Encümen-i Dâniş

Encümen-i Dâniş

On dokuzuncu asrın ortalarında resmen kurulmuş olan ilk Türk Akademisi Kuruluş gâyesi eğitim ve kültür alanında gerekli çalışmaları yapmak, Batı'daki ilmî çalışmaları ve yenilikleri takip etmek, Türk dilinde ilim ve fenlere dâir lüzumlu kitapları hazırlamak veya tercüme etmek, ilmin memlekete yayılması, vatandaşların bundan istifâdesiyle umûmî seviyeyi yükseltmek olarak tespit edilmişti

21 Temmuz 1846'da toplanan Meclis-i Maârif-i Umûmîye'de ilmî müesseseler arasında bir de Encümen-i Dâniş'in kurulmasına karar verildi Encümen-i Dâniş'in resmen kurulması için Ahmed Cevdet Paşa, bu kurumun gâyesi ve sağlayacağı faydaları ihtivâ eden bir mazbata yazarak Sultan Abdülmecit Han'a arz etti Abdülmecit Han izin verince, Cevdet Paşa bu mazbataya uygun bir beyannâmeyi 1 Haziran 1851 târihli Takvîm-i Vekâyî'de (Resmî Gazete'de) yayınladı
Maârif târihimiz açısından bir vesika mâhiyetinde olan bu beyannâmede, Encümen-i Dâniş'in kuruluşundaki ilmî maksat, çok daha açık bir şekilde îzâh edildi Ayrıca reis ve âzâları îlân olundu Encümen-i Dâniş'e, Bezm-i Âlem Vâlide Sultân'ın, Sultan Mahmut türbesi yakınlarında yaptırdığı "Dârü'l-Maârif"

Encümen-i Dâniş, Sultan Abdülmecit Han'ın irâdesi üzerine 18 Temmuz 1851 (19 Ramazan 1267) târihinde büyük bir törenle açıldı Açılışa başta Pâdişah olmak üzere, sadrâzam, bütün hükümet üyeleri ve ilmiye sınıfı katıldı

Açılış töreninden sonra, dâhilî ve hâricî âzâlara, birer rüûs (diploma) verildi Encümen-i Dâniş'in nizamnâmesinde (tüzüğünde) dâhilî ve hâricî âzâlıklarla bunların husûsiyetleri ve faaliyet alanları belirtildi Dâhilî âzâlar, kesin olarak 40 kişiydi Bunların her birisinin bir ilim dalında mütehassıs olması, bir yabancı dili bilmeleri, bir eser hazırlama veya tercüme kâbiliyetlerine hâiz olmaları şart koşuluyordu Dâhilî âzâlar, zarûrî bir mâzeretleri bulunmadığı müddetçe, toplantılara katılmaya mecburdu Dâhilî âzâlıklarda Sadrâzam Reşit Paşa, Şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey, Serasker Mehmet, Hâriciye Nâzırı Âlî ve Ticâret Nâzırı İsmet Paşa gibi devlet adamları, ayrıca Sadrâzam Fuat Paşa, Şerif Mehmet, Târihçi Hayrullah Efendi, Ziver Kala, Ahmed Vefik, Osman Sâhib, Ahmed Cevdet Paşa, Ali Fethi ve Recâî efendiler gibi devrin ilim ve edebiyât dünyâsının mümtaz sîmâları da yer alıyordu

Hâricî 30 tâne âzâ bulunuyordu Hâricî âzâların, Türkçe'ye vâkıf olmaları şart koşulmamıştı Akademiye hangi dil ile olursa olsun mâlûmât verebilmeleri yeterli sayılıyordu Bunlar, maarife dâir yazacakları yazıları Encümen-i Dâniş'e göndermekle vazîfeliydiler Hâricî âzâlıklarda devrin Rum ve Ermeni bilginlerinin yanında, meşhur İngiliz müsteşriki James W Redhouse, Fransız müsteşriklerinden Bionchi gibi Avrupa'nın tanınmış ilim adamları yer alıyordu

Encümen-i Dâniş'te yalnız öğretim kitapları hazırlanırken daha sonra Dârülfünun'da okutulacak kitaplar da hazırlanmaya başladı Encümen-i Dâniş'te ilk önce Kavâid-i Osmâniye ile ilgili bir lügat kitabı hazırlanması kararı alındı Bununla ilgili çalışma netîcelenmediyse de târihle ilgili Ahmet Cevdet Paşaya verilen 1774'ten 1824'e kadar Osmanlı târihini yazma görevi tamamlandı 12 cilt hâlinde muazzam Târih-i Cevdet diye bilinen Osmanlı târihi kitabı meydana geldi Encümen-i Dâniş'in hangi târihte ve neden lağvedildiği hakkında kesin bir mâlûmat yoktur Ancak 1862'ye kadar devlet salnâmelerinde “Diyânet Takvimi” ismi geçtiği hâlde bundan sonrakilerde görülmemektedir Buradan Sultan Abdülmecit Han'ın vefâtıyla çalışmasına son verildiği tahmin edilmektedir Bu ilk Türk Akademisi 12 yıl kadar hizmet vermiştir adlı okulun içinde bir yer ayrıldı