Dil ve Anlatım Konu Anlatımı

Sözcükte Anlam


Gerçek Anlam : Kelimelerin herkesçe bilinen ve söylendiğinde akla ilk gelen anlamlarına gerçek (sözlük) anlamı denir
Mecaz Anlam : Sözcüklerin gerçek anlamlarından tamamen uzaklaşarak kazandıkları anlama mecaz anlam denir
Deyim : Birden fazla kelimenin en az bir tanesinin gerçek anlamından uzaklaşıp mecaz anlamda kullanılmasıyla oluşan kalıplaşmış söz öbeklerine deyim denir
Soyut Anlam : Duyu organlarımızla algılanamayan, fakat kavram olarak var olan sözcüklere soyut anlamlı sözcükler denir
Somut Anlam : Duyu organlarımızla algılanabilen sözcüklere somut anlamlı sözcükler denir
Terim Anlamı : Bir bilim, meslek, sanat dalıyla ya da bir konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı ifade eden kelimelere terim denir
Dolaylama : Bir sözcükle karşılanabilecek bir varlık ya da kavramın birden fazla sözcükle karşılanmasına dolaylama denir
Ad Aktarması : Bir sözün başka bir sözün yerine herhangi bir benzetme amacı olmaksızın kullanılmasına ad aktarması denir Örnek : Ortaokula giderken Kemalettin Tuğcu’yu okudum Cümlesinde yazar adı söylenmiş, ama eserleri anlatılmak istenmiştir
Eş Anlam : Aynı kavramı karşılayan, anlamları aynı ya da birbirine yakın olan kelimelerin oluşturduğu anlama eş anlamlılık denir
Zıt (Karşıt) Anlam : Nesne, durum, görev, iş, nitelik ve hareket bakımından birbirine karşıt kavramları karşılayan kelimelere zıt anlamlı kelimeler denir
Eş Seslilik (Sesteşlik) : Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde karşıladıkları anlamları farklı olan kelimelere sesteş kelimeler denir
Genel Anlam : Varlıkları ve kavramları toplu bir şekilde karşılayan kelimeler Genel Anlamlı kelimelerdir
Özel Anlam : Varlıkları ve kavramları sınırlı bir şekilde karşılayan kelimeler Özel Anlamlı kelimelerdir
Yansıma : Ses – Anlam ilişkisi güçlü olan, canlı – cansız birçok varlığın çıkardığı tabiat taklidi seslere yansıma denir
İkileme : Anlamı güçlendirmek için aynı kelimenin tekrarlanmasına, anlamları birbirine yakın, karşıt olan veya sesleri birbirini andıran kelimelerin yan yana kullanılmasına ikileme denir
Sözcükte Yapı
Basit Sözcük : Herhangi bir yapım eki almamış ya da bir sözcükle birleşmemiş olan sözcüklere yapıları yönünden basit sözcük denir
Türemiş Sözcükler : Yapım ekleri alarak yeni bir anlam ve biçim kazanmış olan sözcüklere yapıları yönünden türemiş sözcük denir
Bileşik Sözcükler : İki ya da daha çok sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşan sözcükler yapıca bileşiktir
Ses Bilgisi
Ünlüler (sesliler) : Ses yolunda herhangi bir engele uğramadan çıkan seslerdir Ünlüler tek başlarına söylenebilen, tek başlarına hece ya da sözcük olabilen seslerdir
Büyük Ünlü Uyumu : Ünlü harflerin, kalınlık-incelik yönünden uyumudur
Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
- Büyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır
Örnek : ana (anne), alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş)
- Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir
Örnek : Silah, gazete, mevcut, insan
- Sözcüklere eklenen ekler de genellikle bu kurala uyar Ancak Türkçe’deki altı ek büyük ünlü uyumuna uymaz
Örnek : akıl-lı, çimen-ler, çocuk-da, eviniz-de, yürü-yor, bakar-ken, akşam-ki, sabah-leyin, yeşil-imtrak, turunç-gil
- Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz Örnek : Atakule, Kadıköy
Küçük Ünlü Uyumu : Bir sözcükteki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumudur Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden (a,e,ı,i) biri bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlülerde düz olur
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) biri bulunursa ikinci ve diğer hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) ünlüler yer alır
Küçük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
- Dilimizde “o,ö” yuvarlak ünlüleri yalnızca ilk hecede kullanılabilir
Örnek : Uymayanlar : doktor, motor, otobüs
Uyanlar : üzüm, kömür, soba
- Yuvarlak ünlülerden biriyle başlayarak bir hecede “a,e” düz ünlülerine geçen bir sözcük, düz ünlüden sonra düz ünlü gelir kuralına göre “ı,i” düz ünlülerine de geçebilir
Örnek : böy-le-si-ni, oy-ma-cı-lık
- Türkçe sözcüklerin öncelikle büyük ünlü uyumuna uyması gerekir Büyük ünlü uyumuna uymadığı halde küçük ünlü uyumuna uyan sözcükler Türkçe sözcük olmaz
Örnek : misafir, tasvir, kalem
- Büyük ünlü uyumuna uymayan “-ki” eki, yuvarlaşarak küçük ünlü uyumuna uyar
Örnek : dünkü, bugünkü
UYARI : İki heceli olup orta hecelerinde “b,m,v” ünsüzleri bulunan kimi Türkçe sözcükler, bu ünsüzlerin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle küçük ünlü uyumuna aykırı düşer Örnek: Yağmur, çamur, kabuk, tavuk, kavun
Ünsüzler (Sessizler) : Tek başlarına söylenemeyen, ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere ünsüz denir Türkçe’de 21 ünsüz vardır
Ünsüz Harflerin Özellikleri :
- Türkçe’de normalden kalın ya da ince okunan bir ünsüz yoktur
Örnek : rüzgar, kagir, lazım
- Yansımaların dışında Türkçe sözcüklerin başında “c,ğ,l,m,n,r,z” ünsüzleri bulunmaz
- Türkçe sözcüklerde “j,f” ünsüzleri hiç kullanılmaz Örnek : fare, jambon, jilet
- Türkçe sözcükler iki ünsüzle başlamaz Örnek : krem, spor, tren, plak, trafik
- Bileşik sözcükler ve özel isimler dışında Türkçe sözcüklerde “n-b” sesleri yanyana gelmez
Örnek : İstanbul, Safranbolu, Sonbahar, Ambar, Kumbara, Perşembe
Ünsüzler çıkarılırken ses tellerinde titreşimli olmalarına karşın, kimi ünsüzlerin çıkışında titreşim olmadığı görülür Bu açıdan değerlendirildiğinde ünsüzler, sert ve yumuşak ünsüzler olmak üzere iki grupta incelenir
Ünsüz Benzeşmesi Kuralı : Sert ünsüzlerin (f,s,t,k,ç,ş,h,p) biriyle biten sözcüklere c,d,g yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde, bu eklerin başındaki
C, Ç ‘ye D,T’ ye G,K’ ye dönüşür
Ünsüz sertleşmesi kuralına aykırı yazımlar yazım yanlışı yaratır
Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) Kuralı : Bir sözcük p,ç,t,k sert ünsüzlerinden biriyle biterken, bu sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, sert ünsüzler yumuşayarak;
p,b ‘ye - ç,c ‘ye - k,ğ ‘ye - t,d ‘ye dönüşür
Örnek : Balık balığın
Kitap kitaba
Ağaç ağacı
Kağıt kağıdı
Türkçe’de Meydana Gelen Ses Olayları:
Ses Düşmesi : Kimi sözcüklerin çekimlenişinde veya türeyişinde, bir sesin düştüğü görülür
a) Ünlü Düşmesi : İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler Buna orta hece düşmesi de denir
Omuz um omzum oğul u oğlu
Kahır ol kahrol seyir et seyret
Ayır ıntı ayrıntı sıyır ık sıyrık
Yalın ız yalnız yanıl ış yanlış
b) Ünsüz Düşmesi : Bazı sözcükler, çeşitli etkilerle birleşirken sözcüğün sonundaki ünsüz harf düşebilir Bu olaya ünsüz düşmesi adı verilir
Yumuşak cık yumuşacık sıcak cık sıcacık
Yüksek l yüksel küçük l küçül
Rast gelmek rasgelmek ast teğmen asteğmen
Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana gelir
Ses Türemesi : Sözcükler kimi eklerle birleşirken zaman zaman araya başka yeni sesler girer Türkçe’de ses türemesi olayına fazla rastlanmaz
Ses türemesi yaratan başıca durumlar;
a) Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına “y,ş,s,n” ünsüzlerinden uygun olan biri gelir Bu ses türemesine kaynaştırma da denir Örnek :
Oku-y-an okuyan
Baba-s-ı babası
Yedi-ş-er yedişer
Elma-n-ın elmanın
b) Yardımcı eylemle yapılan bileşik eylemlerde ad soylu sözcükte ses türemesi görülür
Örnek : his etmek hissetmek
Red etmek reddetmek
Bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde aynı türeme ortaya çıkar
Örnek : Af-ı affı
Had-i haddi
c) Kimi sözcükler pekiştirilirken ses türemesi meydana gelir
Örnek : Yalnız yap-a-yalnız
Sağlam sap-a-sağlam
Dar-a-cık daracık
Bir-i-cik biricik
Ses Daralması : “a,e” geniş ünlüsüyle biten sözcüklere “-yor” şimdiki zaman eki getirildiğinde, bu geniş ünlüler daralıp değişerek “ı,i,u,ü” olur
Örnek : bekle-yor bekliyor
Oyna-yor oynuyor
“-ma,-me” olumsuzluk ekleri de “-yor” ekiyle birleştiğinde daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü” olur
Örnek : gelme-yor gelmiyor
Bakma-yor bakmıyor
Ulama : Ünsüz harfle biten sözcüğün son ünsüz harfinin kendisinden sonra gelen ve ünlü harfle başlayan sözcüğün ilk hecesiyle birleştirilerek okunmasıdır Örnek :
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç
Yazım (İmla) Kuralları
“ile” Sözcüğünün Ek Olarak Yazımı: “ile” sözcüğü kendinden önce gelen sözcüğe bitişik yazılırsa şu kurallara dikkat edilir :
A) Ünsüzle biten bir sözcüğe ile getirildiğinde başındaki ” i ” sesi düşer ve ünlü uyumuna uyar
Örnek : Okulla ev arası yarım saat sürüyor (okul + ile okulla)
Erzurum’a kadar trenle gittim (tren + ile trenle)
B) Ünlüyle biten bir sözcüğe, ile getirildiğinde, başındaki ” i ” sesi ” y ” ye dönüşür, yine ünlü uyumuna uyar Örnek : Buraya kendi ayağıyla geldi (ayağı + ile ayağıyla)
Silgiyle kalem istedi benden ( silgi + ile silgiyle)
“ki” nin Yazımı: “ki” eğer bağlaçsa;
A) Genel olarak iki cümleyi bağlama görevi yapar Örnek:
Hava o kadar güzeldi ki kendimi hemen sokağa attım
1 cümle 2 Cümle
Bir de baktım ki ortalıkta kimse kalmamış
1 cümle 2 Cümle
B) Kişi ve işaret zamirlerinden sonra gelen “ki” de bağlaç olup ayrı yazılır Örnek :
Ben ki, Bizler ki, Durum o ki
Kişi zamiri kişi zamiri işaret zamiri
C) Bazı bağlaçlarla birlikte kullanılmasına karşı, kalıplaşmış “ki” ayrı yazılır Örnek :
Öyle ki, yeter ki, kaldı ki
UYARI : “ki”, eğer bağlaçsa daima ayrı bir sözcük olarak yazılır Ayrıca kendinden önce gelen sözcüğün ünlülerine uyum gösterip “kı” olmaz
Kendinden önce gelen sözcüğe bitişik yazılan “ki” ler ise şunlardır :
A) “de” durum ekinden sonra gelip addan sıfat yapan “ki” : Örnek : evdeki hesap, kafamdaki plan, yoldaki insanlar
B) İlgi zamiri olan “ki” : Örnek : Seninki, sınıfınki, bizimki
C) Bazı bağlaçlarla kalıplaşan “ki” : Örnek : Oysaki, mademki, halbuki, sanki
D) Zaman bildiren sözcüklerden sonra gelen “ki” : Örnek : Dünkü, akşamki, az önceki
“de,da” Bağlacının Yazımı:
A) Genel olarak “dahi, bile” bağlaçlarıyla aynı anlamdadır Bağlaç olup olmadığını anlamak için cümleden çıkarmayı deneriz Cümleden çıkarıldığında, cümle yapısı bozulmazsa bağlaç olduğunu anlarız ve ayrı bir sözcük olarak yazarız Örnek : Buraya kadar gelip de ona uğramamak olmaz
Sen de çok oldun artık!
B) Bu bağlaç kendinden önce gelen sözcüğün ünlülerine kalınlık-incelik yönünden uyar Örnek: Gençliğimizle birlikte umutlarımız da uçup gitti
Onu gördüyse de görmezlikten geldi
C) Kendinden önce gelen sözcük, sert ünsüzle bitse bile, bu bağlaç sertleşerek “te,ta” biçiminde yazılamaz Yazılırsa yazım yanlışı ortaya çıkar Örnek : Bu iş küçük te sen gözünde büyütüyorsun (Yanlış)
Bu iş küçük de sen gözünde büyütüyorsun (Doğru)
Bağlaç olan “de, da” ile, ad durum eki olan “-de, -da” karıştırılmamalıdır “-de, -da” eğer ad ad durum ekiyse kendinden önce gelen sözcüğe bitişik yazılır Cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamı da yapısı da bozulur Örnek : Bir süre sessizce yolda yürüdük
Çiçeklerin kökünde bir hastalık var
İki “de, da” üstüste gelirse birincisinin ad durum eki, ikincisinin bağlaç olduğu dikkate alınmalıdır
Örnek : Telefon ettim evde de yokmuş
“mi” Soru Edatının Yazımı:
A) “mi” soru edatı, cümleye soru anlamı katsa da katmasa da kendinden önce gelen sözcükten ayrı yazılır : Örnek : O da bizimle gelecek mi?
Gördün mü şimdi yaptığını!
Konuşmaya başladı mı susmaz
B) “mi” soru edatı, ayrı yazılmasına karşın kendinden önce gelen sözcüğe, kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık yönünden uyum sağlar Örnek : Okudun mu? Güzel mi? Akıllı mı?
C) “mi” soru edatından sonra gelen zaman ve kişi eklentileri soru edatıyla bitişik yazılır Örnek : Onunla sık sık görüşüyor musunuz?
Olanları bilir miydi de?
Tarihlerin Yazımı:
A) Gün ve ay adları, yanlarında rakam olmadan yazıldığında, küçük harfle başlar Örnek : Oğlum aralık ayının soğuk bir gününde doğdu
Önümüzdeki hafta, salı günü onu görmeye gidelim
B) Belirli bir tarihi gösteren ay ve gün adları her yerde büyük harfle başlar Örnek : 1986′nın Mart ayında başladı göreve
Cumhuriyet 29 Ekim 1923 ‘te ilan edildi
C) Gün ve ay bildiren tarihler şu şekilde yazılabilir : Örnek : 4 Aralık 1996
2121996
4/12/1996
İkilemelerin Yazımı: İkilemeler daima ayrı yazılır ve ikilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına hiçbir noktalama işareti konulmaz Örnek : Soruları düşüne düşüne çözmelisin (Doğru)
Yavaş, yavaş yerinden doğruldu (Yanlış)
Pekiştirmelerin Yazımı: Sıfatların başına gelerek onların anlamlarını pekiştirmeye yarayan ön ekler, daima sıfata bitişik yazılır Örnek : Bembeyaz örtü (Doğru)
Yapa yalnız adam (Yanlış)
Sayıların Yazımı: Sayıların rakamlarla gösterilmesi ya da yazıyla yazılmasına ilişkin başlıca kurallar şunlardır :
A) Herhangi bir anlatım türünde (roman, öykü, deneme, mektup) kesinlik anlamı önem taşımayan sayılar, yazıyla gösterilir Örnek :
Bu kitabı yazalı beş yıl oldu
Bahçede dört beş çocuk oynuyordu
B) Kesinlik anlamı önem kazanan konularda, bilimsel yazılarda sayılar rakamla gösterilir
Marmaris’te 2000 hektar orman yandı
Baktım, termometre 30 dereceyi gösteriyordu
C) Çok sıfırlı sayıların ana sayılardan sonraki basamakları yazı ile gösterilebilir Örnek : 13 milyar, 20 trilyon
UYARI : Çek ve senetlerde sayı basamakları bitişik yazılır
Kısaltmaların Yazımı:
A) Tek heceli sözcükler, ilk harfleri alınarak kısaltılır Kısaltmanın sonuna nokta konur :
Sözcük kısaltılmış şekli
Zarf z
Test t
B) Çok heceli sözcükler, genellikle baştan iki ya da üç harf alınarak kısaltılır : örnek :
Sözcük kısaltılmış şekli
Cadde cad
Doçent doç
Bölük bl
C) Özel adlar genellikle her sözcüğün ilk harfi alınarak kısaltılır Kısaltmada harfler arasına nokta konmaz : Örnek :
Özel Ad Kısaltılmış şekli
Posta Telefon Telgraf PTT
Devlet Malzeme Ofisi DMO
D) Özel adların kısaltmalarına getirilen ekler, kesme işaretiyle ayrılır : Örnek :
Doğru Yanlış
TV’de TV’da
DMO’ya DMO’ne
ODTÜ’ye ODTÜ’ne
Bileşik Sözcüklerin Yazımı:
A) Kurallı (özel) bileşik eylemler daima bitişik yazılır : Örnek : Gidedur (mak), bakıver (mek), öleyaz (mak)
B) Yardımcı eylemlerle kurulan bileşik eylemlerde :
- Birleştirme sırasında ad soylu sözcükte herhangi bir ses düşmesi veya ses türemesi olmuyorsa ayrı yazılır : Örnek : Terk et(mek), pişman ol(mak)
- Birleştirme sırasında ad soylu sözcükte bir ses düşmesi ya da ses türemesi meydana gelirse bitişik yazılır Örnek : seyir- seyret(mek), kahır- kahrol(mak), his-hisset(mek)
C) İki ya da daha çok sözcükten oluşmuş yerleşim merkezi adları bitişik yazılır : Örnek : Bahçelievler, Sivrihisar, Çanakkale
D) Bir heceli sözcüklerin başına geldiği bileşik sözcükler bitişik yazılır : Örnek : İlkbahar, Akdeniz, Önsöz, İlknur
E) Sıfat ya da ad tamlaması biçiminde oluşmuş ve öylece kalıplaşmış olan bileşik sözcükler bitişik yazılır : Örnek : Sivrisinek, Atakule, Topkapı, Beşevler
Deyimlerin Yazımı: Deyimler kaç sözcükten oluşursa oluşsun, deyimi oluşturan her sözcük ayrı yazılır Örnek : Son günlerde bu şarkıyı diline doladı
Bütün gece gözüme uyku girmedi
Çok titizdir, her şeyde ince eleyip sık dokur
Vurdumduymaz, kabadayı, çıtkırıldım
Ünlüyle Biten Eylemlerin Yazımı: “a” ya da “e” geniş ünlüsüyle biten eylem kök ya da gövdelerine gene bu geniş ünlülerle başlayan herhangi bir ek getirildiğinde bu geniş ünlülerde herhangi bir ses daralması olmaz Örnek :
Yanlış Doğru
Gelmiyen gelmeyen
Bilmiyerek bilmeyerek
Anlamıyan anlamayan
Kesme işaretinin Kullanımı:
A) Özel adlara gelen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır : Örnek : Hikmet’ten, Yardım Sevenler Derneği’ne
B) Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmada kullanılır Örnek : TRT’ye, TMO’nun, ODTÜ’den
C) Sayılardan sonra gelen ekleri ayırmada kullanılır : Örnek : 1963′ten, 3′ün katları, 5′inci kat
D) Özel adlara gelen ve adlara aile anlamı katan “-ler” çoğul eki, kesme işaretiyle ayrılmaz Özel adlara gelen “ve benzerleri” anlamı katan “-ler” çoğul eki kesme işaretiyle ayrılır : Akşam Ayşeler bize gelecek (aile anlamında)
Bu topraklar daha nice Atatürk’ler yetiştirir (ve benzeri anlamında)
E) Özel adlara gelen yapım ekleri kesme işareti ile ayrılmaz Örnek : Urfalı, Çince, Türklük
F) Özel adlara gelen yapım eklerinden sonra eklenen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılmaz
Adıyamanlılar, Fransızcadan, Atatürkçülerden
Büyük Harflerin Kullanımı:
A) Her cümlenin ilk harfi büyük yazılır Örnek : Ona her konuda yardımcı olduk Ülkemizde yedi bölge vardır
B) Şiirde her dizenin ilk harfi büyük olur : Örnek :
Bu şehirden gidiyorum
Gözleri kör olmuş kırlangıçlar gibi
C) Yazı başlıklarının her sözcüğü büyük olur : Örnek : Sıfatların Genel Özellikleri
Ziraatte Yeni Buluşlar
D) Belli bir tarihi gösteren ay ve gün adları büyük harfle başlar : Örnek : 17 Mayıs, 1997, Salı
E) Bütün özel adlar büyük harfle başlar Başlıca özel adlar şunlardır:
Kişi ad ve soyadları Örnek : Kemal Cantürk
Hayvanlara verilen adlar Örnek : Tekir, Karabaş
Ulus, din, mezhep, tarikat adları Örnek : Araplar, İslamiyet, Alevilik
Ülke adları Örnek : İspanya, Fransa
İl,ilçe,kasaba ve köy adları Örnek : Manisa, Ayvalık, Gölcük
Bulvar, cadde ve sokak adları Örnek : Atatürk Bulvarı, Çiğdem Mahallesi
Kıta, bölge, okyanus, deniz, göl, ırmak, dağ, ova ve orman adları Örnek : Avrupa, Van Gölü
Özel bir ada bağlı olarak kullanılan yön adları Örnek : Doğu Karadeniz, İç Anadolu
Kurum, kuruluş, dernek, makam ve işyeri adları Örnek : Türk Tarih Kurumu, İş Bankası
Yapı, yapıt ve ören adları Örnek : Ankara Kalesi, İnce Minare
Kitap, Dergi, Gazete, Yasa adları Örnek : Nokta, Yeni Yüzyıl, Medeni Kanun
Bütün dil adları Örnek : İngilizce, Farsça, Almanca
Bir özel ada bağlı olarak kullanılan ünvan ve takma adlar Örnek :İnce Memet, Uzun Hasan
Tüm gezegen adları Örnek : Merkür, Venüs, Mars
Özel adlardan türeyen sözcükler Örnek : Türkçülük, Adıyamanlı, Kemalizm
UYARI : Dünya, Güneş ve Ay sözcükleri, gezegen anlamıyla (coğrafi terim) kullanılırsa büyük harfle, mecaz anlamda kullanılırsa küçük harfle başlar
Dünya Güneş’in uydusudur, Ay da Dünya’nın
Başımda dünya kadar iş var
Pencereden içeri güneş girdi
İsimler (Adlar)
AD : Varlıkların ve kavramların dilde var olan karşılığına, sözcük türü yönünden ad denir
Anlamlarına Göre Adlar :
Varlıklara Verilişlerine Göre Adlar :
Özel Adlar : Bir tek varlığı gösteren, bir tek varlığa verilmiş adlardır
Örnek : Mustafa Kemal Atatürk, Asya, Türkiye, Ankara, Kızılay, Merkür, Akdeniz, Türk Tarih Kurumu, Türkçe vb
Tür Adları (Cins İsimleri) : Aynı türden olan varlıkların tümünü birden gösteren adlardır Vücut parçaları ve organ adları, akrabalık dalları, tüm hayvan ve bitki adları, tüm araç ve gereç adları tür adlarını oluşturur
Örnek : Gövde, teyze, yılan, elma, kalem, süpürge vb
Tür Adlarının Özellikleri : Bir tür adı, genel anlamda kullanıldığında, o türü oluşturan varlıkların tamamını anlatır Örnek : Balık suda yaşar Tüm balıkları gösterir
Kitap en yakın arkadaştır Tüm kitapları gösterir
Bir tür adı, bazen o türün yalnızca bir ya da birkaç bireyini göstermede kullanılır Örnek :
Kuş durmadan çırpınıyordu Bir tek kuşu gösterir
Kitap, savaş yıllarını anlatıyor Bir tek kitabı gösterir
Varlıkların Sayılarına Göre Adlar :
Tekil Adlar : Biçimce çoğullanmamış, “-lar, -ler” eki almamış adlardır Örnek :
Çiçek, bardak, toka, çocuk vb
Çoğul Adlar : Aynı türden olan birden çok varlığı gösteren adlar, “-ler, -lar” çoğul ekiyel çoğullanır Örnek : insanlar, evler, halılar, aylar, geceler vb
Topluluk Adları : Biçimce tekil oldukları halde anlamca çoğul olan adlardır Örnek :
Orman, ordu, sürü, bölük, millet, aile, takım, grup vb
UYARI : Tür adları (ağaç, çocuk, insan) o türe ait olanları tek tek düşündürürken; topluluk adları (orman, bölük, kurul) o türe ait olanların tümünü bir grup olarak düşündürür
Topluluk adları biçimce tekil adlardır Ancak (-lar, -ler) çoğul ekiyle çoğullanabilir Örnek :
Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri …!
Toplumlar kendi kültürlerini kendileri yaratır
Kimi tür adları mecaz-ı mürsel yoluyla topluluk adı olabilir Örnek :
Bütün sınıf, bu duruma üzüldü (Sınıfın içindeki öğrenciler)
Meclis konuyu görüşüyor (Meclisin içindeki Milletvekilleri)
Varlıkların Oluşlarına Göre Adlar :
Somut Adlar : Beş duyu organından en az biriyle algılanabilen varlık ve nesneleri gösteren adlardır Örnek : Ses, hava, ışık, koku, su, rüzgar, vb
Soyut Adlar : Beş duyudan hiçbiriyle algılanamayan adlardır Örnek : cesaret, düşünce, sevinç, umut, özgürlük vb
İş ve Eylem Gösteren Adlar : Eylem tabanlarından “-mek, -me, -iş” ekleriyle türeyen adlardır Örnek : yürümek, bakmak, soruşturma, bakış, anlayış vb
UYARI : Eylem adları bazı durumlarda sıfat olarak kullanılabilir Örnek : yapma bebek, takma diş
Bazı kullanımlarda eylem adları, eylem anlamını yitirerek doğrudan ad olarak kullanılır Örnek :
Değişik bir yemek yapmış, annesi
Şimdi, bir dondurma olsa da yesek
Ad Tamlamaları : En az iki adın, aralarında anlam bağlantısı kurarak oluşturduğu, bir nesnenin parçası olduğunu ya da bir nesnenin başka bir nesneyle tamamlandığını gösteren ad takımıdır Ad tamlamalarında kullanılan tamamlayıcı öğeye tamlayan, birinci nesnenin parçası durumunda olan ikinci öğeye ise tamlanan denir Örnek :
Denizin sesi bir melodi gibi geliyordu kulağıma
Kış ayları burada oldukça ılıman geçiyor
Ona hediye olarak yün gömlek aldım
Ad Tamlamasıyla İlgili Bilgiler :
ü Ad tamlamalarında birinci sözcük, tamlayan; ikinci sözcük tamlanan adını alır Örnek :
Tamlayan Tamlanan
Çocuklar-ın ses-i
Küf koku-s-u
Ahşap ev
ü Tamlayanın kişi zamiri (ben, sen, o, biz, siz, onlar) olduğu tamlamalara “zamir tamlaması” da denir ve tamlama ekleri değişir Örnek :
Tamlayan Tamlanan
Ben-im kitab-ım
Sen-in düşünce-n
Biz-im evi-miz
Siz-in fikri-niz
ü Ünlüyle biten sözcüklere tamlayan eki getirildiğinde araya “n”; tamlanan eki getirildiğinde araya “s” kaynaştırma ünsüzü gelir Örnek : elmanın yarısı
ü Ad tamlamalarında, asıl üzerinde durulan ve vurgulanan öğe tamlanandır Sözgelimi; kapının kolu tamlamasında üzerinde durulan kavram koldur
UYARI : “su ve ne” sözcüklerine “-ın, -in, -un, -ün” tamlayan eki getirildiğinde araya “n” değil “y” kaynaştırma ünsüzü girer Örnek : suyun hızı neyin sesi
Ad Tamlaması Türleri
Belirtili Ad Tamlaması : Hem tamlayan hem de tamlanan eki almış olan ad tamlamalarıdır Örnek :
Tamlayan Eki Tamlanan Eki
-ın, -in, -un, -ün -ı, -i, -u, -ü
Saat-in cam-ı
Su-y-un güc-ü
Felsefe-n-in sorunlar-ı
Belirtili Ad Tamlamasının Özellikleri :
ü Tamlayanla tamlanan arasına başka sözcük ya da sözcük grupları girebilir
Örnek : Çocuğun sabaha kadar süren ağlaması
ü Tamlayanla tamlananın yeri değişebilir
Örnek : Vurur, deryalara ışığı adaların
ü Tamlayan ya da tamlanan birden çok kullanılabilir
Örnek : Çocukluğumun acıları, sevinçleri, umutları
Annemin, babamın ve kardeşimin özlemi
ü Tamlayan ya da tamlanana bağlı bir sıfat kullanılabilir
Örnek : Yeşil gömleğin düğmeleri
Çocuğun sarı saçları
ü Kişi ve işaret zamirleri belirtili ad tamlamalarında yalnızca tamlayan sözcük olarak kullanılır Örnek : Senin araban
Bunun cezası
ü Ad eylemler (mastarlar) hem tamlayan hem de tamlanan olur Örnek :
Okumanın yararları
Çocuğun yürüyüşü
ü Kimi durumlarda tamlayan ekinin yerini “-den, (-dan)” durum eki tutar Örnek :
Çocuklardan birkaçı
Aşağıdakilerden hangisi
ü Kimi durumlarda tamlayan ya da tamlanan sözcük düşer Bu durumlarda ad tamlaması özelliği ortadan kalkar Örnek :
Umutları suya düştü Onun umutları
Ev, onlarınmış Onların eviymiş
ü Bir belirtili ad tamlaması bir başka adı niteleyecek şekilde kullanılırsa, bir sıfat tamlamasının tamlayanı olur Örnek : Anasının gözü adam
Sıfat Ad
Gözümün bebeği oğlum
Sıfat Ad
Belirtisiz Ad Tamlaması : Tamlayan sözcüğün ek almadığı tamlamalardır Tamlayan, ek almadığı için belirsizlik ve genelleme anlamı taşır Örnek :
Tamlayan Eki Tamlanan Eki
¾ -ı, -i, -u, -ü
Fındık kurt-u
Akrep yuva-s-ı
Fizik güc-ü
Belirtisiz Ad Tamlamasının Özellikleri :
ü Tamlayan, tamlananın niteliğini gösterir Örnek: Anne sevgisi, kan kırmızısı
ü Tamlayan, tamlananın ne ile ilgili olduğunu gösterir
Örnek : Sel felaketi, uçak bileti
ü Tamlayan, tamlananın neden yapıldığını gösterir
Örnek : Portakal suyu, tütün kolonyası
ü Tamlayan tamlananın neye benzediğini gösterir
Örnek :Parmak üzümü, sigara böreği
ü Tamlayan, tamlananın nedenini bildirir
Örnek : Matematik korkusu, sınav stresi
ü Bir şeyin yapıldığını ya da bulunduğu yeri gösterir
Örnek : Kıyı lokantası, uzay istasyonu
ü Tamlayan tamlananın yapıldığı aracı belirtir
Örnek : Söz sanatı, makine örgüsü
ü Tamlayan, tamlananın ortaya çıktığı yeri belirtir
Örnek : Amaysa elması, Maraş dondurması
ü Kişi adları tamlayan olduğunda o kişilere ilişkin yapıt, buluş gibi kavramları belirtir
Örnek : Naima tarihi, Newton Kanunu
Takısız Ad Tamlaması : Hem tamlayanın hem de tamlananın takı almadığı bir ad tamlamasıdır
Örnek : Tamlayan Tamlanan
Yün ceket
Taş duvar
Cam kavanoz
Altın bilezik
Takısız Ad Tamlamasının Özellikleri :
ü Takısız ad tamlamasının kuruluşunda, en önemli özellik, birinci adın ikincisinin neyden yapıldığını göstermesidir Örnek : Gümüş kolye, kot pantolon, deri mont…
ü Birinci ad, mecaz anlamda kullanılıp, mecazlı bir biçimde ikincinin neye benzediğini gösteriyorsa, yine takısız ad tamlaması oluşur
Örnek : Selvi boy, tunç bilek, taş kafa
ü Takısız ad tamlamalarında tamlayana “-den / -dan” eki gelebilir
Örnek : Tahtadan köprü, yünden yorgan…
Zincirleme Ad Tamlaması : İki ya da daha çok ad tamlamasının iç içe kullanıldığı bri tamlama çeşididir Zincirleme ad tamlamasında, tamlayan ya da tamlanan kendi içinde bir ad tamlaması oluşturur Sözgelimi tamlayan bir ad tamlaması olabilir Örnek :
A k ş a m s a a t l e r i n i n s e r i n l i ğ i
Belirtisiz Ad Tamlaması Belirtili Ad Tamlaması
Tamlanan bir ad tamlaması biçiminde olabilir Örnek :
Ç o c u ğ u n d e r i ç a n t a s ı
Takısız Ad Tamlaması
Belirtili Ad Tamlaması
Hem tamlayan hem de tamlanan ad tamlaması biçiminde olabilir : Örnek :
Belirtili Ad Tamlaması
İ s t a n b u l t i y a t r o l a r ı n ı n b u n a l ı m y ı l l a r ı
Belirtisiz Ad Tamlaması Belirtisiz Ad Tamlaması
Karma Tamlama : Tamlayan ya da tamlananı niteleyen bir sıfat veya sıfat grubunun kullanıldığı bir tamlama türüdür Örnek :
Belirtili Ad Tamlaması
A d a m ı n i r i , s a r ı , ç a r p ı k d i ş l e r i
Sıfat Grubu
Tamlayan Tamlanan
Karma Tamlama
Görevlerine Göre Adlar :
ü Adlar, yalın durumda kullanıldığında, cümle içinde özne veya belirtisiz nesne görevinde bulunur Örnek : Öğretmen başarılı öğrencilere hediye dağıttı
Özne Belirtisiz Nesne
ü Adlar, belirtme durumuyla çekimlendiğinde belirtili nesne görevi yapar Örnek :
Tabloları duvara astık
Belirtili Nesne
ü Yönelme, bulunma, ayrılma (-e, de, -den) durumunda olan adlar cümlede dolaylı tümleç görevi yapar Örnek : Pencereden dışarıya bakıyor, dışarıda olanları seyrediyordu
Dol Tümleç Dol Tümleç Dol Tümleç
ü Ek-eylem (ek fiil) alan adlar, yüklem görevinde bulunur Örnek :
Beni soran Ayşe’ymiş
Yüklem
Yapılarına Göre Adlar : Adlar, yapıları yönünden üçe ayrılır :
ü Basit Adlar : Herhangi bir yapım eki almamış, ya da başka bir sözcükle birleşerek yeni anlamda bileşik bir sözcük oluşturmamış adlardır Örnek : taş, balık, sopa vb
ü Türemiş Adlar : Eylem ya da ad köküne bir yapım eki getirilerek yeni bir anlam kazanan ve gövde durumuna geçen adlardır Örnek : sor-gu, ört-ü, seç-enek vb
ü Birleşik Adlar : Birden çok sözcüğün birleşerek yeni bir biçim ve anlam kazanması yoluyla oluşan adlardır Örnek : bilgisayar, külbastı, aslanağzı vb
Adların Diğer Özellikleri :
ü Adlar, anlamları yönünden şöyle incelenebilir :
a) Kesin anlamlı adlar : Anlamı bilimsel bir tanımla kesinleşen adlardır
Örnek : üçgen, sayı, şiir vb
b) Adların bazıları kendi anlamını, işlevini yansıtır Örnek : tarak, kazma süpürge vb
c) Adların bir bölümü, sözcük anlamını düşündürmez
Örnek : koltuk, havlu, elbise, tencere vb
ü Adlar, “-cik, -ce, -cek,-cağız” gibi ekleri alır Bu ekler, eklendiği ada, şu anlamı katar
a) –cik eki getirildiği ada küçültme, sevgi ve acıma anlamları katar Örnek :
Soru kitapçıkları dağıtıldı Küçültme anlamı
Kapıyı güler yüzlü ninecik açtı Sevgi
Kedicik bütün gece dışarıda kalmış Acıma
b) “-ce” eki getirildiği ada, görelik, karşılaştırma, abartma, uygun ve yakışır olma anlamları katar Örnek :
Gönlümce bir tatil yapamadım Görelik
Akılca üstün biriydi Karşılaştırma
Yüzlerce sivrisinek beni ısırdı Abartma
Bize dostça davrandı Uygun, yakışır olma
c) –“-cağız” ve “-cek” eki, eklendiği ada acıma anlamı katar
Örnek : adamcağız, yavrucak