Eski Divan Edebiyatında Seven,Sevgili ve Aşk

ESKİ DİVAN EDEBİYATINDA SEVEN, SEVGİLİ ve AŞK

IBÖLÜM

Eski Türk edebiyatında aşk unsuru ; sevgili , aşık ve rakipten meydana gelen bir kadro içinde görülür Bu sebeble , eserin ağırlık merkezini meydana getiren bu üç tip diğer konulara nisbetle daha geniş şekilde ele alınacaktır


IAGÜZELLİK ( Hüsn , Melahât , Cemâl )

IA1Umumî Olarak Güzellik

Günümüzde güzellik , genellikle yüz veya yüz güzelliği olarak düşünülmekte , yüzdeki diğer güzellik unsurları ile birlikte çeşitli hayallere konu olmaktadır Aşık , sevgilisinin güzelliğine hayrandır Onu görmek için gönlünü idrak aynası yapmıştır Esasen , ayna onun güzelliğinin kuludurOna bakmak "güzel temâşâ" şeklinde ifâde edilir Dostun cemâli değişik şekillerde zuhûr etmektedir:

Cemâli dost her yüzden zuhûr etmiş temâşa kıl
Geh olmuş çehre gâhî zülf olup ruhsâre yasdanmış (1)

Güzellik binası bir kıl üstündedir Bu sebeble sevgilinin âşığa cevretmekten vazgeçmasi istenirBurada kıl kelimesiyle bel kasdedilmektedir"Cemâli üstünde zülfü cime benzer" sözü ile hem zülf cim harfine benzetilmiş , hem de cemâl kelimesindeki cim harfine işaret edilmiştir

Güzel olabilmek için huy ve ahlâkgüzelliği ( hüsn-i hûlk ) de şarttır Güzelliğin bir zenginlik olarak kabul edilmesiyle , sevgilinin güzellik zekâtını sakınmayıp vermesi istenir Bir kasidesinde şair , övülenin cemâlini çoktan beri görmediğini söylemektedir

Çin putunun sevgili ile güzellik dâvâsında bulunamayacağı iddia edilir Çünkü , güzel olsa da onun canı yoktur :

Da`va-yi hüsn kılmağa âlemde ey nigâr
Sen dil-sitân ile büt-i Çin`ün ne cânı var (2)

Güzellik , genellikle sevgilinin bir özelliği şeklinde ele alınır Herhangi bir husus belirtilmeden de güzelliğin zikredildiği olur


1A2Güzellik İle İlgili Benzetmeler

1A2aBahâr,Nevrûz,Gülzâr,Bağ,Gül,Evrâk

Aşık , güzellik baharı olan sevgiliye karşı ırmaklar gibi coşkun ve bulanık akar Sevgilinin güzelliği ilkbahardır Aşık , ona gözyaşını yağmur eder:

Dil-rübâlar kâmetin nahl-i cihân-ârâ eden
Nev-bahârı hüsne gözyaşlarını bârân eyledi (3)

Sevgili , güzellik baharı olmasına karşılık , âşığın yüzü hazan yaprağına benzer Burada tezat sanatı vardır

Güzelliğin nevrûza benzetilmesinde , geceyle gündüzün eşitliğine işaret edilerek:

Nevrûz-ı hüsnüne ereli hatt-ı müşg-bâr
Oldu berâber ey peri geceyle gündüzüm (4)

denilmektedirBurada hat gece , yüz de gündüz olmaktadır

Güzelliğin gül bahçesi veya bağa teşbihi , sevgilinin gül-i handân , gül-i rânâ, gül budağı ve naz sülünü , dudağının taze gonca , benin bekçi , âşığın gözyaşlarının da dolabı çeviren su şeklinde hayal edilmesi sebebiyle olmaktadırGüzellik gül olarak düşünülünce , âşık da ona karşı inleyen bir bülbül olur:

Sevdi gönlüm bâğ-i hüsnün bir gül-i handânın
İnledür hâr-ı belâda bülbül-i nâlânını (5)

Güzelliğin evraka bennzetildiği beyitte , sevgilinin hatı şirâze şeklinde ele alınır:

irâze etdi hüsnün evrâkına hatın
Ahum yelinden ol perî dedi dağılmasun (6)


IA1bGüneş , Ay , Burç , Mum

Güzelliğin bu unsura benzetilmesi renk , ışık ve parlaklık yönündendirGüneşin ışıkları bütün dünyayı tutarSevgilinin güzelliği bazen ondan üstün gösterilir:

Da`vî-i hüsn eyleyüp meydânuna geldükçe mihr
Hüsn-i âlem-girün ey meh-rû düşürdü anı pest (7)

Tâli`ümde bu gönül her kime kim mâyil olur
Göremez bir gün anun mâh-ı cemâlin yıl olur (8)

Bir beyitte sevgili güzellik burcunun güneşi , âşık da zerre gibi onun sergerdanı olarak ifade edilmiştir

Güzellik muma benzetilmekte , âşık veya gönlü ona yanan pervane şeklinde hayal edilmektedirKâfûrdan yapılan mum beyaz olduğundan sevgili nur veya kâfûr bedenlidir Aşığın yüreği yağını eritir:

Bu cemâlün şem`ine pervâne gelmişlerdenüz
yanalum ey şem`-i rûşen yanagelmişlerdenüz (9)


IA1cBezm , Sofra (Hân) , Hırmen , Çârsû , Metâ`

Güzellik mum , pervane ve sarhoşluk gibi hususiyetleri içinde bezme benzetilir Onun sofraya teşbihi ise , benin dane ve azık olarak düşünülmesi dolayısıyladır Bu benzetmede yüzün yuvarlaklığı da söz konusudur:

Hân-ı hüsnü şu ki yemek diledi aç öldü
Zad-ı râh olmadı bir kimseye dâne-i hal (10)

Güzelliğin harman şeklinde tasavvurunda yine benlerin daneye benzetilmesi rol oynar Aşık da karınca gibi çalışıp ona meyleder:

Hırmen-i hüsnünde ey meh dâne-i hâlün görüp
Meyl edersem n`ola yok mu mûr denlü gayretüm (11)

Dudakların helva satması , âşığın la`l dudakların şarabına müşteri olması sebebiyle güzellik ile çarşı ve pazar arasında benzerlik kurulur:

Çarh- ı gerdûn mâh - ı lev na`liyle oldu müşteri
Leblerün bâzâr-ı hüsn içre görüp helva satar (12)

Aceb şûrîde-hal oldun Hayâlî la`l-i yâr içün
Melâhat çârsûsunda harîdâr-ı mül olmuşsun (13)

Güzellik , oldukça kıymetli bir `dır Onu herkes almak ister , fakat güçleri yetmez Gül de güzellik `ına altın bulmak için hergün diken çeker:

Hüsnün metâ`ına nice versün bahâyi gül
Zer bulmağa ma`âşına her gün diken çeker (14)

Dellâle , bir kadın ve bir erkek arasında aracılık yapan kadın demektir Sevgilinin hüsnüne bütün âlem müşteridir Onu güneşe ve zerreye arz etmek gerekmez Çünkü , dellâleye ihtiyaç yoktur:

Afitâb ü Zühre`ye hüsnün metâ`ın etme `arz
Ana `âlem müşterî lâzım degül dellâleler (15)


IA1dYûsuf , Mısır , Ülke

HzYûsuf , edebiyatımızda güzellik timsalidir Bu benzetme münasebetiyle Yûsuf kıssasının çeşitli motiflerine telmih yapılırSevgili ; Yûsuf-ı hüsn , Yûsuf-ı cemâl şeklinde anlatılır:

Döğünsem n`ola taşlarla bugün ol Yûsuf-ı hüsnün
Kefine kim direm korsa terâzû-vâr mâ`ildür (16)

Ey Yûsuf-ı cemâl dem alûde olalı
Pirûhenün `alameti çeşm-i pederdedür (17)

Güzelliğin Mısır olarak tasavvurunda yukarıda belirttiğimiz Yûsuf kıssası rol oynar:

Kâkülü ucunda ol Yûsuf-cemâalün her beni
Mısr-ı hüsn içinde san kim bir Habeşdür dârda (18)

Kâkülün sultan olarak ele alındığı beyitte Mısır kelimesi ülke mânâsında kullanılmıştır Ayrıca il , mülk , kişver , kelimeleriyle de güzelliğin bizzat ülkeye teşbih edildiği görülür Bu taktirde sevgili güzellik ülkesinin sultanıdır Gamzeler tîg-zen , zülüf zırıh-pûş , yanak hisar , gabgab top , hatt duvar , perçem tuğ , felek taht , yıldızlar asker , ay ve güneş iki çavuş , kanlı gözyaşı otağ olmak üzere bu hayali tamamlamaktadır


IA1eDeniz (Bahr) , Akarsu

İnci , mercan , vb denizden çıkarılır Gözyaşı veya diş inci ,dudak mercan , zülf timsah , kaş dalgaya benzetilmek suretiyle güzellik deniz şeklinde hayal edilir Bu arada melâhat kelimesinin hem güzellik , hem de tuzluluk mânâsı ifade ettiği hatırlanmalıdır :

Çeşm-i billûrdan yâkût-ı nâb olsun revân
Bahr-i hüsnün dilberün pür dürr ü mercan eylesün (19)

Güzellik , gelip geçici oluşu yönünden bir akarsu gibidir Burada uzak da olsa su ve güzellik mânâsına gelen âb kelimesi akla gelmektedir :

Akarsudur bu hüsn ü letâfet gelür geçer
Sanma efendi `alemi sen bir karâradur (20)


IA1f Bisât , Eyvân , At ( Rahş ) , Şikâristan

Bisât , satranç tahtası demektir Piyade ve şahruh da onun taşlarıdır Yüzdeki benler piyadedir Sevgili , ben piyadesini süreli binlerce şahruh onun cemaline köle olmuştur:

Bisât-ı hüsnde hâli piyâdesin süreli
Hezâr şahruh oldu cemâline çâker (21)

Güzellik bir eyvan , sevgili de onun cemşididir Rahş , gösterişli , güzel ve hızlı giden at demektir Sevgili , güzellik atı (rahş-ı hüsn) ile cihanın yüğrüğü olmuşturSevgilinin gözleri iki laçin , kaşları onu avlamak için süzülmüş iki şahbaz , güzelliği de şikaristan şeklinde tasavvur edilir


IA1gAteş (Nâr) , Ayine , Bayram (İd) , Genc , Alın Yazısı

Gönüller sevgilinin zülfünde toplanır Zülüf , yüze düştüğü için gönüllerin güzellik ateşinde yandığı söylenmektedirBurada yüz güzelliğinin kasdedildiği açıktır :

Dedüm zülfünde diller tâb-ı hüsnünden helâk oldu
Dedi pervâneler nâra yanarlar bî-günâh ahşâm (22)

Güzellik bir aynadırYüz güzelliği söz konusu olduğundan şekil benzerliği vardır Körlere karşı ayna koymak mânâsız olduğu için âşık sevgilinin onu rakibe göstermesini istemez :

sakın ağyârâ gösterme cemâlün
Koma âyîne nâ-bînâya karşu (23)

Aşık için bayram sevgilinin görünmesidir Güzelliğin bayrama benzetilmesi bunun neticesidir :

Hayâlî rûze-i gamda hilâle döndüğü bu kim
senün îd-i cemâlün görmedi ey mâh bir yıldur (24)

Hazinenin viranelerde bulunduğuna inanılır Bu sebeble âşığın gönlü virane , sevgilinin güzelliği de hazine olarak ele alınır Burada viran ve mamûr kelimelerinde tezat vardır :

Kıl nazar birgün Hayâlî`nün dil-i vîrânına
Anı ma`mamûr eyle gel genc-i cemâlün sadgası (25)

Güzelliğin "alın yazısı" şeklinde ifadesi kader inancı ile birlikte ,

Misk ile kâfûrdan levh üzre ebrûlar mıdur
Yâ güzellik şuhluk alnunda yazular mıdur (26)

beytinde görüldüğü gibidir Siyah kaşlar , sevgilinin alnında yazı olarak düşünülür Demek ki alın levhadır Güzellik , şuhluk da onun alnında yazıya benzetilince hem hat , hem de kader mânâsında tevriyeli kullanıldığı anlaşılır


IIASEVGİLİ

IIA1Umûmî Olarak Sevgili

Eski Türk edebiyatında sevgiliye isim ve sıfat olarak şu kelimeler kullanılıyor: dost, yâr, hûb, habîb, mahbûb, cân, cânân, nigâr, güzel, şâhid-i aşk, efendim, iki gözüm, şâh, fettân, âfet, kâtil, zâlim, seng-dil, cevân ,server, nâzperverd, cevr ü cefâlar kılıcı, bahâr-ı hüsn, dilber, dildâr, dilârâ, hüsn-ü âlem-ârâ, melâhat kânı, mürüvvet kânı, kân-ı atâ, zât-ı pâk, rûh-ı pâk, dâmen-i pâk, rûh-i revân, Türk-i kemân-ebrû, çeşm-i ala, gözleri bîmâr, mestâne çeşm, nûr-ı dîde, lâle ruhsâr, perî-ruh, mâh-tal`at, yüzü mâh, kamer-ruh, lâle-had, gül-çehre, şîrîn-cemâl, gencine-i sâhib-cemâl, gül-izâr-ı sâde, Cemşid-i eyvân-ı cemâl, kad-i bâlâ, serv-kad, serv-kamet, sîm-ten, şekker-güftâr, tût-i şekker-şiken, gonca-dehen, gonca-leb, oiste-leb, şîrîn-dehen,Hızr-ı Skender-leb, şûh-ı cefâ-âyin, İsâ, Asâf-ı devrân, Süleyman vb Bu kelimeler ya doğrudan doğruya sevgilinin ismi olmakta veya ismi yerinde kullanılarak ona hitap edilmektedir Bir kısmı da yüz, göz, dudak, boy münasebetiyle benzetilen durumundadır

Sevgilinin en belirgin özelliği zâlim oluşudur Kılıcından demâdem kan damlar Katı gönüllüdür

Rakip ile gezerek âşığını üzer Ona merhamet etmez Bilakis canına kasdeder, yaralar, öldürür Aşık öldürmek âdetâ onun sanatıdır :

Bu örnekte görüldüğü üzre sevgilinin zulmetmesi çok tabii bir hadisedir Dikensiz gül olmadığı gibi, cefâsız yâr da düşünülemez :

Bu yüzden âşık onun zulmünü hoş görür Cevr-ü cefâsını lütf u kerem sayar Adını köpekleriyle birlikte anması bile âşığı senindirmeye yeter Sevgilinin gamı onun gıdasıdır Kendi niyâz ettikçe, sevgilinin nâz edip istiğna göztermesini ister Zira, iltifatına zaten tahammül edilemez Sevgilinin gamı bulunmayan hayatın âşık için hiçbir değeri yoktur Onun cevr taşı aynı zamanda âşığın olgunluğuna bir mihek olması bakımından önem taşır :

Seng-i cevründür Hayâli`nün kemâlün bildiren
Lâcerem mi`yârını göztermedi zer bî-mihek (27)

Aşık, bütün bunlara katlanmayı vazife kabul eder Fakat, sevgilinin de kendine muhalefet etmeyip iltifat etmesini, vefâ göstermesini, vuslatını bugün yarın diye ertelemesini, rakip ile düşüp kalkmamasını ister Hercâyiliği ona yakıştıramaz Bilhassa âhından sakınmasını söyler :

Sakın âhımdan ey nigâr sakın
Yele varur bu kâr ü bâr sakın (28)

Sevgili, güzellik itibariyle idialize edilir Hüsn ilinin padişahı olup, güzellikte bir benzeri yoktur Çin putu bile onunla güzellik davasında bulunamaz Leylâ`ya "hüsn zekatı" verir Yüzü ak, alnı açık, kaşı çatıktır Ne giyse mevzûn giyer Her giydiği yakışır Semti ay ile güneş katındadır

Birçok beyitte sevgilinin tasavvûfi olarak ele alındığı görülür "Cemâl-i sun`-ı Yezdânî" onda tecelli etmiştir fakat o, ayna gibi bundan habersizdir Bu ifadeyle "küntü kenzen" hadis-i şerifiyle belirtilen kâinatın yaratılışı hadisesine işaret edilir Sevgili her güzeli ayna ederek, kendi güzelliğini yine aynada seyreylemektedir

Letâfet alemi, melekler gibi mücessem olmayan varlıkların âlemidirLetâfetin de sevgiliye Allah vergisi olduğu ifade edilir Yunus Emre`nin"aşk gelicek cümle eksikler biter" dediği gibi, sevgiliyi kim severse noksanının tamam olacağı belirtilir:

Noksâm yoktur ol kişinün kim seni seve
Her kim ki sana `âşık ola ol tamâm olur (29)

Yıkık gönülleri tamir de sevgilinin hakkıdır Aşığın kanının her damlasında o peyda olur Kendi kıble, semti Kâbe`dir Herşey yok olsa âlemde âşık olmak için tek varlık sevgili yeter :

Hîç kârum yok sipihr-i gerdiş-i devvârlık
Ger yoğ olsa cümlesi `âlemde sensin varlık (30)

Divan şiirinde dinî ve dinî olmayan unsurlar içiçe kullanıldığından, bunları çok defa ayırt etmek mümkün olmaz Fakat, şâirin açıklıkla ifade ettiği bazı beyitler müşkil beyitlerin izahına yardım eder Sevgilinin tasavvûfi anlamda düşünüldüğü örnekler mevcuttur Bununla berâber, divan estetiğinin dışına çıkacak kadar realist çizilmiş güzel tasvirlerine de rastlanır Bu örneklerin sosyal hayattan ve biraz da şairlerin özel hayatlarından çizgiler ve renkler taşıdığı kanaatindeyiz



IIA2Sevgili ile ile İlgili Benzetmeler:

IIA2aGül (Gül-i handân, Verd-i handân, Gül-i ter, Gül-i ra`nâ, Gül-i pirehen), Gonca (Gonca-i nev-reste, Gonca-i gül-gûn-kabû), Gül Budağı



DİP NOTLAR

1 Hayâli Bey Divanı 215/6-4
2 " " " 127/10-1
3 " " " 414/47-4
4 " " " 279/19-4
5 " " " 438/96-1
6 " " " 319/43-3
7 " " " 114/5-3
8 " " " 123/2-1
9 " " " 209 /31-1
10 " " " 268/20-4
11 " " " 276/13-6
12 " " " 133/23-4
13 " " " 302/8-5
14 " " " 157/69-2
15 " " " 149/55-4
16 " " " 123/1-4
17 " " " 141/39-2
18 " " " 344/4-2
19 " " " 306/16-3
20 " " " 174/105-3
21 " " " 162/81-2
22 " " " 293/48-3
23 " " " 340/5-3
24 " " " 123/1-5
25 " " " 379/14-5
26 " " " 176/108-1
27 " " " 238/3-5
28 " " " 313/30-1
29 " " " 143/44-3
30 " " " 232/23-1


Alıntı