İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı

İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI
Bilinmeyen bir tarihte başlamıştır İslamiyet’in kabulüne kadar devam ede gelmiştir Atlı- göçebe kültürünün izlerini taşımaktadır Ölüm, yiğitlik, savaş, aşk konuları en çok işlenen konular olarak göze çarpmaktadır İki koldan gelişmiştir
a) SÖZLÜ EDEBİYAT
Şaman , kam baksı ozan adı verilen sanatçılar tarafından icra edilmiştir Bu sanatçılar “kopuz”adı verilen bir saz aleti kullanırlardı Doğuşu her ne kadar dini törenlere dayansa da zamanla din dışı konular da gelişmiştir
* Hece ölçüsü kullanılmıştır
* Aşk doğa ölüm konuları sık işlenmiştir
* Anomin özellik taşımaktadır
* Yarım kafiye kullanılmıştır
* Koşuk , sav, sagu ,destan başlıca ürünleri sayılır
KOŞUK
Kopuz eşliğinde “sığır” denilen sürek avlarında söylenen lirik şiirlerdir Günümüzdeki “koşma”ların ilk versiyonu sayılırlar Kafiye şeması “aaab,cccb,dddb”şeklindedir
SAGU
Yuğ adı verilen ölü törenlerinde ölümün acısının hafifletmek amacıyla söylenen günümüz “ağıt”larının ilk versiyonuna denir Hece ölçüsünün 7’li-8’li parçaları sıkça kullanılmıştır
UYARI: Bilinen en eski sagu :“Alp er Tunga”sagusudur
SAV
Atasözü demektir Atasözlerimiz ilk defa “Divan-ı Lugati’t Türk”kitabında bir araya getirilmiştir
DESTAN
Toplumu derinden etkileyen savaş, kıtlık, afet vb olayların olağanüstülüklerle bezendirilerek anlatıldığı manzum (bazen nazım- nesir karışık)uzun hikâyelere denir
Destanlar “Doğal-Yapay”olmak üzere ikiye ayrılır
1) DOĞAL DESTANLAR
Gerçekte var olan herhangi bir olayın milletin dilinde yüzyıllar süren bir anlatımdan sonra bir ozan tarafından kaleme alınması sonucu oluşan destanlara denir
Dünyadaki en önemli doğal destanlar
Kalevala ……………… FİNLANDİYA
Mahabharata …………… HİNT
Ramayana …………… HİNT
Şant do Rölant………… FRANSIZ
Nibelungen……………… ALMAN
İgor ……………………… RUS
Beovful ……………… İNGİLİZ
İliada ………………… YUNAN
Odyssa ……………… YUNAN
Şehname ………………İRAN
Gılgameş………………SÜMER
Oğuz Kağan ……………TÜRK
Ergenekon ………………TÜRK
Manas ………………… KIRGIZ
2) YAPAY DESTANLAR
Herhangi bir olaydan yola çıkarak bir ozanın destan kurallarına riayet edip oluşturduğu şiirlere denir
Yapay Destanlar:
Kaybolmuş Cennet ( Milton)
Kurtarılmış Kudüs ( Tasso)
İlahi Komedya (Dante)
Üç Şehitler Destanı ( F Hüsnü Dağlarca)
Çanakkale Şehitlerine (M Akif)
TÜRK DESTANLARININ ÖZELLİKLERİ
* Çoğunlukla manzumdurlar (şiir şeklinde)
* Anonimdirler
* Oluştukları dönemlerin özelliklerini taşımaktadırlar
* Olağanüstü özellikleri çokça bulunmaktadır
* Çok sonra yazıya geçirilmişlerdir
BAŞLICA TÜRK DESTANLARI
SAKA TÜRKLERİNİN DESTANLARI
* Alp Er Tunga Destanı: Türk-İran savaşlarıyla Alp Er Tunga’nın yiğitliklerinin anlatıldığı destanlardır
* Şu Destanı: İskender ile Türkler arasındaki savaşların ve Hükümdar Şu’nun destanıdır
HUN TÜRKLERİNİN DESTANLARI
* Oğuz Kağan Destanı: Hun Hükümdarı Mete’nin yiğitliklerini, ülkesini genişletip oğulları arasında nasıl bölüştürdüğünü anlatan destandır

GÖKTÜRK DESTANI
* Bozkurt Destanı: Savaşta yaralanan bir Türk’ün, dişi bir kurt tarafından kurtarılmasını, korunmasını ve Türklerin sözü edilen kurtla bu Türk’ten çoğaldığı anlatılır
* Ergenekon Destanı: Bir yenilgi sonunda Ergenekon’a çekilen Türklerin orada çoğalıp, bir demir dağı erittikten sonra öçlerini alışlarını anlatan destandır

UYGUR TÜRKLERİNİN DESTANLARI
*Türeyiş Destanı: Uygur hakanının, üç kızını insanoğluyla evlendirmeyi uygun bulmayarak tanrıya, kızlarıyla evlenmesi ve Uygur Türklerinin bu evlenmeden çoğaldığı anlatılır
* Göç Destanı: Türklerin, Kutsal taşı Çinlilere vermeleri üzerine, tanrı tarafından cezalandırılmaları kuraklığın başlaması nedeniyle de göç etmeleri anlatılır
B ) YAZILI EDEBİYAT
Türklerin GÖKTÜRK alfabesini kullanmasıyla başlayan dönemdir Daha eskilere ait maalesef herhangi bir eserimiz yoktur Tarihi bilinen en eski yazıtımız(mezar taşı): Çoyren (687–692)dir
Tarihimizin ve dilimizin ilk en önemli belgeleri Göktürk Yazıtlar(Orhun Kitabeleri)dir
*Doğu Göktürklerine aittirler
*720,732,735 yıllarında dikilmişlerdir
*Vezir Tonyukuk, Bilge Kağan, Kültigin adına dikilmişlerdir
*Yollug Tigin adlı bir yazara yazdırmıştır
*Öz Türkçe ile yazılmıştır
Hakanlar Göktürkleri nasıl birleştirdiklerini, devleti nasıl idare ettiklerini, gelecek kuşakların ne yapmalarını anlatan bir nutuk (söylev)tur
* Aslında birer mezar taşı olarak tasarlanmışlardır
* Taşların üç tarafı Göktürk alfabesiyle bir tarafı da Çince yazılmıştır
* Eserler şu an MOĞALİSTAN sınırları içindedir
* 1900’ lü yılların başında Strahlanberk tarafından bulunmuş, Danimarkalı Thamson tarafından okunmuşlardır

B Yazılı Dönem ( 8-11 yy)

Bu dönemde Göktürkler ve Uygurlar tarafından kendi alfabeleriyle eserler verilmiştir
Türk dilinin tespit edilebilen en eski yazılı metinleri VII asrın sonlarına ve VIII asrın ilk yarısına ait olan dikili taşlar (Yenisey ve Orhun anıtları) ve Uygur dönemine ait olan dinî metinlerdir
Anıtlar arasında yer alan, Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk adına dikilen Orhun Anıtları, gerek muhtevaları, gerekse mükemmel dil ve üslûplarıyla Türk dilinin, edebiyatının ve tarihinin şaheserleri arasında yer almaktadır Abidelerin yazarı Yolluğ Tigin’dir



Yenisey Kitabeleri

Yenisey ırmağı çevresinde daha çok mezar taşlarından oluşan bu kitabelerin edebi olarak fazla bir önemi yoktur



Göktürk Kitabeleri

Tonyukuk Anıtı
720 yılında Göktürk devleti veziri Tonyukuk adına dikilmiştir Kitabede Tonyukuk, anılarını ve dönemin tarihini anlatmıştır Anlatımda, atasözlerine bolca yer verilmiştir

Kültigin Anıtı
732 yılında dikilen anıt Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır Anıtta Kültigin’in ölümü ve yas töreni anlatılmıştır
735 tarihini taşır Bilge Kağan’ın yiğitlikleri ve Türk milletine iletmek istediği mesajlar anıtın içeriğini oluşturur Bu anıt da Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır



Göktürk (Orhun) Kitabelerinin Özellikleri

Ø Türklerin ilk yazılı eseridir
Ø Doğu Göktürklerin tarihine ışık tutar
Ø Söylev türünde yazılmıştır
Ø Oldukça gelişmiş ve işlenmiş bir dil kullanılmıştır
Ø Türk dilinin gelişmişlik düzeyine ilişkin etraflı bilgiler edinilebilir
Ø Hem dinî hem de din dışı konular işlenmiştir
Ø Tarih, coğrafya ve edebiyata kaynak olacak niteliktedir
Ø Türk tarihini, toplumun yaşam biçimini, dünyaya bakış tarzını ortaya koyar
Ø Kitabelerde idarecilerin ve sultanların halkı aydınlatması, yaptıklarının hesabını halka vermesi söz konusudur
Ø Kitabeleri Strahlenberg bulmuş, 1893’te Wilhelm Thomsen okumuştur
Ø Bir yüzleri Göktürk alfabesiyle, diğer yüzleri Çince yazılmıştır



Dinî Eserler

İslâm öncesi Türk edebiyatı yazılı eserleri arasında, Uygur alfabesiyle yazılmış olan çeviri dinî eserler de sayılabilir Bunlar Mani ve Buda dinlerine ait eserlerdir

İslâmiyet’ten önceki Türk Edebiyatı, Türklerin Orta Asya’da yaşadıkları devirlerde bütün Türk boyları arasında müşterek ve büyük bölümü sözlü olan edebiyattır
İslâm öncesi Türk edebiyatı ulusal bir edebiyattır; nazım şekil ve türleriyle kullanılan ölçü tamamen millîdir
Bu dönem edebiyatı, İslâmiyet’in kabul edilmesinden sonra oluşmaya başlayan yeni edebiyat anlayışına kadar devam etmiş, hatta etkisi daha sonraki dönemde de görülmüştür

İslâm öncesi Türk edebiyatı sözlü dönem ve yazılı dönem olmak üzere ikiye ayrılır



Sözlü Dönem ( ? - 8 yy)

Türklerin henüz yazıyı kullanmadıkları dönemdir Yani başlangıçtan 8 yüzyıla kadar olan dönemdir
Bu dönem ürünleri tamamen sözlüdür ve genellikle şiir şeklindedir
Bazı ürünlerin bazıları günümüze kadar gelmiştir
Sözlü Dönemin Özellikleri

Bu döneme ait yazılı eser yok denecek kadar azdır
Bu dönemde Türkler, göçebeliğe dayanan günlük hayatlarında ve özellikle düzenledikleri törenlerde (sığır: av töreni; şölen: ziyafetler; yuğ: ölüm töreni) bir araya geldiklerinde “ozan”, “kam” veya “baksı” denilen şairler “kopuz” denilen saz eşliğinde “koşuk”lar ve “sagu”lar söylerlerdi
Bu şiirler (sagu, koşuk, destan) hece ölçüsüyle söylenen ve yarım kafiye kullanılan şiirlerdir
Anlatım söze dayanır
Düşünce ve hayaller şiirle anlatılmıştır
Nazım biçimi dörtlük, vezin hece veznidir
Yarım kafiye kullanılmıştır
Dil sadedir
Bu ürünler düzenlenen törenlerde (sığır: av töreni; şölen: ziyafetler; yuğ: ölüm töreni) ortaya çıkmıştır
Şiirler kopuz denilen saz eşliğinde söylenir
Daha çok somut konular işlenmiştir
Kahramanlık, savaşlar, tabiat ve aşk konuları işlenir
Şairlere ozan, kam, baksı, oyun, şaman gibi adlar verilir



Sözlü dönem ürünleri


1 Koşuk


Ø Hece vezni ve yarım kafiye ile söylenen şiirlerdir
Ø Kopuz eşliğinde söylenir
Ø Yiğitlik, aşk, tabiat konularını işler
Ø Nazım birimi dörtlüktür
Ø Bu şiirlerde düz kafiye kullanılır: aaaa, bbba, ccca… (aaab cccb dddb)
Ø Bu şiirlerin İslâm sonrası halk edebiyatındaki adı koşma’dır
Ø Sığır denilen sürek avlarında söylenen lirik şiirlerdir



2 Sagu


Ø Ölen bir kişinin arkasından söylenen ağıt şiirleridir
Ø Ölen kişinin kahramanlıklarını, başarılarını, erdemlerini anlatır; ölümlerinden duyulan üzüntüyü dile getirir
Ø Koşuk nazım şekliyle söylenir
Ø Bu şiirlere İslâm sonrası halk edebiyatında “ağıt”, Divan edebiyatında “mersiye” denir
Ø “Yuğ” denilen ölüm törenlerinde söylenir
Ø Divanu Lûgatit-türk’teki Alp Er Tunga sagusu bu türün önemli bir örneğidir



3 Sav

Ø Türk toplumunun dünyaya bakışını, geleneklerini, varlık anlayışlarını ortaya koyan özlü sözlerdir
Ø Bugünkü “ata sözü”nün karşılığıdır
Ø Divanu Lûgatit-türk’te pek çok sav vardır



4 Destan


Ø Bütün dünya edebiyatlarının başlangıç eserleri olan destanlar, çeşitli konularda yaradılış hikâyeleri yanında, milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış bir kahramanın veya tarih olayının millet muhayyilesinde ortak sembol ve ifadelerle zenginleştirilmiş uzun manzum hikâyeleridir
Ø Türk destanları, kâinatın, insanın, kadının ve erkeğin yaradılışı; Türk milletinin doğuşu, çeşitli Türk devletlerinin kuruluş gelişme, çöküşleri, zafer ve yenilgileri gibi konularla beraber pek çok sebep açıklayıcı efsaneyi de içinde barındırır
Ø Bütün dünya edebiyatlarında olduğu gibi Türk Edebiyatının da ilk örnekleri destanlardır
Ø Milletlerin toplumu derinden etkileyen, tarihî önem arz eden önemli olaylarını (doğal afetler, savaşlar, göç, yangın vb) konu edinirler
Ø Manzum hikâyelerdir
Ø Destanlarda olağan üstü olaylar ve olağan üstü özellikte kahramanlar vardır
Ø Destanlar anonim ve sözlü edebiyat ürünleridir
Ø Ağızdan ağıza dolaşmak suretiyle oluşmuşlardır
Ø Destanlarda anlatılan olayların geçtiği yer ve zaman bilinmez
Ø Kahramanlar lider ve kurtarıcı rolündedir