Bilinç Nedir?

Bilinç Nedir?

(Os Şuur, İstiş'ar, Zamir, Hatır, İdrâk, İlim, Vukûf, Vicdân, Hissi bâtın, Hissi nefis, Akide, İtikat, İnsâf, Derûn; Fr Conscience, Al Bewusstsein, Selbstbewusstsein; İng Consciousness, İt Coscienza) İnsanın çevresini ve kendisini anlamasını sağlayan anlıksal süreçlerin toplamı

1 Etimoloji: Osmanlıca şuur anlamını veren Türkçe bilinç terimi bilmek mastarından, Osmanlıca vicdan anlamını veren Türkçe bulunç terimi bulmak mastarından türetilmiştir Bu türetimde Osmanlıca terimlerin Arapça anlamları göz önünde tutulmuştur Her iki anlam da Hind-Avrupa dil grubuna bağlı Fransızca, İngilizce ve İtalyancada aynı terimle dile getirilir Terim, Hind-Avrupa dil grubunun kesmek ve yarmak anlamlarını veren skei kökünden türemiş, Latince aynı bilgilere sahip olduklarından ötürü kişiler arasında kurulan dayanışma anlamını veren conscientia sözcüğü aracılığıyla bu dillere geçmiştir Terimin bu dillerdeki ilk anlamı bulunç (Fr Conscience morale)'tu, sonradan bilinç (Fr Conscience psychologique) anlamına kaymıştır

2 Metafizik: Metafizikte bilinç insandan bağımsız bir güçtür ve insana verilmiştir, evrensel ya da Tanrısaldır Metafizik düşünme dizgesi içinde yer alan idealizme göre de bilinç, maddeden ayrı ve bağımsız bir güçtür Bu savda temellenen idealizm antikçağ Yunan düşünürü Anaksagorasla başlar Anaksagoras nus adı altında bir evrensel us düşünmüş ve onu maddenin karşısına koymuştur Aristoteles'in deyişiyle, "Anaksagoras, nusun yaratan ve maddenin yaratılan olduğunu söylemiştir Çünkü her şey bir aradayken nus gelip düzenlemiştir" Bu anlayış, bilinç'le maddeyi birbirinden tümüyle ayrı şeyler sayan Descartes'dan geçerek, onu, evrenselleştiren Hegel'de ulaşır Hegel'e göre önce evrensel bir bilinç vardı ve bütün doğa bu evrensel bilincin ürünüdür, doğa diyalektik evriminin sonunda, gene bu bilince ulaşarak kendi kendini tanıyacak ve evrim böylelikle son bulmuş olacaktır İdealist akımın karşısında yer alan ve antikçağ Yunan düşünürü Demokritos'la başlayan materyalist akım, kaba ya da Vülger materyalistler adıyla adlandırılan bilim-öncesi materyalistlerinin bilinç'i maddeyle aynılaştırmalarıyla uçlaşır Bunlara göre de, "Karaciğerin safra salması gibi beyin de bilinç salar" İdealist akımın düştüğü yanılgı kadar yanlış olan bu sonuç, bilim-öncesi materyalistlerinin gerçekte tek yanlı metafizik düşünme sistemine bağlılıklarından doğmaktadır

3 Ruhbilim: Ruhbilimde bilinç terimi, öznenin kendini sezişi ya da kendinin farkına varışı anlamında kullanılır, algı ve bilgilerin anlıkta izlenmesi süreci olarak tanımlanır Geniş anlamda bilinç, usun kullanılmasıdır Ruhbilimsel açıdan insan, kendi varlığını ancak bilinciyle aşabilir Türk Dil Kur umunca bilinç'le ilgili çeşitli ruhbilim terimleri önerilmiştir (Bk Ruhbilim Terimleri Sözlüğü, TDK yayını, birinci baskı, s 35-36): Anımsamayı sağlayamayacak aşamadaki öğrenme bilinçdışı öğrenme (İng Subliminal learning), belli bir anda insanın aynı zamanda algılayabileceği nesnelerin toplamı bilinç genişliği (İng Span of consciousness), bilinç sürecini denetlediği ileri sürülen beyin yeri bilinç katı (İng Seat of consciousness), hekime duyulan güvensizlik ya da utançtan ötürü verilmesi gereken bilgileri saklama bilinçli direnç (İng Conscious resistance), bir küme yaşantının ötekilerden ayrılarak kendi içlerinde örgütlenmesi bilinçliliğin bölünmesi (İng Split-off consciousness), nesne ve olaylara karşı uyanık bulunma durumu bilinçlilik (İng Consciousness), belli bir anda bilinçte bulunmayan ama anımsanıp bilince çağrılabilen anıların bilinçteki yeri bilinç öncesi (İng Foreconscious, Preconscious), Froydculuğa göre baskıya alındıklarından ötürü doğrudan anımsanmamakla beraber gizli yollardan bilinci ve davranışları etkileyen etkenlerin tümü bilinçsiz bellek (İng Unconscious memory), kişinin bilincinde olmadığı ve ancak davranışlarıyla yansıtabildiği eyleme geçme isteği bilinçsiz güdülenme (İng Unconscious motivation) terimleriyle dile getirilmektedir

4 Diyalektik: Diyalektik materyalist felsefeye göre bilinç; insanın düşüncesi, duygusu, iradesi, karakteri, heyecanı, anlağı, kanısı, sezisi vb gibi bütün anlıksal süreçlerinin toplamıdır Nesnel gerçekliğin insandaki yansıtıcısıdır Maddesel olan insan beyninin bir özelliğidir Önce maddesel doğa vardı Doğasal evrim insana ve bilinç'e kadar gelişti Bilinç elbette doğasal, eşdeyişle maddi bir üründür ama maddeyle ayrılaştırılamayacağı kadar aynılaştırılamaz da Nitekim çocuk da annesinin ürünüdür ama annesinin aynı değildir Bilinç, toplumsal bir üründür ve dil'le sımsıkı bağımlıdır Dil olmaksızın bilinç de olamaz

Çünkü dil, başkaları için gerçekleşen pratik bilinçtir Hayvanın ön ayaklarının elleşmesi ve ellerin emekte kullanılmasıyla başlayan insanlaşma, zorunlu toplumsallaşma olgusundan geçerek, dil-bilinç olgusunu meydana getirmiştir Bilinç olgusu, insanların yaşma biçimlerinin ürünüdür Öyleyse pek açıktır ki bilinç, insanların yaşama biçimlerini yansıtır Ama bilinç sadece yansıtmakla yetinen basit bir ayna değil, belirmesiyle birlikte diyalektiğe girmiş etken bir güçtür "Bir sarayda, bir kulübedekinden başka türlü düşünülür" Ama saray koşullarından doğan saray düşüncesi de saray koşullarını etkiler ve değiştirir Marksist diyalektik ipinin iki ucundan biri eylem (pratik), öbürü de bilinç (teori)'dir Çeşitli yanlış anlamalar ve yorumlar bu ipin iki ucunu birden elde tutamamaktan doğmaktadır İnsansal girişkenlik (Fr Initiative), bilinç'le gerçekleşir İnsan, olaylardan oluşan bilinciyle o olaylara egemen olabilir Bilim-öncesi felsefede insanların yaşama biçimleri düşünme biçimleriyle açıklanırdı, oysa düşünme biçimleri yaşama biçimlerinin sonucuydu İnsan, bilimsel olarak bunun bilincine vardıktan sonradır ki, bilinç'li etkenliğiyle yaşama biçimlerini de değiştirmeye başlamıştır Hiç bir şeyi değiştiremeyen hayvansal çabayla her şeyi değiştirebilen insansal çaba arasındaki tek fark, insansal çabanın bilinç'li oluşudur Engels şöyle der: "Bilinçli amaç, istenmiş bir erek olmaksızın hiç bir şey meydana gelmez" Bilinç, insanın, kendisini çevreleyen şeyleri fark etmesini, algılamasını ve algıladıktan sonra kavramasını gerçekleştirdiği gibi istemesini ve istediğini yapmasını da gerçekleştirir Marx da Alman İdeolojisi adlı yapıtında şöyle der: "İşte ancak şimdi, yani temel tarihsel ilişkilerin dört uğrağını gözden geçirdikten sonra insanın bir de bilinç'i olduğunu görüyoruz (Marx'ın saptadığı temel tarihsel ilişkilerin dört uğrağı: 1 ihtiyaçları karşılayan araçların üretimi, 2 Yeni ihtiyaçlar üretimi, 3 Soyun üretimi, 4 İşbirliği, eşanlamda belli bir üretim tarzı üretimi uğraklarıdır O H)

Ama gene de bu, arı bir bilinç değildir Çünkü ruh, daha başlangıçta hava tabakaları, sesler, kısaca konuşma biçiminde beliren maddenin yükü altına sokulmuştur Bilinç ne kadar eskiyse dil de o kadar eskidir Dil, başkaları için var olan ve ancak bundan ötürüdür ki benim için de gerçekten var olan pratik bilinç'in ta kendisidir Dil, tıpkı bilinç gibi, başkalarıyla ilişki kurma zorunluluğundan doğmuştur Nerede bir ilişki varsa orada insansal bir şey vardır Hayvanın hiç bir ilişkisi yoktur, hayvanın başkalarıyla ilişkisi onun için bir ilişki değildir Demek ki bilinç, başlangıcından beri bir toplumsal üründür, insanlar var oldukları sürece de öyle kalacaktır" Demek ki insan topluluğunun dışında insan bilinci olamaz Bilincin ürünü olan düşünce de, kendisinin maddi iskeleti olan dilin dışında var olamaz

Bundan ötürü bilinç, ilk anından beri dil temeli üstünde biçimlenir Engels, konuşmanın ortaya çıkışının, maymun beynini adım adım bilinçlendirerek insan beynine dönüştürdüğüne özellikle dikkatleri çekmiştir