Urartular

Urartular


Urartuların, Başkenti Tuşpa (Van) idi Urartu Devleti en güçlü döneminde (MÖ 8-7yy), günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak'ın küçük bir bölümü ile kuzeyde Aras Vadisi'ne egemendi

Devletin başkenti Doğu Anadolu'da Van Gölü'nün doğu kıyısında yer almaktaydı; daha geç dönemlerdeki adıyla "Tosp", Urartucadaki 'Tuşpaya dayanmaktadır Van Gölü denizden 1625 metre yüksekte olup Urmiye Gölü'nden 336 metre daha yukarıda yer almaktadır 3400 ve 5000 km²'yi bulan alanlarıyla her iki gölde Anadolu-İran bölgesinin en büyük gölleridir 'Deniz' olarak da değerlendirilirler Asurlar (Aşurlar, eski Asurlar)'ın coğrafi metinlerinde Van Gölü'nden 'Nairi'nin Yukarı Denizi', Urmiye Gölü'ndense 'Nairi'nin Aşağı Denizi' olarak söz edilir Bugün dahi Urumiye Gölü'nün Farsçası 'Deryeça', yani 'Küçük Deniz' anlamındadır

Urartu yerleşim bölgesinin sınırlarını, batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan dağları, doğuda İran Azerbaycanı'ndaki Savalan Dağları, güneyde ise Zagros Dağları'yla birleşen Doğu Toroslar oluşturur

Efsanevi Ağrı Dağı (Ermenicedeki adıyla Masis) bu dağlık bölgenin orta noktasındadır İncil'deki masoretik ünlüleştirmeden ötürü bu dağ, Urartu adının "r r t" ünsüzleriyle yazılması sonucu "Ararat" adını almıştır 5165 metrelik yüksekliği ile Büyük Ağrı Dağı, Kafkasya'nın güneyindeki en yüksek dağdır Küçük Ağrı Dağı, Tendürek, Aladağ, Süphan Dağı ve Nemrut Dağı gibi genelde 3000 metreyi geçen diğer dağların çoğu Van Gölü yakınlarında yer almaktadır



Çanak-Çömlek Sanatı


Devletin kuruluşu ile birlikte ortaya çıkmış gözüken parlak kırmızı astarlı çanak-çömlek grubu yönetim merkezi ve önemli Urartu kalelerinde bulunmaktadır Halkın ürettiği yöresel ve geleneksel mallar da kullanılmaya devam etmiştir






Din ve Tanrılar

Van/ Meher Kapı anıtındaki yazıta göre, Urartuların inandığı, kutsadığı ve adlarına belirli dönemlerde kurban kestiği 79 tanrı, tanrıça ve tanrısal özellik bulunmaktadır Bunlardan ilk üç sırayı Haldi, Teişeba ve Şivini paylaşır Haldi - (Eşi Bagbartu / Bagmaştu / Arubani) Urartuların baştanrısı idi İsim olarak kökeni XIII yy Asur yazıtlarına kadar inmektedir En büyük tapınağı Muşaşir'de idi Teişeba (Fırtına tanrısı) Hurri kökenlidir ve Hititlerde Teşup ile aynı tanrı olmalıdır Şivini de (Güneş tanrısı) Hurri kökenlidir Hititlerdeki Şimegi'nin karşılığıdır

Urartular büyük merkezlerde tanrıları için kule tipi tapınaklar ve açık alanlardaki kayalara kapı görünümlü kutsal nişler yapmışlardı






Genel Özellikleri

Başkent Tuşpa (Van) Urartu Devleti en güçlü döneminde, günümüzdeki Doğu Anadolu, Kuzeybatı İran, Irak'ın küçük bir bölümü ile Ermenistan'ın güneyine egemendi Sınırları kuzeyde Erzurum-Kars-Ardahan yaylası, güneyde Toroslar, doğuda Urmiye Gölü havzası, batıda Fırat Nehri (şimdiki Karakaya baraj alanı) olarak çizilebilir Urartu döneminde kuzeyde Diauehi, Qulha, Tariu ülkeleri ile bozkırlı Isqugulu toplumları, batıda Hatti (Melitea, Qumaha ve Tabal), güneyde Assur güneydoğuda Mana ve Parşua ülkeleri bulunmaktaydı
Kent ve kale inşa etmede yetenekli, çok iyi taş ustası idilerDemir silahlar ve savaş aletleri üreten savaşçı bir toplumdu Doğu Anadolu'da sulama amaçlı ilk göletleri kurdular, kanallar ve karayolu sistemleri geliştirdiler
Örneğin, günümüzde de Van Ovasını sulamaya devam eden 50 km uzunluğundaki Şamram kanalı kral Minua tarafından yaptırılmıştır

Bölgedeki zengin gümüş, bakır ve demir yataklarını işlettiler, madencilik çok geliştiBazıları dinsel motiflerle süslü, kendilerine özgü kemerler, miğferler, at koşum takımları, situlalar ve kazanlar ürettilerFildişi oymacılığı ve mühürcülük gelişmişti







Kaynaklar

Urartular hakkındaki değerlendirmeler, birkaç kaynaktan gelen verilerle yapılır Asur yazıtları özellikle erken dönemleri için önemli kaynak grubunu oluşturur MÖ XIII-IX yy arasındaki krallık öncesi dönem genellikle bu kaynaklardan anlaşılmaya çalışılır MÖ IX yy ortaları ile VI yy arasındaki krallık dönemi ise kayalara kazdırılan Urartu krali yazıtları, az sayıda çivi yazılı kil tablet ile Asur yazıtları ve Arkeolojik bulgular birleştirilerek ortaya konabilir Büyük kent ve kalelerdeki görkemli mimarlık kalıntıları, maden eserler ve zengin diğer buluntular bu uygarlığı günümüze taşımaktadır


Kazılarla İncelenmiş Önemli Merkezler[*]'Aşağı ve Yukarı Anzaf:' Yukarı Anzaf’ta Haldi tapınağı, büyük depolar ve surlar[*]'Çavuştepe (Sardurihinili):' Büyük bir saray yapısı, Haldi ve Irmuşini tapınakları, depolar, atölyeler ve surlar[*]'Toprakkale (Qilbani önündeki Rusahinili):' Haldi tapınağı[*]'Ayanıs (Eiduru önündeki Rusahinili):' Tapınak, depolar, surlar, aşağı şehir[*]'Karagündüz:' Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta içinde 80’i bulan sayıda gömü olan 9 oda mezar[*]'Altıntepe:' Başkent Tuşpa’nın mezarlığı[*]'Dilkaya:' Höyükte sivil yerleşme, mezarlıkta 3 sandık-oda mezar, küp mezarlar ve kum mezarlar[*]'Altıntepe/Erzincan:' Tapınak, yönetici yapıları, oda mezarlar[*]'Habibuşağı (Tumeişki)/Elazığ:' Sınır kalesi, mezarlar, en batıdaki Urartu yazıtı[*]'Giyimli:' Mezarlık ve giyimli ev planları mevcuttur[*]'Kefkalesi:' Saray, tapınak[*]'Kayalıdere:' Kale, tapınak, kaya mezarları[*]'Iğdır:' Mezarlık[*]'Oşakan/Ermenistan:'[*]'Arin-Berd (Erebuni):'[*]'Armavir-Blur (Argiştihinili):'[*]'Karmir Blur (Teişeba URU)'[*]'Horom'[*]'Bastam (Rusai URUTUR)'[*]'Haftavan Tepe'[*]'Hasanlu:'

Köken ve Dil

Urartu dilinin kökeni hakkında kesin kanıt olmamakla birlikte Kuzeydoğu Kafkasya dil grubuna bağlantılı olduğu iddiaların yanı sıra eski Çeçenlerin konuştukları dil olduğuna dair iddialar mevcuttur Urartu yazıtlarında kullanılan dil ne Hint-Avrupa dil ailesine ne de Sami dil ailesine bağlı Hurri-Urartu dil grubuna ait eklemlemeli dillerden olduğu düşünülmektedir



Kronoloji

Tevratta Ararat olarak bahsedilmektedirDaha sonraları Asur yazıtlarında Uruatri biçiminde rastlanır Bu belgelerden anlaşıldığına göre MÖ XIII yy ile IX yy arasında Uruatri ve Nairi gibi toplumlar Doğu Anadolu'da beylik ve aşiretler halinde yaşamaktaydılar

Krallık MÖ IX yy ortasında I Sarduri ile ilan edilir İlk Urartu yazıtı ve Van Kalesi'ndeki ilk anıtsal mimari bu krala aittir MÖ 7 yy'daki en güçlü krallardan biri olan II Rusa'dan sonra ise gittikçe zayıflamış ve MÖ 6 yy başlarında tarih sahnesinden çekilmiştir Urartu krallarının sıradüzeni ve tarihlendirilmesi, daha iyi belgelendirilmiş Asur kralları listesi ile kurulabilen paralellikler yardımıyla sağlıklı hale getirilebilmektedir




Ölü Gömme

Urartu'da yakarak veya yakmadan gömü yapılmaktaydı Yönetici kesim ve olasılıkla aileleri büyük kale ve merkezlerin yakınındaki çok odalı kaya mezarlarına birlikte, diğerleri ise sosyal statülerine göre toprak altına inşa edilen oda mezarlara, basit toprak mezarlara veya yakılarak urne adı verilen küplere gömülmekteydiler Merkezde Van Kalesi, batıda Palu, Malazgirt ve Altıntepe'de, kuzeyde Aras Nehri'nin güney bölgesinde, doğuda Sangar (İran'da Bastam'ın kuzeyi) gibi önemli yönetim merkezlerinin yakınında çok odalı kaya mezarları bulunmaktadır Dilkaya, Karagündüz ve Yoncatepe'de ise soyulmadan günümüze ulaşmış, içinde birden çok gömü bulunan yeraltı oda mezarları incelenmiştir{ölümden sonraki yaşama inandıkları için ölülerin mezarlarına günlük yaşamda kullandığı eşyalar konulurdu yastık,çanak,çömlek vs}
Siyasal ve Kültürel İlişkiler

Urartu tarihinin önemli bir bölümü güneydeki büyük düşman Asur ile mücadeleye odaklanmıştır Ayrıca Menua döneminden itibaren kuzeyde yerel Diauehi Krallığı (Erzurum çevresinde) ve mahalli beylikler üzerine, güneybatıda Hate (Malatya çevresi), güneydoğuda ise Kuzeybatı İran’a; I Argişti döneminde Hate - Tabal (Tuate'nin ülkesi); II Sarduri Melitia, Qumaha (Adıyaman bölgesinde) ve kralı Kuştaşpili; II Rusa ise Hate, Halitu ve Muşki üzerine sefer yapmışlardır

Urartu Krallığı'nda çivi yazısı, yıllık sefer yapma, ölçü sistemi, krali unvanlar, stel dikme, savaş taktikleri, nüfus nakilleri, resim, süsleme ve kabartma sanatı gibi uygulamalar, Asur etkili olarak gelişmiştir Mimari, sorguçlu miğferler, kazanlardaki siren eklentileri, hiyeroglif yazısı, yakarak gömme, fildişi sanatı gibi dallar ise Kuzey Suriye'den etkiler almıştır Bronz levhalar üzerindeki bezemelerde Asur etkisi yanında Geç Hitit izleri de görülmektedir Bütün bu etkiler Urartu insanı ve zorlu coğrafyasıyla bütünleşerek yeni biçimler almış ve Urartu sanatını oluşturmuştur

Yazıtların Dağılım Alanı

Urartular, yönetim merkezi, kale, barajlar, sulama kanalları, anıtsal kaya mezarları gibi inşa programları yürüttükleri ve merkezi bölgeyle sıkı bağlar oluşturdukları bölgelerin çok uzaklarına, yerel beylerin, kabilelerin yaşadığı topraklara da sık sık sefer yapmış ve buralarda yazıt dikmişlerdir Bu gelenek komşuları Asur’dan da bilinmektedir

Yazıtlar daha çok başkent Tuşpa ve Van Gölü havzasından gelmektedir Batıda Fırat kıyısında İzoli (II Sarduri), kuzeyde Taşköprü (IISarduri), Hanak (IArgişti), Kanlıca (IArgişti) ve Gulidzan (IArgişti), güneydoğuda Urmiye Gölü'nün güneyine dağru İran'da Kelişin (İşpuini-Minua), Topzava (IRusa), Taştepe (Işpuini-Minua) ile doğuda Erdebil'in güneyinde Naşteban ve Razliq tarafından çevrelenen geniş bölgede yazıt dikmişlerdir