TÜrk tasavvuf mÜzİĞİ / tÜrk tasavvuf mÜzİĞİ hakkinda bİlgİler

TÜRK TASAVVUF MÜZİĞİ

Vural YILDIRIM
güzel sesi dinlemede kalb huzuru
ve Tanrı'yle birleşme zevki vardır Mevlana-Mesnevi
İslam konusunda araştırma yapmak isteyenlerin karşısına oldukça karmaşık sorunlar çıkar Bu sorunların nedeni dünyanın bir çok coğrafi bölgesine yayılmış bu inancın kültüre göre uygulanış ve algılanış farkıdır Bu araştırmacıyı metod ve kaynak güvenirliği problemleri ile karşı karşıya bırakır
İslam kaynaklarını incelemeye çalışmak oldukça güç ve çetrefilli bir iştir Yüzlerce yılın birikimi sonucu oluşan bu literatür araştırmacıyı ezecek kadar birikime ulaşmıştır Araştırmaların bu nedenle genel olmamakla birlikte özel yani spesifik alanlarda yapılması tümevarımcı bir yöntem izlenmesi temel olmalıdır Her araştırma ve incelemede olduğu gibi bu alanda da çeşitli sorunlar olacaktır Fakat konu inanç olduğunda başka sorunlarla karşılaşırız Bunlar: Dil kaynak görecelik (kültürel yorumlama) doğruluk vBulletin sorunlardır
Bizim çalışmamız müzik odaklı bir çalışma olduğu için diğer alanların sorunlarına değinmeği düşünmüyoruz Çünkü böyle bir yönelim yazının boyutlarını ve konunun boyutlarını genişleteceği gibi aynı zamanda haddimizi de aşmamıza neden olabilir İslami kaynaklarda müzik konusu çeşitli tartışmalarla açıklanmaya çalışılmıştır Biz yazımızda konuyu daraltmak ve okuyucuyu yormamak için tasavvuf müziği üzerinde duracağız

İSLAM VE MÜZİK
Önceki yazımızda1 değindiğimiz tasavvuf kelimesi ve anlamı üzerinde durmadan kısa bir hatırlatma ile yetinelim Kişinin inancı yorumlamasıbireysel olarak inanç sahibi olması ya da gizemcilik ile açıklanan bir kelimedir2
Tasavvuf müziğinin doğuşunu dini müziğin doğuşundan ayrı tutmak doğru değildir Aslında her ikisi de dindışı müziğin sonrasındadır "Gelişen musikinin din lehine istifade edilmesinden daha tabii bir şey olamazdı Nitekim din dışı musikiye ait nağmelerin ve seslerin Kur'an'ın kıraatı üzerindeki tesirleri erken bir zamanda görülmeye başladı Aynı zamanda "zühdiyat"ı yani ilahileri de bu nağmelerle söyleme temayülü belirdi Bu devrede Arap musikisi üzerinde Bizans ve İran musiki sanatlarının tesiri bariz bir şekilde kendisini gösterdiğinden aynı tesirler din dışı musiki vasıtasıyla Kur'an tilavetine ve ilahilerin: "Ehl-i Kitab" ve "Ehl-i Fısk"ın melodileriyle okunmaya başlandığını gören zühd ve takva sahibi Müslümanlar: 'Kur'an'ı ehl-i kitabın ve ehl-i fıskın melodileri ile okumak caiz değildir' tarzında bir prensip ortaya attılar ve bu prensibi daha sonra bir hadis şeklinde rivayete başladılarBu hadisin meali şudur: 'Kur'an'ı Arap dili musikisi (lühunü'l- arap) ile okuyunuz fasık ve günahkarlarla ehl-i kitap olan Musevilerin İsevilerin nağmeler (lühun)inden sakınınız3 Sayın Uludağ'ın çalışmasından da anlaşıldığı üzere müzik konusu islamiyet için önemli bir konu olmuş ve çeşitli görüşler ortaya çıkmıştır
Hicri II Asır sonuna doğru zühd4 devri yerini Tasavvuf'a bırakmıştır Bu devirde yavaş yavaş tarikat ve tekkeler doğmaya yaygınlaşmaya başlamıştır Bu gelişmeler ile birlikte ortaya dini müzik çıkmış ve tasavvufta buna sema denmiştir "kuruluş halinde bulunan dini musiki daimi surette fıkıh ve hadis alimlerinin tenkidine (dış tenkid) maruz kaldığı gibi bütün zahidlerin ve hatta bazı sufilerin hücum hedefi olmaktan (iç tenkit) da kurtulamadı Tasavvufta 'Dini musiki' yerine ısrarla 'Sema' kullanılmıştır5 Bu kullanımın çeşitli nedenleri vardır En önemli nedeni ise "keyf ve nefis ehli ile karıştırıl"6masını istememişlerdir
Ünlü İslam bilgini Gazali ise müziğin kendisinin nötr olduğunu söyler "ahlaksızlığa yönlendirici ve gayri meşru olduğu tarzlar hariç müziğin yasaklığına dair bir açık delil bulunmadığı"7 sonucuna varır Ayrıca Gazali müziğin zamana mekana ve içinde bulunulan gruba göre haram ya da helal olma durumunun değiştiğini söyler
Yukarıdaki görüşlerden anlaşılacağı gibi müziğin İslamiyet içinde yasak olmadığı kesindir Müziğin insanları bir uyuşturucu gibi kötülüğe sevk etme durumu ortaya çıktığında ise yasağın sınırı başlamış olmaktadır

TASAVVUF MÜZİĞİ'NİN ÜLKEMİZDEKİ DURUMU
Geleneksel müziğimizde iki ana ayrım bulunmaktadır Birincisi enstrümantal müzik diğeri ise edebi yanı olan sözlü müzik Sözlü müziğin incelenmesi ve anlamlandırılması edebi yanından ötürü kolaydır Çünkü sözleraraştırmacıyı yönlendirme işlevi görür
Geleneksel müziğimizin İslamiyet ile birlikte gelişen formuna dini müzik tekke müziği tasavvuf müziği vBulletin denir Aslında ülkemizin kültürel durumu nedeni ile müzik türlerine yönelik adlandırmalar tam olarak yeterli değildir Sınırlar keskin ve belirgin olmamakla beraber kaba da olsa tür sınıflaması yapılmaktadır Bu konuda en bilinen türler: Alevi-Bektaşi müziği Mevlevi müziğiTekke müziği ve Cami müziğidir "Türk dini musikisi nitelik bakımından cami musikisi ve tekke (tasavvuf) musikisi olmak üzere iki türde incelenmiştir"8 Cami müziği ile tekke müziğini ayıran en önemli unsur; enstrümandır Cami müziği insan sesi dışında bir enstrüman kullanmaz (A capella) Tekke müziğinde ise enstrüman eşliğinde ibadet yapılır Oransay cami müziğini "Çalgıya hiç yer vermeyen İslam dinsel metinlerini ezgileyip etkili kılmaktan başka amaç taşımayan bir musiki"9 diye tanımlar10
Geleneksel müziğimizin iki ana damarı Halk ve klasik dediğimiz türleridir Bu ayrımdaki tanımlamalar konusunda tam bir görüş birliği yoktur Örn Klasik müzik saray müziği sanat müziği vBulletin ile halk müziği bölgesel müzikler etnik müzik vBulletin tanımlamalar yapılmaktadır11 Genel olarak Türk müziği ve halk müziği bilinen ayrımdır
Tasavvuf müziği denilince akla Türk müziği makamları12 ile icra edilen müzik gelir Aslında bu müzik türünü de ikiye ayırmak mümkündür Birincisi halkın yaptığı ibadetlerde kullandığı tür; daha çok Alevi'lerde görülür İkincisi; Tekkelerde yapılan Bektaşi Mevlevi vBulletin tarikat müzikleri Mevleviler namaz dışında sema ile ayrıca müzikli ibadet yaparlar "Ayin denilen bu besteler her birine Selam denilen dört kısımdan meydana gelir Güfte genellikle Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin şiirlerinden seçilir Araya başka tasavvuf şairlerinin bazı şiirleri de katılabilir Fakat şiir sahiplerinde yine Mevlevilik aranır Mevlana'nın şiirleri Mesnevi veya Divan-ı Kebir isimli eserlerinden alınır Bu şiirler Farsça olduklarından ayin güfteleri de Farsça'dır"13 Ayinler dört kısımdan oluşur Bunlara; birinci ikinci üçüncü ve dördüncü selam denir "Ayin sırasında dönen yani sema eden dervişlere Semazen çalan ve okuyanların oturduğu yere Mutrıb; mutrıbdaki müzisyenlere Mutrıb Hey'eti denir Mutrıb'da görevlere göre de ayrım yapılır: Ney çalanlara Neyzen; kudüm çalanlara Kudümzen; ayin okuyanlara Ayinhan; nat okuyana Na't-han denir Mutrıb hey'etinin başı Kudümzen başı'dır Neyzenlerin başı Neyzen Başı'dır14 Diğer türler ise: Na't durak Mi'raciye İlahi şugul'dur Ayrıca camilerde enstrumansız okunan mevlit ilahi kur'an'ın melodik okunuşu Ezan vBulletin tasavvuf müziği içinde değerlendirilebilir
Aleviler geleneklerini cem ve muhabbetlerde şiir-müzik eşlikli ibadet ve toplantılar ile aktarırlar Müzikli toplantılarda varolan hikayeleri ve geçmişe yönelik bilgileri aşıklar anlatır Aleviliğin uzun yıllar konumları gereği kamusal alanda yok sayılması nedeni ile Vahit Lütfü salcı bunların müziğini Gizli Müzik tanımlaması ile anlatır "Halk edebiyatının açık kısmı Divan edebiyatçılarının ve Osmanlı lisancı ve terkibcilerinin gürültülerine ve tahakkümlerine boğularak iltifatsızlığa uğramış ve görünmemiş; gizli kısım ise alevi Türk kabilelerinin süregeldikleri (İslami Türk) gizli mezhepciliğinin gizli anane ve törelerine karışarak onlarla beraber meçhuliyete sürüklenmiş ve şimdi de kaybolmak üzere bulunmuştur"15 Aleviler müzikli ibadetlerinde halk müziği türünü kullanırlar16 Bektaşilerden müzikal açıdan ayrıldıkları nokta makamsal müziktir Aşıkların söylediği dini içerikli müzikli sözler Alevi-Bektaşi pirlerinin dedelerinin şiirlerinden alınmadır Eşlik olarak bağlama kullanılmakta hatta bağlamaya telli kur'an denmektedir Fundamentalistler bağlamayı ve müzik aletlerini şeytan icadı diye eleştirdikleri dönemde Aşık Dertli şu dizeleri ile yanıt vermiştir
Telli sazdır bunun adı
Ne ayet dinler ne kadı
Bunu çalan anlar kendi Şeytan bunun neresinde
Alevi müziğinin tüm repertuarını tasavvufi bir boyuta indirgemek yanlış olur Aleviler de günlük yaşamlarında mistik ögeler içermeyen türküler söylerler Alevi müziğini de sözlü ve sözsüz diye ikiye ayırabiliriz Sözsüz müzikte tür olarak cuş havaları peşrevler ve semahlar sayılabilir Sözlü müzikte ise: deyiş nefes duvaz-ı imam miraçlama vBulletin türler vardır17

Kısa bir miraçlama örneği:
Geldi cebrail çağırdı
Hak Muhammed Mustafa
Hak seni Mirac'a okur
Davete kadir Huda

Şah Hatayi'm vakıf oldu
Bu sırrın ötesine
Hakk'ı inandıramadı
Özü çürük ervaha
Geleneksel müziğimiz içinde tasavvufi yanı olan müziğimiz ibadet sırasında topluca ya da bireysel olarak varlığını sürdürmektedir Değişen kültürel yapı müziğin melodik biçemini değiştirmekte sözler ise ağırlıklı olarak değişime direnmektedir Dinsel-Tasavvufi müziğin en önemli unsuru olan ritm ve edebi yan müziğin efendisi olma özelliğini korumaktadır Bu müzikleri anlamanın birincil koşulu o guruba ait olmak ya da mistik kodları çözmek için gerekli kültürel donanıma sahip olmak gerekir Sonuçta; ibadet de bir çeşit katarsis işlevi görmekte bunun aracısı yapanlara göre değişmektedir