Nazım Şekilleri ve Türleri

YENİ TÜRK ŞİİRİ NAZIM BİÇİM ve TÜRLERİ


A NAZIM BİÇİMLERİ


I DÜZENLİ NAZIM BİÇİMLERİ


1 Terza-rima


Servet-ı Fünun şairleri tarafından batıdan alınarak edebiyatımıza kazandırılmış nazım biçimidir
Üç dizeli bentlerden oluşur, son bent tek dizeden meydana gelir
Kafiye düzeni örüşük kafiyedir aba bcb cdc e

2 Sone


Servet-i Fünun döneminde Fransız edebiyatından alınmıştır
On dört mısradan oluşur
Özellikle lirik konular işlenir
Kafiye şeması: abab abba ccd ede

3 Triyole


On mısralı bir nazım biçimidir aaaa aabb bb

4 Balad


14 yyda doğmuş dans şarkısıdır
Gülünç ve acıklı olayları dile getiren şiirlerdir
Bir çeşit manzum masaldır
Üç uzun bir kısa bentten (sunu parçası) oluşur
Genellikle çapraz kafiye kullanılır
Edebiyatımızda fazla yaygın değildir

5 Serbest Müstezat


Müstezat’ın daha özgürce kullanılmış biçimdir Servet-ı Fünun ve Fecr-ı Ati şairlerince kullanılmıştır Serbest müstezatta nazım nesre yaklaştırılmıştır, belirli bir kafiyeleniş görülmez

6 Mensur Şiir


Düz yazı şiirdir Özellikle seci (düzyazıda iç kafiye) ve alliterasyonlarla (belirli ünsüzlerin tekrarı) yazılır Edebiyatımıza Halit Ziya Uşaklıgil (Mensur şiirler, Mezardan sesler) tarafından kazandırılmıştır

7 ÇAPRAZ UYAK

8 SARMA UYAK

9 ÖRÜŞÜK UYAK

10 DÜZ UYAK

11 HALK ŞİİRİNDEN ALINAN NAZIM BİÇİMLERİ

II SERBEST DÜZENLİ NAZIM BİÇİMLERİ



A EŞİT DÜZENLİ BİÇİMLER


1 ÜÇLÜLER


Üçlük: Üç mısradan meydana gelen mazım birimidir Bu birim Batı etkisindeki Türk edebiyatı nazım biçimlerinde kullanılır

2 DÖRTLÜLER


Dörtlük: Dört mısralık nazım birimidir Daha çok Halk edebiyatı ürünlerinde kullanılan bir nazım birimidir

3 BEŞLİLER

4 ALTILILAR

5 YEDİLİLER

6 SEKİZLİLER

B KARIŞIK DÜZENLİ BİÇİMLER



C SERBEST NAZIM


Genel anlamda ölçü ve uyak kurallarına bağlı olmayan şiirdir Serbest şiir Türk edebiyatına Servet-i Fünun döneminde Batı edebiyatından alınarak yeni Türk şiirine uygulanmış bir biçimdir
Serbest şiirde dizelerin uzunluk kısalıkları, uyak, redif, uyak düzeni, nazım birimi gibi nazmın bağlayıcı unsurları önemsenmez Hatta bu unsurlardan mümkün olduğunca kaçılır Ama tamamen kafiyesiz ve redifsizdir de diyemeyiz
Serbest şiirde bu şekil serbestliğinin yanı sıra içerik bakımından da bir serbestlik vardır Nazmın belli kalıplarına uyularak yazılan/söylenen şiirlerde konularda belli ve sınırlıdır Serbest şiirde ise konular sınırsızdır
Bunların yanında serbest şiirin okuyucusu da serbesttir Her şiir sever aynı şiiri aynı şekilde değerlendirmez Kimisinin hoşlandığı şiirden kimileri hoşlanmaz Ama nazımda (Divan şiiri, Türk halk şiiri, Âşık tarzı Türk şiiri) beğeni ve takdir bakımından çoğunlukla bir ortaklık vardır

c Medhiye


Ø Kasidenin sunulduğu kişinin, yani padişahın veya bir devlet büyüğünün övüldüğü bölümdür
Ø Bu bölümde abartılı ve sanatlı bir övgü vardır

d Tegazzül


Ø Şairin, genellikle medhiyeden sonra bir gazel söylediği bölümdür Her kasidede bulunmaz

e Fahriye


Ø Şairin kendini övdüğü bölümdür Burada da şair abartılı bir ifade kullanır

f Dua


Ø Şairin, kendisi ve övdüğü kişi için Allah’tan yardım dilediği bölümdür Bu bölümde şairin mahlâsı geçer ve bu mahlâs beytine “taç beyit” ya da “şah beyit” denir

Ø Kasidenin en güzel beytine beytü’l-kasid denir

3 Mesnevi


Ø Kelime anlamı “ikili, ikişer ikişer”dir
Ø İran edebiyatından alınmıştır İran edebiyatında Firdevsî’nin Şehname’si ünlüdür
Ø Klâsik halk hikâyeleri, destanî konular, aşk hikâyeleri, savaşlar, dinî ve felsefî konuları işlenir
Ø Konu ne olursa olsun olaylar masal havası içinde anlatılır
Ø Konularına göre sınıflandırılırlar: aşk, din ve tasavvuf, ahlâk ve öğreticilik, savaş ve kahramanlık, şehir ve güzelleri, mizah
Ø İran edebiyatından alınmış nazım şeklidir
Ø Divan edebiyatının en uzun nazım şeklidir (beyit sayısı sınırsızdır) 20-25 bine kadar çıkabilir
Ø Mesnevi de bölümlerden oluşur: Önsöz, tevhit, münacat, naat, miraciye, 4 halife için övgü, eserin sunulduğu kişiye övgü, yazış sebebi, asıl konu, sonsöz
Ø Mesnevide her beyit kendi içinde kafiyelidir: aa bb cc dd ee
Ø Divan şiirinde beş mesneviden oluşan eserler grubuna (bugünkü anlamıyla setine) “hamse” denir
Ø Mevlânâ, Fuzulî, Şeyhî, Nabî ve Şeyh Galip (Hüsn ü Aşk) önemli hamse şairlerimizdir
Ø Bizde Leylâ vü Mecnun (aşk; Fuzulî), Hüsrev ü Şirin, Harname (hiciv; Şeyhî), Yusuf ü Züleyha, İskendername (tarihî, destanî; Ahmedî),

4 Kıta


Ø İki beyitten oluşur
Ø Kelime anlamı “parça, bölük, cüz”dür
Ø Terim anlamı “kafiye düzeni ‘xaxa’ şeklinde olan nazım biçimi”dir
Ø Dörtlük de denir
Ø Değişik konularda yazılır: önemli bir düşünce, hikmet, nükte, yergi
Ø Mahlâs bulunmaz

5 Müstezat


Ø Kelime anlamı “artmış, çoğalmış”tır
Ø Gazelin özel biçimidir
Ø Uzun dizelere kısa bir dize ekleyerek yazılır İki kısa dize de eklenebilir Matla beyti yoktur
Ø Uzun mısralara eklenen kısa mısralara ziyade denir
Ø Konu bakımından gazelden farkı yoktur
Ø Uzun mısraların ölçüsü “mefûlü / mefâîlü / mefâîlü / feûlün”, kısa mısraların ölçüsü “mefûlü / feûlün”dür
Ø Kafiye düzeni farklı farklıdır:
a(a) a(a) – b(b) a(a) – c(c) a(a) – d(d) a(a) -
a(b) a(b) – c(c) a(b) – d(d) a(b) – e(e) a(b) -
a(b) a(a) – x(x) a(b) – x(x) a(b) – x(x) a(b) -
Ø Diğer özellikleri gazelle aynıdır

II BENTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ



A TEK DÖRTLÜKLER



1 Rubai


Ø İran edebiyatından geçmiş bir nazım biçimidir
Ø Tek dörtlükten oluşur
Ø Kafiye şeması: “aaxa” şeklinededir
Ø Kendine özgü aruz ölçüleriyle yazılır Bu kalıplar “mef û lü” ile başlar, “fa’ul” ya da “fa” ile biter
Ø Rubailerde şair, dünya görüşünü, felsefesini, tasavvufi düşüncesini, maddi ve manevi aşkını özlü bir biçimde işler
Ø Az sözle çok şey söylemek esastır
Ø İran edebiyatında Ömer Hayyam; edebiyatımızda ise Mevlânâ, Nabi, Nedim, Yahya Kemal ve Arif Nihat Asya önemli rubai şairleridir

2 Tuyuğ (tuyuk)


Türklerin yaratıp Divan şiirine kazandırdığı nazım şeklidir Maninin karşılığı sayılabilir
Tek dörtlükten oluşur
Kafiyelenişi rubaiyle aynıdır aaxa
Manide olduğu gibi cinaslı uyak kullanılır
Halk şiirinde 11’li kalıpla söylenen mani biçimindeki şiirlere de tuyuğ denir
Aruzun yalnız “fâilâtün fâilâtün fâilün” kalıbıyla yazılır
Rubaide işlenen konular tuyuğda da işlenir
Edebiyatımızda Kadı Burhaneddin, Nesimi ve Ali Şir Nevai önemli tuyuğ şairleridir aaba

B MUSAMMATLAR


Musammatlar dört ya da daha fazla mısralı bentlerden oluşan şiirlerdir

a DÖRTLÜLER



1 Murabba


Bent denilen dört mısralık bölümlerden meydana gelen bir nazım şeklidir
En az üç en fazla yedi bentten oluşur
Aruzun her ölçüsüyle yazılabilir
Her konu işlenebilir Özellikle felsefî konular ve aşk
aaaa bbba ccca ya da bbba ccca ddda
Bazen dördüncü mısralar nakarat olabilir
Nedim, Fuzuli

2 Şarkı


Türklerin Divan edebiyatına kattığı nazım şeklidir
Aşk ve güzellik konularını işler
Bestelenmek üzere yazılmış şiirlerdir
Bu yüzden bent sayısı azdır
Konu genellikle aşk, sevgi, sevgili, içki ve eğlencedir
Kafiye düzeni murabbaa benzer Ama farklı da olabilir:
aaaa bbba ccca
ccca ddda eeea
aaxa bbba ccca ddda
aanaan bbban cccan
aaxan bbban cccan dddan
Nedim bu nazım şeklinin en önemli şairidirEnderunlu Vasıf ve End Fazıl da şarkı yazmışlardır Yahya Kemal’in de şarkıları vardır

3 Terbi


Kelime anlamı “dörtleme, dörtlü duruma getirme”dir
Bir gazelin beyitlerinin üstüne başka bir şair tarafından aynı ölçü ve uyakta ikişer dize eklenerek yazılan murabbaa denir
Kafiye şeması: (aa)aa (bb)ba (cc)ca (dd)da (ee)ea

b BEŞLİLER


1 MUHAMMES


Her bendi beş dizeden oluşan nazım biçimidir
Her konuda yazılabilir
Aruzun her kalıbıyla yazılır
Bu biçimde şarkılar da yazılabilir
Kafiye şeması:
aaaanan bbbanan cccanan dddanan
aaaaaan bbbban ccccan ddddan
bbbaa cccaa dddaa eeeaa
aaaaa bbbba cccca dddda

2 TARDİYE


Muhammesin özel bir biçimidir
Sadece “mefûlü mefâilün faûlün” kalıbıyla yazılır
bbbba cccca dddda eeeea
Şeyh Galip, Hüsn ü Aşk’ta kullanmıştır

3 Tahmis


Kelime anlamı “beşleme, beşli hâle getirme”dir
Bir şairin gazelinin beyitlerinin üstüne aynı ölçü ve kafiyede üçer mısra ilâve edilerek yazılmış muhammese denir
Kafiye düzeni (aaa)aa (bbb)ba

4 TAŞTİR


Tahmisin başka bir biçimidir
a(aaa)a b(bbb)a c(ccc)a

c ALTILILAR


1 MÜSEDDES


Bentleri altı dize olan nazım biçimidir çeşitli konularda yazılır
aaaaaa bbbbba ccccca ddddda
aaaaaa bbbbcc ddddee ffffgg
bbbbca ddddca eeeeca ffffca
aaaaanan bbbbanan ccccanan

2 TESDİS


Tahmis gibidir
(aaaa)aa (bbbb)ba (cccc)ca (dddd)da

d MÜSEBBA


Bentleri yedi dizelidir

e MÜSEMMEN


Bentleri sekiz dizelidir
aaaaaaaa bbbbbbba cccccccca
aaaaaabb cccccccdd

f MÜTESSA


Bentleri 9 dizelidir

g MUAŞŞER


Bentleri 10 dizelidir

h Terkib-i Bend


Bentlerle kurulan uzun bir nazım biçimidir
Yaşamdan, talihten şikayet; felsefi düşünceler, dini, tasavvufi konular ve toplumsal yergilerin işlendiği şiirlerdir
En az beş en fazla on bentten oluşur
Her bent de beş ila on beyitten oluşur
Bentlerin kafiye düzeni gazele benzer
Her bendin (terkib-hane, kıta) sonunda vasıta beyti denen bir beyit vardır
Her bendin sonunda farklı vasıta beyitleri kullanılır Bunlar bentlerden ayrı olarak kendi aralarında uyaklanır
Bentlerin kafiyelenişi gazeldeki gibidir
aa xa xa xa xa xa bb cc xc xc xc xc xc dd
(aa aa aa aa aa aa bb cc cc cc cc cc cc dd)
Edebiyatımızda Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa bu türün iki önemli şairidir İkisi de toplumsal konularda yazmıştır

i Terci-i Bend


Biçim ve uyak bakımından terkib-i bende benzer
Farklardan biri vasıta beyitlerinin her bendin sonunda aynen tekrarlanışıdır
Konu bakımından da fark vardır: Genellikle Tanrı’nın gücü, evrenin sonsuzluğu, doğanın ve yaşamın karşıtlıkları işlenir
Ziya Paşa

B NAZIM TÜRLERİ



1 Tevhid


Allah’ın birliğini ve yüceliğini konu edinen ve kaside nazım biçimiyle yazılan şiirlerdir Tevhit ve münacat divanlarda en başta yer alır En tanınmış tevhit Nabi’nindir

2 Münacat


Allah’a yalvarıp yakarılan ve ondan af dilenen şiirlerdir Genellikle kaside nazım şekliyle yazılırlar Tevhit ve münacat divanlarda en başta yer alır

3 Naat


Hz Muhammed’ı öven ve kaside şekliyle yazılan şiirlerdir Hz Muhammed’in türlü vasıfları ve mucizeleri anlatılır En tanınmış naat Fuzuli’nin Su Kasidesi’dir

4 Mersiye


Ölen kişilerin ardından söylenen yas şiirleridir İslamiyet öncesi edebiyattaki adı sagu, halk edebiyatındaki adı ise ağıt’tırGenellikle terkib-i bend ve kaside nazım şekliyle yazılır

5 Medhiye


Ünlü bir kişiyi övmek için kaside şekliyle yazılan şiirlerdir Ya padişah, vezir, şeyhülislâm gibi yaşayan devlet büyüklerine ya da 4 halife ve başka din-tarikat ulularına yazılır 4 halife için yazılanlara “medh-i çehar-yar-ı güzin” denir Medhiyelerde ve hicviyelerde abartılı bir üslûp vardır

6 Hicviye


Herhangi bir kişiyi ya da düşünceyi yermek amacıyla kaside veya kıta nazım biçimleriyle yazılan şiirlerdir Halk edebiyatındaki adı “taşlama”, yeni şiirimizdeki adı “yergi”, batı edebiyatındaki adı ise “satirik şiir”dir Medhiyelerde ve hicviyelerde abartılı bir üslûp vardır En ünlü hicviye şairi Nefi’dir

7 Fahriye


Şairin kendisini övdüğü kıta veya kasidelere fahriye denir Genellikle kasideler içinde bir bölümdür Fahriyede de sanatlı bir üslûp kullanılır Bu alanda da Nefi meşhurdur

Şiirler nazım birimlerine, kafiyeleniş şekillerine, vezinlerine ve mısra sayılarına göre nazım şekillerine; işledikleri konulara ve ilgili oldukları alanlara göre de nazım türlerine ayrılırlar
HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ ve TÜRLERİ



I HECE ÖLÇÜSÜYLE YAZILAN HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ ve TÜRLERİ


A ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ


1 Manİ

Sözlü/anonim edebiyat ürünlerindendir
Dört mısradan meydan gelir
Yedili hece ölçüsüyle söylenir
Sevgi, tabiat, övgü, yergi, evlât sevgisi, ayrılık, hasret ve aşk konularını işler
İlk iki mısra doldurmadır, konuya giriş için söylenir Son iki mısrada ise asıl söylenmek istenen verilir
Maniler, düz mani ve ayaklı (cinaslı, kesik) mani olarak iki grupta incelenir Cinaslı manilerde mısra sayısı dörtten fazla olabilir
Söyleyeni belli olmayan, genellikle 7'li hece ölçüsüne göre söylenen dörtlüklerdir
Doğu Anadolu'da mani yerine bayatı sözü de kullanılmaktadır
Uyak düzeni aaba şeklindedir


2 Türkü

Türkiye'nin sözlü geleneğinde, bir ezgi ile söylenen halk şiirinin her çeşidini göstermek için en çok kullanılan ad "türkü"dür Özel durumlarda ya da ezginin, sözlerin çeşitlemesine göre ninni, ağıt, deyiş, hava adları da kullanılmaktadır
Çağdan çağa ve yöreden yöreye içerik ve şekil olarak değişiklikler gösterebilir
Aşk, doğa, güzellik, kahramanlık, sosyal konular türkülerin konusunu oluşturur
Türküler aynı zamanda aşık edebiyatı nazım şeklidir Yani söyleyeni belli türküler de vardır
Kendine özgü bir ezgiyle söylenir
8‘li ve 11’li hece kalıbıyla söylenir
Bent ve kavuştak olmak üzere iki bölümden oluşur
Hecenin sekizli ve on birli ölçüleriyle yazılır
Türküler ezgilerine göre divan, usulsüz, bozlak, koşma, hoyrat, kayabaşı, Çukurova gibi çeşitlere ayrılır

Ninni

Anonim/sözlü ürünlerdendir
Türkü çeşitlerinden biridir
Çocuğun uyumasının sağlanması ya da ağlamasının durması için, sade bir dille ve hece ölçüsüne göre ezgili olarak söylenen türkülerdir
Söyleyeni belli olmayan bu ürünler dörtlüklerden ve nakarat bölümlerinden oluşur

B ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ


Âşık edebiyatı nazım tür ve çeşitleri çoğunlukla sözlü ürünlerdir Ancak şehirde yaşamış, okumuş yazmış olan âşıklarla günümüzde yaşamakta olan âşıklar şiirlerini yazarlar

1 Koşma


Âşık edebiyatında en çok sevilen ve kullanılan nazım şeklidir
Dört dizeli bentlerden oluşur
Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır
11’li hece ölçüsüyle (6+5 ya da 4+4+3 duraklı olarak) yazılır/söylenir 4+3 ve 4+4 kalıbıyla söylenmiş koşmalar da vardır
Şair son dörtlükte mahlâsını söyler
Uyak düzeni abab cccb dddb şeklindedir İlk dörtlüğün uyak düzeni xbxb ya da aaab şeklinde de olabilir
Koşmalar genellikle lirik konularda söylenir
Aşk, güzellik, tabiat, sevgi vb konular işlenir
Koşmalar konularına göre güzelleme, koçaklama, taşlama, ağıt gibi nazım türleri içerir
Karşılıklı konuşma (dedim-dedi) biçiminde olan koşmalar da vardır
Ziyadeli koşmalara ayaklı koşma denir: ab(b)ab(b) cccb(b) dddb(b)
Önemli koşma şairleri Köroğlu, Pir Sultan Abdal, Karacaoğlan, Gevherî, Erzurumlu Emrah, Âşık Ömer

2 Semai


Aruzla ve heceyle yazılan olmak üzere iki türlü semai vardır
Heceyle yazılanlar koşmaya benzer
Tek fark dizelerin hece sayısıdır
Semai sekizli kalıpla yazılır
Kendine özgü bir ezgiyle söylenir
Dörtlüklerden oluşur
Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır
Uyak düzeni aynıdır
Sevgi, güzellik, ayrılık ve doğa konularını işler
Karacaoğlan ve Erzurumlu Emrah bu alanda meşhurdur

3 Varsağı


Toroslardaki Varsak (Avşar) boyunun özel bir ezgiyle söylediği türkülerden geliştirilmiş bir nazım biçimidir
Kendine özgü bestesi vardır
Epik şiirlerdir
Sert, yiğitçe bir söyleyişi vardır
Hayattan ve talihten şikâyet gibi konular da işlenir
Hecenin 8’li kalıbıyla yazılır
Genellikle “bre, bre hey, hey, be hey” gibi ünlem sözcüklerine yer verilir
Kafiyelenişi koşmayla aynıdır
Dörtlük sayısı 3-5 arasındadır
Dadaloğlu ve Karacaoğlan varsağılarıyla ünlü iki şairdir

4 Destan


Âşık şirinin en uzun nazım biçimidir (Anonim destanlardan farklıdır)
Dörtlüklerden oluşur
Dörtlük sayısı konuya göre değişir Kimi destanlarda yüzü geçer
Savaşlar, kahramanlıklar, ayaklanmalar, kıtlıklar, doğal afetler, salgın hastalıklar, eşkıya ve ünlü kişilerin serüvenleri, gülünç olaylar, toplumsal taşlama ve eleştiri, atasözleri, hayvanlar destanlara konu olur
Destan koşma gibi kafiyelenir: abab cccb dddb İlk dörtlüğün uyak düzeni: xbxb şeklinde de olabilir
Hecenin daha çok on birli kalıbıyla yazılır/söylenir Sekizli kalıpla söylenenler de vardır
Destanların kendine özgü bir ezgisi vardır
Destanda da şair son dörtlükte mahlâsını söyler
Seyranî ve Âşık Ömer bu alanda ünlüdür

C ÂŞIK EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ


Âşık edebiyatı nazım türleri genellikle koşma ve semai nazım şekilleriyle söylenir Konuları bakımından koşma ve semaiden ayrılır

1 Güzelleme


İnsan, tabiat, aşk, sevgi sevgilinin güzelliklerinden bahseden şiirlerdir Koşma nazım şekliyle yazılır
Lirik şiirlerdir
En önemli şairi Karacaoğlan’dır

2 Koçaklama


Coşkun ve yiğitçe bir üslûpla yiğitlik, kahramanlık ve savaş konularını işler
Epik şiirlerdir
Koşma şeklinde söylenir
Edebiyatımızda Köroğlu ve Dadaloğlu koçaklama şairi olarak tanınır

3 Taşlama


Bir kimseyi veya toplumun bozuk yönlerini eleştirmek için yazılan şiirlerdir
Koşma nazım şekliyle yazılır
Aşık Dertli, Bayburtlu Zihni, Ruhsati ve Develili Seyrani önemli taşlama şairleridir
Divan edebiyatındaki adı hicviye’dir

4 Ağıt


Sevilen bir kişinin ölümünden duyulan üzüntüyü dile getirmek amacıyla ve koşma nazım şekliyle yazılan şiirlerdir
İslamiyet öncesindeki adı sagu, Divan edebiyatındaki adı “mersiye”dir
Anonim halk edebiyatında da ağıtlar olmakla birlikte ağıtlar âşık tarzı Türk edebiyatına aittir
Doğal afetler, ölüm, hastalık vb çaresizlikler karşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibi duyguları ifade eden ezgili ürünlerdir
Ağıt söyleme işine ağıt yakma, ağıt söyleyenlere ise ağıtçı denilmektedir
Koşma nazım şekliyle söylendiğine göre dörtlüklerden oluşur
Kafiye şeması koşmadaki gibidir

D TEKKE EDEBİYATI NAZIM TÜRLERİ


Dinî-Tasavvufî Türk edebiyatına Tekke edebiyatı da denir

Tekke Edebiyatı nazım türleri şunlardır:

1 İlâhî


Allah aşkını konu edinen, Tanrıyı övmek, ona yalvarmak için yazılan/söylenen şiirlerdir
Özel bir ezgiyle okunur
İlâhîler tarikatlere göre türlü adlar alır: Mevlevîlerde âyin, Bektaşîlerde nefes, Alevilerde deme (deyiş, deme), diğer tarikatlerde de cumhur yada ilâhî denir
Deme, Alevî ve Kızılbaş şairlerine aittir Bestelenir 8’li kalıpla söylenir
İlâhîleriyle en çok Yunus Emre (XIII yy) ünlenmiştir
İlâhî, yedili, sekizli ve on birli hece ölçüsüyle yazılır
Dörtlük sayısı 3-7 arasındadır
Kafiye düzeni koşmaya benzer: abab cccb dddb İlk dörtlüğün uyak düzeni xbxb ya da aaab şeklinde de olabilir

2 Nefes


Bektaşî şairlerinin yazdıkları tasavvufî şiirlerdir
Nefeslerde genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücut (varlığı birliği) kavramı anlatılır Bunun yanı sıra Hz Muhammet ve Hz: Ali için övgüler de söylenir
Nefeslerde kalenderane ve alaycı bir üslûp göze çarpar
Edebiyatımızda Pir Sultan Abdal nefesleriyle ünlüdür

3 Nutuk


Tekke önderlerinin tarikate yeni giren dervişlere tarikatin ilkelerini öğretmek macıyla söyledikleri didaktik şiirlerdir

4 Devriye


İlâhîye benzer Ezelden beri var olan insan ruhunun Allah’tan gelip tekrar Allah’a dönmesi düşüncesini işleyen şiirlerdir

5 Şathiye (Şathiyat-ı Sofiyane)


Dinin ilkelerinden, inançlardan teklifsizce ve alaycı bir dille söz ediyormuş gibi söylenen şiirlerdir
Görünüşte saçma sanılan bu şiirler aslında toplumun ve insanların eleştirisini yapmakta ve tasavvuf kavramlarını anlatmaktadır
Bunlara genellikle Bektaşî şairlerinde rastlanır

DİVAN ŞİİRİ NAZIM BİÇİMLERİ ve TÜRLERİ


Divan şiiri nazım şekil ve türleri -şarkı ve tuyuğ hariç- Arap ve Fars edebiyatlarından alınmıştır

Genellikle beyit ve dörtlük, nazım birimi olarak kullanılmıştır

A NAZIM BİÇİMLERİ



Mısra


Ø Sözlük anlamı “çift kanatlı bir kapının kanatlarının her biri”dir
Ø Şiirdeki anlamı, “ölçülü ve anlamlı, bir satırlık nazım parçası”dır
Ø Divan şiirinde bir şiire bağlı olmayan, başlı balına bir anlamı olan mısralara “azade mısra” denir
Ø Vecize düzeyine yükselmiş mısralara “mısra-ı berceste” denir

Hâlini bilmez perişanın perişan olmayan (Ahmet Paşa)
O mahiler ki derya içredir deryayı bilmezler (Hayalî)

Beyit


Ø Sözlük anlamı “ev”dir
Ø Aynı ölçüde ve anlamca birbirine bağlı iki dizeden oluşan nazım birimidir
Ø Divan edebiyatında öncelikle kullanılır
Ø Beyit nazım birimiyle yazılan şiirlerde her beyit başlı başına anlam bütünlüğü arz eder
Ø Beyitte dizeler birbiriyle kafiyeli olabildiği gibi kafiyesiz de olabilir Bu, beytin, şiirin neresinde kullanıldığına ve kullanıldığı şiirin türüne göre değişir

Bu şehr-i Sitanbul ki bî-misl ü bahadır
Bir sengine yek-pare Acem mülkü fedadır (Nedim)

O gül-endam bir al şala bürünsün yürüsün
Ucu gönlüm gibi ardınca sürünsün yürüsün (Enderunlu Vasıf)

I BEYİTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ


1 Gazel


Ø Sözlük anlamı “kadınlarla âşıkane sohbet etmek”tir
Ø Divan şiirinde en çok kullanılan nazım şeklidir
Ø Aşk, sevgi, güzellik ve içki konularını işleyen şiirlerdir Lirik bir nazım biçimidir
Ø Konularına göre adlandırılırlar: âşıkâne (garamî, lirik; Fuzulî), rindâne (Bâkî), şûhâne (Nedimâne; Nedim), hikemî (Nâbî)
Ø Beyitlerle yazılır Beyit sayısı 5-15 arasındadır (tek sayılar)
Ø Beyitler arasında genellikle konu bütünlüğü olmaz Ama beyitler arasında anlam bakımından bir uyum olmalıdır Bunu kafiye ve redif sağlar
Ø Gazelde bütün beyitler aynı konuyu işliyorsa bu tür gazellere “yek-ahenk” denir; bütün beyitler aynı söyleyiş güzelliğindeyse bu tür gazellere de “yek-avaz” denir
Ø İlk beytine “matla” (doğuş yeri) denir Son beytine “makta” (kesme yeri, sonuç) denir Şairin mahlâsını söylediği beyte (genellikle son beyit) “mahlâs beyti” denir Gazelin en güzel beytine de “beytül-gazel” ya da “şah beyit” denir
Ø Kafiye düzeni: aa xa xa xa xa xa
Ø Divan edebiyatında Fuzuli, Baki, Nedim, Necati, Taşlıcalı Yahya, Naili ve Şeyh Galip önemli gazel şairleridir

2 Kaside


Ø Kelime anlamı “kastetmek, yönelmek”tir Terim anlamı, “belli bir amaçla yazılmış manzume”dir
Ø Arap edebiyatından alınmıştır
Ø Beyitlerle yazılır
Ø Bölümlerden oluşur Nesib/Teşbib (giriş), girizgâh, tegazzül, methiye, fahriye dua (Aşağıda anlatılacak)
Ø Türk edebiyatında, din ve devlet büyüklerini övmek için yazılan şiirlerdir
Ø Beyit sayısı genellikle 33-99 arasındadır Ama daha az veya çok da olabilir
Ø Kafiyelenişi gazeldeki gibidir: aa xa xa xa xa xa
Ø Türüne, giriş bölümünün konusuna veya redifine göre isimlendirilebilir Rediflerine göre: Su Kasidesi (Fuzulî), Güneş Kasidesi (Ahmet Paşa) Konularına göre tevhit, münacat, naat, methiye olmak üzere türlere ayrılabilir (Nazım türleri başlığı altında anlatılacak)
Ø İlk beytine matla; son beytine makta; en güzel beytine beytülkasid; mahlâs beytine de tac beyit denir
Ø Nefi, kasideleriyle meşhurdur

Kasidenin Bölümleri


a Nesib (teşbib)


Ø Kasidenin giriş bölümüdür
Ø Şiir yönünden en ağır basan bölümdür
Ø Bir tabiat tasvirinin yapıldığı veya sevgilinin güzelliklerinin anlatıldığı bölümdür
Ø Bu bölümün konuları bahar, kış, yaz, Ramazan, bayram, nevruz, hamam, gül, sünbül, güneş, söz ustalığı, kalem, gece, savaş, at veya bir güzel olabilirKasideler bu bölümde ele alınan konuya göre adlandırılır

b Girizgâh (giriz)


Ø Asıl konuya giriş yapmak üzere düzenlenmiş en fazla iki beyitlik bölümdür