Türk Dili I.BÖLÜM

TÜRK DİLİ I BÖLÜM)
DİL – KÜLTÜR / TÜRK DİLİ
DİL NEDİR?
Dil insanlar arasında anlaşmayı sağlayan tabii bir vasıta; kendi kanunları içerisinde yaşayan ve gelişen canlı bir varlık; milleti birleştiren, koruyan ve onun ortak malı olan sosyal bir müessese; bin yıllar boyunca gelişerek meydana gelmiş bir sosyal kurum; seslerden örülmüş bir ağ; temeli bilinmeyen zamanlarda atılmış bir gizli antlaşmalar sistemidir
Dil, diğer insanlarla bütün ilişkilerimizde bize aracılık eden, sosyal bağlarımızı düzenleyen bir vasıta olarak hayatımızın her safhasında mevcuttur Evde, okulda, sokakta, çarşıda, iş yerinde ve her yerde onunla beraber yaşıyoruz İnsan konuştuğu dili doğduğu günden itibaren hazır bulur Fakat dil doğuştan bilinmez İlk aylarda ağlamalar, taklit, birtakım hareketlerle anlaşma sağlamaya çalışır Çocuk içinde yaşadığı topluluğun dilini, anadilini uzun bir çıraklık devresi süresince öğrenir Daha sonra kulağına gelen seslerin belli kavramlara, hareketlere, varlıklara karşılık olduğunu anlamaya başlar
Dil insan benliğinin ayrılmaz bir parçasıdır İnsan zekasının, insanda sınırı çizilemeyen duygu ve düşünce kabiliyetinin sonuçları kendi benliğinin dışına ancak dille aktarılabilir Bu bakımdan dil ile düşünce iç içe girmiş durumdadır İnsan dil ile düşünür Dilin gelişmesi düşünmeyi düşünceye, düşüncenin gelişmesi de dile bağlıdır Çeşitli medeniyetlerin meydana getirilmesini sağlayan düşünce, gelişmesini dile borçludur
Dil her şeyden önce sosyal ve millî bir varlıktır Fertlerin üstünde, bir milleti ilgilendirir Bütün bir milletin duygu ve düşünce hazinesini teşkil eder Bir milleti ayakta tutan, fertleri birbirine bağlayan, sosyal hayatı düzenleyen ve devam ettiren, millî şuuru besleyen bir unsur olarak dilin oynadığı rol çok büyüktür Bağımsızlığın temeli millî şuurdur Millî şuurun en kuvvetli kaynağı ise dildir
Belli ses öbeklerinin insanlar arasında danışıklı bir değer kazanarak birer kavrama karşılık olmaları dilin oluşmasında esas sayılabilir Bunun gibi onların çeşitli kullanışları da ortak değerler bağlayarak dilin kurallarını meydana getirmiş olmalıdırlar bunlar üreyip genişlemiş ve az çok titizlikle korunarak kuşaktan kuşağa aktarılmıştır Ses kanunlarına uyup zamanla değişmelere uğramış olmaları da tabiidir
Dil ile düşünce organı olan insan beyni destekleşe oluşmuş olmalıdır Öyle ki sonuçta dil düşünmenin de bir vasıtası olmuştur Ana dilimizden cümleler kurarak düşünürüz Bunları dile getirdiğimizde adına konuşma deriz Dil olmasa düşünce ve duygu da gelişmezdi, insan topluluğu ilerlemez, bir medeniyet oluşturamazdı Yine insanoğluna bahşedilen din hayatı ile sanat hayatı da dil temeli üzerine kurulmuşlardır
Dil konuşma aygıtının çıkardığı çok çeşitli seslerin son derecede karmaşık bir birleşiminden meydana gelir Ancak kulağımız da bunları bütün incelikleri ile ayırabilecek yaradılıştadır Bu sebeple biz onları çözümlemekte güçlük çekmeyiz Konuşma organlarının belirli bir durum alarak bir an içinde çıkardıkları basit sese bir seslik, yahut sadece ses deriz: a, ü, b, t gibi Bir soluk hamlesi içinde çıkan birkaç sesin topluluğuna da hece adını veririz: “bu, ka-pı, pen-ce-re” gibi
Bir dilde bir anlamı olan tek veya çok heceli ses öbeklerine kelime deriz:: “kuş, görmek, umutsuz” gibi Bir dilin bütün kelimeleri o dilin kelime dağarcığını meydana getirir Kelimelerin bir düşünceyi bir bütün olarak anlatan düzenli topluluğuna cümle adını veririz: “Orhan okula gitmelidir” Bir maksadı anlatmak için bir sıra cümleler kullanırız Buna da söz deriz Sözlerle anlaşmak konuşmakla olur
İnsanlar sözlerini uzaktakilere ulaştırmak, ya da uzun zaman saklamak ihtiyacı ile onları daha dayanıklı bir işaret sistemine çevirmeyi düşünmüşler, yazıyı icat etmişlerdir Eski insanlar hakkında bilgilerimizi bıraktıkları yazılı belgelerden alıyoruz Milletlerin yazıdan önceki yaşayışları hakkında pek az şeyi öğrenebildiğimiz için tarih yazıyla başlar, diyoruz
İnsanlar her kelime için, her hece için, veya her ses için ayrı işaretler kullanan türlü yazı sistemleri yapmışlardır Bugünkü ileri milletlerin yazılarında her işaret bir ses karşılığıdır Buna harf deriz Bir dilin kullandığı harflerin topluluğu o dilin alfabesi olur Bu türlü yazıya da alfabe yazısı adını veririz Yazılı bir sözü yeniden seslendirmeye okuma diyoruz Sessiz okumak da olur
KÜLTÜR NEDİR?
Bugüne kadar kültürün pek çok tanımı yapılmıştır Bu tanımlardan birkaçını aşağıya alıyoruz:
“Tarihin derinliklerinden süzülüp gelen; zamanın ve ihtiyaçların doğurduğu, şuurlu tercihlerle, manalı ve zengin bir sentez oluşturan; sistemli ve sistemsiz şekilde nesilden nesile aktarılan; bu suretle her insanda mensubiyet duygusu, kimlik şuuru kazanılmasına yol açan; çevreyi ve şartları değiştirme gücü veren; nesillerin yaşadıkları zamana ve geleceğe bakışları sırasında geçmişe ait atıf düşüncesi geliştiren; inanışların, kabullenişlerin, yaşama şekillerinin bütününe KÜLTÜR denir” Sadık Kemal TURAL
“kültür bir toplumun yaşama tarzıdır” C WIESLER
“Kültür denilince karşımıza bir yığın hadise çıkar Bir toplum da, tabiatın dışında, insan elinden ve dilinden çıkma her şey kültür kavramı içerisine girer ”Mehmet KAPLAN
“Kültür, bir topluluğu, bir milleti millet yapan , onu başka milletlerden ayıran hayat tezahürlerinin bütünüdür Bu hayat tezahürleri her milletin kendine has olan millî değerleridir” M ERGİN
Görülüyor ki bütün tanımlarda millet ve milleti meydana getirme, fertler arasındaki ilişkiler, tabiata hakim olma, tarihi bağ gibi pek çok özellik kültüre ait olarak ifade edilmektedir Demek ki milleti millet yapan maddî-manevî değerlerin hepsine kültür diyoruz
KÜLTÜR UNSURLARI NELERDİR?
1 Dil: Dil, kültür unsurlarının başında gelir Çünkü dil olmadan öteki unsurların meydana gelmesi mümkün değildir Dil bir milletin ses dünyasıdır Her millet kainatı değişik şekillerde algılamış ve yorumlamıştır Aynı zamanda dil kültüre ait bütün değerleri bünyesinde barındıran bir kültür hazinesidir Bir dil, onu kullanan milletin kafa yapısını, nasıl düşündüğünü, zihninin nasıl çalıştığını ve mantığını ortaya koyar
2 Din: Kültür unsurları içerisinde çok önemli bir yere sahiptir Bilhassa eski devirlerde yüzyıllarca bu kültür unsuru ön planda bulunmuş ve öteki kültür unsurlarını gölgede bırakmıştır Dinin milletler üzerindeki hakimiyeti, imparatorluklardan millî topluluklara geçinceye kadar devam etmiştir Milliyetçilik çağında milletler imparatorluklardan kopunca dinin fonksiyonu da azalmıştır Dinin bir millet içerisindeki kültüre etkisi ve kültürün diğer unsurlarının oluşması ve değişmesindeki rolü ise devam etmektedir Dini bayramlarımız ve törenlerimiz bunun açık örnekleri olarak dikkati çekmektedir
3 Gelenek ve görenek: Bunlar bir milletin yazılı olmayan veya hepsi yazılı olmayan kanunlarıdır Yazılı kanunların çoğu gelenek ve göreneklere göre düzenlenmiştir Kanun, insanın toplum içerisindeki davranışlarını düzenler İnsanlar bu düzeni asırlar boyunca gelenek ve göreneklerle sağlamışlardır Fakat günümüzde bile yazılı anayasası bulunmayan ülkeler vardır Bunlar toplum düzeninin hâlâ gelenek ve göreneklerle sağlamaktadırlar Aslında kişinin bütün hal ve hareketlerinin yazılı kanunlarla tanzim etmek mümkün değildir Çünkü yasalar genellikle hakları ve cezaları tayin etmektedir Oysa insanın toplumda birçok sosyal ilişkileri bulunmaktadır: özür dilemek, selamlaşmak, saygı göstermek, davetlere katılmak, konuşmak, tartışmak, yazmak vs Bu davranışlarda nasıl bir usulün gerektiğini kanunlar dğil gelenek ve görenekler tayin eder
4 Sanat: Sanat, bir millet diğer milletlerden ayıran, bir millete has duygu ve zevklerin tezahürü ve şekillenmesidir O milletin güzeli yaratma ve bulma tarzıdır İnsanoğlu barınır, beslenir, sosyal ve ruhsal ihtiyaçlarını gidermeye çalışır Bunları yaparken oyalanmak, ruhunu okşamak, güzeli yakalamak, yeni güzellikler ortaya koymak ister Bunun sonucunda sanat eseri ortaya çıkar Her milletin sanat eğilimi ayrı bir özellik taşır Söz, ses , mekan, renk ışık zevk ve anlayışı farklıdır Demek ki sanat bir milletin ortak zevkinin ifade edilişidir Bur kültür unsuru edebiyat, resim, mimarı, heykel vb… gibi kollara ayrılır
5 Dünya görüşü: Dünya görüşü bir milletin başka milletlerden farklı olan hayat felsefesidir Bir milletin fertleri ortak kültür dolayısıyla tutum, zihniyet ve davranış bakımından çeşitli ortak özellikler gösterirler Sosyal ve ruhî olaylar karşısında fertlerin bu ortak tutum ve davranışları o milletin dünya görüşünü meydana getirir Bunun için her millette değerler ve değer yargıları farklıdır Askerlik, kahramanlık, aşk , madde, namus, temizlik, ahlak, ölüm, eğlence vs Gibi hayat hadiseleri ve kavramları her millette değişik davranışlarla karşılanır
6 Tarih: Milleti, dolayısıyla kültürü meydana getiren unsurlardan birisi olan tarih, bir milletin çağlar içindeki yürüyüş ve görünüşüdür Tarih mazidir, fakat bu mazi bugünün ve dünün fertlerini millet içerisinde birbirine bağlayarak geleceğe taşır Fertler arasında kader birliği temin eder Aynı millete mensup insanlar tarih sayesinde akrabalıklarının farkına varabilirler Tarih bir milletin nereden gelip nereye gittiğini gösteren kültür unsuru olarak, o milletin hayatında önemli bir yer tutar
KÜLTÜR TAŞIYICI OLARAK DİL
Dil, millî hafızanın, millî hatıraların, duyguların ve düşüncelerin, bütün maddî ve manevî değerlerin, bütün buluş ve yaradışların ortak hazinesidir Millet denilen insan topluluğunun en önemli sosyal varlığıdır Kültürün ilk ve temel unsurudur
Kültür, varlığını nesilden nesile intikale borçludur Kültürün nesilden nesile geçmesi, böylece devamı ve yaşaması kültür taşıyıcı eserler, eğitim ve öğretim yolu ile olur Onun içindir ki kültür eserleri, eğitim ve öğretim kültürün hayat şartıdır Dolayısıyla eğitim ve öğretimin esas görevi kültürün intikal ve devamını sağlamaktır
Bir milletin fertleri arasındaki ortak duygu ve düşünce akımı dille kurulabilmektedir Bu akım dünden bugüne, bugünden yarına dille aktarılmaktadır Bundan dolayı dil, aynı zamanda bir kültür aktarıcısı, bir kültür taşıyıcısıdır Bir milletin tarihi, coğrafyası, değer ölçüleri, folkloru, müziği, edebiyatı, ilmi, dünya görüşü ve millet olmayı gerçekleştiren her türlü ortak değerleri yüzyılların süzgecinden süzüle süzüle kelimelerde, deyimlerde sembolleşerek hep dil hazinesine akıtılmakta, özünü orada saklamaktadır
Gelenek ve görenekler, dünya görüşü, din, sanat, tarih vb dil sayesinde nesilden nesile aktarılır Zaten bütün bu unsurların teşekkül edebilmesi için milletin meydana gelmiş olması lazımdır Milletin ve öteki kültür unsurlarının oluşmasında en başta gelen dildir
Kültür denilince ilk akla gelen şey dildir Dil, millet denilen sosyal varlığı birleştirmektedir Fertler arasında duygu ve düşünce birliği vücuda getirmektedir Milletler duygu ve düşüncelerini yazıya geçirince daha sağlam bir birlik meydana geliyor Çünkü yazı sayesinde duygu ve düşünceler hem zaman hem de mekân içinde yayılıyor Biz Orhun Yazıtları sayesinde bundan bin iki yüz yıl önce Göktürklerin varlığı, meseleleri, duygu ve düşünceleri hakkında bir fikir ediniyoruz Türklerin yöneticisi durumunda olan şahısların halkı muhatap alıp, halka hitap ettiklerini, yaptıkları işleri halka anlattıklarını görüyoruz Bu da milletimizdeki demokrasi anlayışının yüzyıllar öncesine kadar uzandığının bir delilidir Aynı hitap şeklini yıllar sonra 1071’de Malazgirt’te Alpaslan’da, 20 yüzyılda Atatürk’te görebiliyoruz
Türk edebiyatı en eski çağlardan bugüne kadar, bütün safhaları, devirleri ve sosyal tabakaları ile Türk milletinin hayatını, zevkini, dünya görüşünü, yaratma gücünü gösteren bir duygu, düşünce ve hayal dünyasıdır Halk edebiyatı halkın yaşayışının, inanç ve değer hükümlerinin bir hazinesidir Bu edebiyat, beşikten başlayarak insan hayatının bütün safhalarını içine alır Türk halk edebiyatı aşk, ölüm, hasret, tabiat sevgisi, gurbet, anı, din duygusu, alay, kahramanlık, ahlak gibi bütün duyguları işler Bunların hepsi de kültürümüze ait unsurlardır ve edebiyat vasıtasıyla taşınmaktadır Edebiyatın temel malzemesi ise dildir
Bir şair duygu ve düşüncelerini kendi milletinin fertlerine ancak dili ile ulaştırabilir Bir yazar, bir bilim adamı, bir devlet adamı, bir filozof görüşlerini topluma dil yolu ile yayabilir Milletimizin dünya görüşü Yunus Emre’nin ilahilerinde, Türk halkının bayrakta sembolleşen vatan sevgisi Mehmet Akif’in İstiklal Marşı’nda, millî mücadele ruhu Mehmet Emin Yurdakul’un şiirlerinde ve bu dönemin romanlarında, İstanbul’un güzellikleri, İstanbul halkının gelenek ve görenekleri Yahya Kemal’in eserlerinde, Hüseyin Rahmi ve Ahmet Hamdi Tanpınar’ın romanlarında, Anadolu insanının yaşayışı ve değer ölçüleri Yakup Kadri ‘nin eserlerinde ebedîleşmiştir Türk milletinin gelenekleri, folkloru, yüzlerce yıllık hayat tecrübelerinin sonuçları veçiz ifadesini atasözlerinde bulmuştur Destanlar toplum hayatını derinden etkilemiş şahıs ve olayların efsaneleşerek günümüze kadar uzanmış canlı tablolarıdır Deyimler Türk mantığının, dil felsefesinin sembolleridir
Kutadgu bilig ile Divanü lügat-it Türk kültür hazinelerimizin en eski olanlarından sadece ikisidir Bu satırlara sığmayacak nice eserlerimiz mevcuttur Bunlardan kültürümüzle ilgili pek çok unsuru öğrenebiliyoruz Kutadgu Bilig ve Divanü Lügat-it Türk’te Türk millî bünyesinin ortaya konulduğunu görüyoruz Divanü Lügat-it Türk’te bu millî bünyenin dış yapısı üzerinde durulmuştur Kutadgu Bilig ‘de ise bu bünyenin iç kısmıyla ilgili esaslar yer almaktadır Bu eserlerden Türklerin yaşama şekilleri, dünya görüşü, gelenek ve görenekleri vb öğreniyoruz Bütün bu bilgiler bize dil vasıtasıyla intikal etmiştir
Dil, milletler arasında da kültür taşıyabilmektedir Zorunlu olmayan kültürün değişmelerinde bunu açıkça görebiliyoruz Gerçi zorunlu kültür değişmelerinde de dil unsuru mutlaka vardır İnsanları bir araya getiren dildir Bir millet başka bir milletle temas etmek suretiyle birtakım kelimeler alabilir Her kelime kültüre ait bir unsur olduğu için, alındığı şekliyle olmasa bile o milletin kültüründen izler taşıyacaktır Günümüzde ulaşım ve iletişimin hızla gelişmesi kültür alış verişlerini de hızlandırmıştır
Sonuç olarak diyebiliriz ki kültürün nesilden nesile aktarılması, diğer milletlere tesir etmesi, yaşaması ve gelişmesi dil sayesinde mümkün olabilmektedir Milleti meydana getiren unsurların başında gelen dil, aynı zamanda kültürün oluşması ve yaşamasında da en büyük görevi üstlenmiş durumdadır
TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ
Kaynak bakımından birbirine yakın olan diller bir aile teşkil ederler Dünya dilleri bu şekilde çeşitli dil ailelerine ayrılırlar Bir dil ailesi tarihin bilinmeyen devirlerinde bir ana dilden çıkan dillerin oluşturduğu topluluktur Bu diller arasındaki benzerlikler böyle bir varsayımı kuvvetlendirmektedir Bir ana dilin yazılı belgeleri olmadığı halde birçok özelliklerini kendisinden türemiş bulunan ailedeki dilleri karşılaştırarak tesbit etmek mümkün olabilmektedir
Dünyadaki başlıca dil aileleri şunlardır:
1 Hint-Avrupa dilleri ailesi:
a Hint-İran Dilleri: İran, Afgan, Pakistan, Hindistan, Sri Lanka, Nepal dilleri,
b Slav Dilleri: Rusça, Bulgarca, Lehçe (Polonya), Çekçe, Slovakça, Baltık dilleri,
c Roman Dilleri (Latinceden türetilmiş diller): İtalyanca, Fransızca, İspanyolca, Portekizce, Rumence…
ç Cermen Dilleri: İngilizce, Almanca, Felemenkçe, İsveççe, Norveççe…
2 Hami-Sami dilleri:
a Hami Dilleri: Eski Mısır dili, Kuşi dili, Libya-Berber dili, Çad dili,
b Sami Dilleri: Arapça, İbranice (Kenanca), Habeşçe, Akatça
Bu ailenin yaşayan en önemli dilleri Arapça ve İbranicedir
3 Bantu dilleri:
Bu aileye Afrika’nın büyük bir kısmında konuşulan Bantu dilleri girer
4 Çin-Tibet dilleri:
Çince, Tibetçe, Vietnamca ve Kmerce bu gruba dahildir
5 Ural-Altay dilleri:
Ural ve Altay dilleri akrabalığı öteden beri tartışma konusu olmuştur Ne var ki, genel görüşe göre, bu iki kol tek kaynatan çıkmış, ancak zamanla akrabalık bağları çok zayıflamıştır
Ural ve Altay dillerin akrabalığı bugün için aşağıdaki benzerliklere dayanmaktadır:
· Her ikisi de eklemeli dildir Yani her iki kolda da sözcük yapısı aynıdır
· Bu dillerin tümce yapıları da birbirinin aynıdır
· Bu dillerde ünlü uyumu da ortak özellik olarak kendini gösterir
· Räsänen’e göre, ünlü bolluğu ve ünsüz seyrekliğiyle sözcük başında ünsüz yığılışmasının bulunmaması da Ural-Altay dillerinin ortak özelliğidir
· Ural-Altay dillerinde bazı eklerin hem eylemlerde çekim eki hem de sözcük türetmede yapım eki gibi kullanılması da önemli bir benzerliktir
· Bu diller arasında sözcük benzerliklerine ve eşliklerine de rastlanmaktadır:
TÜRKÇE
FİNCE
Ben
Min
Sen
sin
Ural-Altay dilleri, adından da anlaşılacağı gibi Ural ve Altay olmak üzere iki kola ayrılır:
YAPI BAKIMINDAN DÜNYA DİLLERİ
Dünya dilleri yapı bakımından üç grupta incelenir:
1 Yalınlayan diller (Ayrımlı diller) (Alm: isolierende sprachen; Fr: langues isolantes; İng: isolating languages): Bu dillerde her kelime tek heceden ibarettir Kelimelerin çekimli şekilleri yoktur, yani daima kök durumundadır Cümle çekimsiz kelimelerin bir araya gelmesiyle oluşturulur Cümlenin anlamı genellikle kelimelerin sıralanışından anlaşılır Konuşmada ise birbirine çok benzeyen kelimeleri ayırt etmek üzere çok zengin bir vurgu sistemi oluşturulmuştur Çin ve Tibet dilleri bu gruba girer Bu diller, aynı zamanda, tek seslemli diller (tek heceli diller) (Alm: wurzelsprachen, einsilbige sprachen; Fr: langues monosyllabique, langues atomiques; İng: monosyllabic languages, radical languages) arasında yer almaktadır
2 Çekimli diller (Bükümlü diller) (Alm: flektierende sprachen; Fr: langues flexionnelles; İng: inflexional languages): Bu dillerde, çekim sırasında ve yeni kelimeler türetilirken kelime kökleri genellikle değişir ve tanınmayacak hale gelir Ekler kelimenin önüne, ortasına veya sonuna gelebilir Bazı dillerde ise kelime kökü ile yeni kelime veya kelime çekimi arasında daima açık bir bağ, ilgiyi gösteren bir iz vardır Kelime kökündeki asıl sesler yeni kelimede veya kelime halinde hep aynı kalırlar Sami dilleri, Hint-Avrupa dilleri bu gruba girerler
3 Eklemeli diller (Bitişimli diller, bitişken, bağlantılı diller) (Alm: aglutinierende sprachen; Fr: langues agglutinantes; İng: agglutinating languages): Bu dillerde isim ve fiil çekimleri ile yeni kelimelerin teşkilinde kök değişmez Kökün önüne veya sonuna birtakım ekler getirilerek kelime yapımı veya çekimi gerçekleştirilir Ural-Altay dilleri bu gruba girer Türkçemiz sondan eklemeli bir dildir:
göz-le-m-ci gel-ecek-ler-miş
KONUŞMA DİLİ, YAZI DİLİ
Bir dilin iki cephesi vardır: Biri, insanların karşı karşıya geldikleri zaman sesli olarak görüşürken, yani konuşurken kullandıkları “konuşma dili”, öteki yazıda kullanılan dildir Buna “yazı dili” veya “kültür dili” de denilmektedir Kültür dili bir memleketin kültür merkezi olarak gelişen yerleşim biriminin dilidir
Bir dilin yazısı çoğu zaman lehçelerinden veya ağızlarından birine göre, yazı lehçesine göre şekillenir Yazılan dil ise din, edebiyat ve ilim adamları tarafından işlenerek zenginleşir ve konuşma dilinden az çok farklılaşır Bizim yazı lehçemiz Batı Türk Dili’nin Anadolu lehçesidir Yeni Türkçede ses özellikleri ve çekim yönlerinden İstanbul ağzı esas sayılır
Bir milletin bütün aydınları yazı dilini bilirler ve yazı lehçesini konuşurlar Yazı dili lehçe ve ağızların alabildiğine farklılaşmasını önler Hepsinin zenginliklerinden faydalandığı gibi onları ortak bir kaynaktan zenginleştirir Dil millî birliğin çimentosudur Ayni dili konuşan insan toplulukları bir millet sayılırlar ve hemen her zaman ayrı, bağımsız bir devlet kurmuş bulunurlar
Bir dil kendi içerisinde birtakım alt kollara ayrılır Böylece bir dil sahası içerisinde lehçeler, ağızlar ve argolar meydana gelir
Lehçeler, bir dilin bilinmeyen, çok eski dönemlerinde ayrılmış kollarına denir Başka bir deyişle, bir dilin birbirinden uzak bölgelerde, çeşitli nedenlerle, ses, söz dizimi ve söz varlığı bakımından değişikliğe uğramış biçimine lehçe (Alm: Dialekt; Fr: dialecte; İng: dialect) denir Tanımalardan da anlaşılacağı gibi, ‘ağız’da genellikle ses ve söyleyiş farklılığı varken, lehçede ses ve söyleyiş farklılığıyla birlikte, dilin yapısı (söz dizimi) ve söz varlığı da değişmektedir O kadar ki, bu farklılıklar zamanla lehçelerin birer dil olmasına bile yol açmaktadır Söz gelimi, Latincenin çeşitli lehçeleri arasındaki farklılık zamanla o kadar büyümüştür ki, sonunda Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Rumence gibi diller ortaya çıkmıştır
Adriyatik Denizi’nden Çin Denizi’ne kadar uzanan çok geniş bir coğrafyada yaşayan Türkçe de birçok lehçelere ayrılmıştır: Batı Türkçesinin Anadolu, Azerî, Türkmen lehçeleri gibi ve Özbek lehçesi, Kazak lehçesi, Kırgız lehçesi…
Lehçenin ayrı bir dile dönüşmesi olayına Türk dilinde de rastlanmaktadır Yaşayan Türk lehçelerinden ikisi, bugün artık birer dile dönüşmüştür Bunlardan biri, Sibirya’da Lena Nehri’nin iki yanında yaşayan Yakut Türklerinin konuştuğu Yakutça diğeri ise, Orta Volga bölgesinde Kama Irmağı’nın Volga’ya kavuştuğu yerde yaşayan Çuvaş Türklerinin dili olan Çuvaşçadır
Bir dilin lehçeleri arasındaki bağı ya da farklılıkları en iyi lehçeler sözlüğü ortaya koyar Örneğin, W Radloff’un “Türk Lehçeler Sözlüğü” bu nitelikte bir sözlüktür
Hüseyin Kâzım’ın “Büyük Türk Lugatı” da bu alanda hazırlanmış büyük bir eserdir
Türk lehçeleri hakkında ilk bilgileri veren eserse Kaşgarlı Mahmut’un ölümsüz eseri “Divanü Lugat-it Türk” ’tür
Ağız ise bir dilin en yeni zamanda ayrılmış küçük bölge kollarıdır Başka bir tanımla, bir dilde ya da bu dilin bir lehçesinde yazı diline oranla ortaya çıkan farklı söyleyiş biçimine ağız (Alm: Mundart, lokalsprache, sondersprache; Fr: parler, patois; İng: local language, vocational slang; Osm: Şive ) denir “Geliyorum” kelimesinin çeşitli Anadolu ağızlarında geliyom, gelirem, geliyem şeklinde söylenmesi gibi Anadolu lehçesinin Rumeli, Karaman, Aydın, Harput vb
Ağız, bölge, çevre farklılıklarından ortaya çıkabildiği gibi, meslek ve öğrenim farklılıklarından da kaynaklanabilmektedir
Denizli ağzıyla Edirne ağzı bölge farklılığından; köylü diliyle kentli dili, işçi diliyle memur dili arasındaki fark da çevre, meslek ve eğitim farklılığından doğmuştur
Çevre, meslek ve eğitim farklılıklarından doğan değişik söyleyiş biçimine ağız yerine şive adı verildiği de görülmektedir Ancak, bütün dilbilgisi terimleri sözlüklerinde ağız teriminin Osmanlıca karşılığı olarak şive sözcüğü gösterilmektedir Dilbilim alanında yazılan eserlerde de artık ağız terimi Arapça şive sözcüğünün yerine kullanılmaktadır
Bu duruma göre Çuvaş ve Yakut Türkçeleri dilimizin lehçeleri: Kırgız Türkçesi, Azeri Türkçesi, Oğuz Türkçesi, Özbek Türkçesi… , ağızları da: Karadeniz, Konya, Ege İstanbul, Kastamonu, Ankara…
Her ülkede böyle lehçe, ağız (şive) bulunabilir Fakat o ülkede belli bir yazı dili vardır Yazı dili için ağızlardan birisi esas alınır Mesela Türkiye’de İstanbul ağzı yazı dilimizin temelini oluşturmuştur
Argo, belli bir kesimin, genellikle de belli bir meslekten olan kişilerin kendi aralarında oluşturup konuştukları, bu nedenle ortak dili konuşan diğer insanların anlayamadığı özel dile argo (Alm: Argot, gaunesprache; Fr: argot; Ing: slang) adı verilir
Yapı bakımından içinden çıktığı ortak dilden farklı olmayan argo da, her dil gibi, sürekli olarak değişir, gelişir Kimi sözcükleri ölür, toplumsal gelişmelere göre yeni sözcükler kazanır
Argo terimi, eskiden, daha çok kaba dil karşılığı olarak külhanbeyi, ayak takımı ağzı için kullanılırdı Bu anlayış büyük ölçüde değişmiştir Bugün, külhanbeyi, hırsız, denizci, şoför argosu yanında esnaf, sanatçı argoları da ortaya çıkmıştır
Argo sözcükler, ortak dilin ya da bir yabancı dilin sözcüklerine özel anlamlar yükleyerek, yabancı dilden alınan bazı sözcüklerin yapısını bilinçli olarak bozarak elde edilir
Argo, sanıldığının tersine, anlam değişiminin güçlü olduğu, nükteli, etkili bir dildir O kadar ki, argo sözcükler, öbekler, zamanla ortak dilin söz varlığına da girer, ulusça kullanılır Örneğin, dümen (hile, dolap), dümen yapmak, yelkenleri suya indirmek, dikine tıraş (yalanlarla dolu gevezelik), palavra (uydurma söz ya da haber; uzun ve boş konuşma), omuzlamak (alıp götürmek), yuvarlamak (bir şey yemek), boşlamak (vazgeçmek, peşini bırakmak), kırmak (okuldan kaçmak), inek (çok çalışkan olmak) gibi sözcük ve öbekler argodan anadilimize geçmiştir
DİLBİLGİSİ
Dil aslında sosyal bir kurum olmakla birlikte çok karmaşık bir olgudur Kişiye ait bir meleke olması bakımından ruhî, konuşma aygıtından gelmesi sebebiyle fizyolojik ve bir ses olayı olmakla fizikî yönleri vardır Bu sebeple zamanımızda türlü yönlerden ve farklı maksatlarla incelenen bir konu olmuştur Böylece dilbilgileri (sciences linguistiques) çok dallanmıştır
Eski Yunanlılar ve Eski Hintlilerden beri insanlar doğru yazıp okumak amacı ile dillerinin bağlı olduğu kuralları tespit etmeye çalışmışlardır Bu kuralların meydana getirdiği bilgi koluna gramer, dilbilgisi (grammaire) denmiştir Zamanla bütün yazı dillerinin ve eski medeniyet dillerinin gramerleri yapılmıştır Bunun gibi her dilin kelime dağarcığı toplanarak lûgat kitapları, sözlükler (dictionnaire) meydana getirilmiştir Araplarda lugat bilgisi (lexicographie) büyük önem kazanmıştır
Öğretimlik (classique) tarifine göre pratik bir bilim kolu olan gramer bize bir dilin doğru yazılıp okunması ve doğru konuşulması usullerini gösterir Dili iyi kullanma (bon usage) sanatını öğretir Düşünce ve duyguları daha düzgün ve tam olarak anlamamıza ve anlatmamıza yardım eder Gramer bilgisi sayesinde daha doğru, daha mükemmel düşünmeye de alışırız Bu bilgi dil düzeninin koruyucusudur
Fakat gramerin bu tarifi ancak onun eski zamanlardaki amacına uygun düşer Çünkü onun o zaman konusu hemen tamamiyle yazı dili, yani bir kalem ve göz dili (langage visuel) olmuştur O gramer bu geleneğin doğruluğunu, bütünlüğünü ve bir dereceye kadar değişmezliğini savunur Yeni zamanlarda ise bu gramer anlayışı bir hayli değişmiştir
XVIII yüzyıla kadar filozoflar dili, şekilci mantığın sözlü şekli saymışlar ve onu düşüncenin değişmez kanunlarına bağlı görmüşlerdir Buna göre gramerci sadece dilin değil, aklın da temsilcisi oluyordu Ancak XIX yüzyıl başlarından bu yana dilin tarih boyunca gelişen sosyal bir kurum olduğu görülmüş ve müspet ilimlerin ilerlemesi oranında da onun kendi şartlarına ve kanunlarına bağlı canlı bir organizma olduğu anlaşılmıştır O zaman yaşayan dili, ağız ve kulak dili (langage auditif ) konu olarak ele alıp her türlü doğruluk ve düzenleme iddiasından uzak kalarak inceleyen bir ilim kolu meydana gelmiştir: diller bilgisi (dilbilim) (linguistique) Bu bilgi kolu dilin oluşma ve gelişmesindeki kanunları, dil kanunları (loi linguistique) ortaya koymuştur
Diller bilgisi grameri lüzumsuz hale getirmiş olmadı Fakat onu derinden etkiledi Modern gramer herşeyden önce yaşayan dilin gerçek durumu, az çok geçmişi ve gelişme yönleri hakkında bilgiler vermeyi üzerine aldı Diller bilgisinin getirdiği ilmî tariflere ve tasniflere, müspet ilimlerin metotlarına uydu Bir ayarlayıcı bilgi olmak işleyişini korumakla birlikte eski fetvacılığını bıraktı
Çözümlü (analytique) usulle yazılmış ayarlayıcı gramer (grammaire normative) dili meydana getiren unsurlara, sırası ile seslere, kelimelere ve sözlere göre bölümlenir Buna göre :
1 Sesbilgisi (Alm: phonetic; Fr: phonétique; İng: phonetics), bir dilin sesleriyle bu seslerin sözcük içinde sıralanış biçimlerini, uğradıkları değişiklikleri ve vurgu, titrem (ton), titremleme gibi ses olayarlarını inceleyen dilbilgisi dalına denir
2 Yapıbilgisi (sözcük bilgisi, biçim bilgisi) (morphologie),sözcüklerin yapılarını, tümce içinde sıralanışlarını, türlerini (ad,önad, eylem) inceleyen dilbilgisi dalına denir
3 Sözdizimi (tümce bilgisi) (Alm: syntax; Fr: syntaxe; İng: syntax) sözcüklerin öbekler ve tümceler biçiminde dizilişini, tümce yapısını ve tümce türlerini inceleyen dilbilgisi dalına denir
4 Anlambilgisi (Alm: semantic; Fr: sémantique; İng: semantics), sözcüklerin anlamlarını, dilin bütün birimlerinin birbiriyle ilişkilerini ve bunların anlam üzerindeki etkilerini; eş anlamlılık, zıt anlamlılık, çok anlamlılık, anlam iyileşmesi, anlam kötüleşmesi, anlam daralması, anlam genişlemesi gibi anlam olaylarını inceleyen dilbilgisi dalına denir
Yine oldukça eski bir geleneği olan dil bilgilerinden biri metinbilgisi (geleneksel dilbilgisi) (philologie)’dir Din ve medeniyet dillerinin yetirdiği ve bıraktığı her türlü yazılı eserlerin incelenmesi ve açıklanması eskiden beri ayrı bir çalışma alanı olmuştur Metin bilgisi bunlarla metin onarımı (restitution de texte), ve metin tenkidi (critique de texte) metin açıklaması (commentaire), dil özellikleri ve edebiyat tarihi (histoire de la litterature) yönlerinden uğraşır Denebilir ki metin bilgisi yeni zamanlarda gelişen çeşitli dil bilgisi dallarının anası olmuştur
XIX yüzyıl başlarında birtakım diller arasında akrabalıklar tespit edilmiş ve dünya dilleri ailelere bölünmeye başlamıştır Bu keşifler o zamana kadar tek tek incelenen dillerin karşılaştırılmasına yol açmıştır Böylece aynı anadilden gelen dilleri, yahut bir dilin lehçelerini karşılaştırıp inceleyen eserler yazılmıştır ki bu bilgi koluna karşılaştırmalı gramer (Alm: vergleichende Grammatik; Fr: grammaire compare; İng: comparative grammar) denmiştir Belli bir dilin tarihi lehçelerini karşılaştırıp inceleyen gramer çeşidine ise tarihi gramer (Alm: historiche Grammatik; Fr grammaire historique; İng: historical grammar) adı verilmiştir
Bunlara karşılık bir dilin veya lehçenin belli bir zamandaki halini incelikleri ile anlatmaya çalışan bir gramer türü meydana gelmiştir Amacı ilmî olan, ayarlayıcı olmayan bu dil bilgisi de tasvirci gramer (grammaire descriptive) adını alıyor
Daha yeni zamanlarda dil araştırmaları daha çok konuşulan dile, yaşayan lehçelere ve ağızlara yönelmiştir Bunların incelenmesiyle dil olayının gerçeğine daha çok yaklaşmak mümkün olacağı takdir edilmiştir Lehçelerin derlenmesi, tasnifi ve incelenmesiyle uğraşan bilgi koluna da lehçeler bilgisi (dialectologie) adı verilmiştir
Dilin maddece unsurları olan sesler ve konuşma aygıtı da yeni zamanlarda daha yakından bir incelemeye kavuşmuştur Seslerin oluşması, birleşmesi ve değişmesi hakkında edinilen bilgiler dilin mekanik olaylarını aydınlatmıştır Bu bilgi koluna sesler bilgisi (phonologie) diyoruz Nihayet sesleri incelikleriyle tespit etmek ve ölçmek için tabiî ilimlerin deneme usullerine başvurulmuş ve türlü ses aletlerinden yararlanılmıştır Bu çalışma kolu denemeli sesbilgisi (phonetique expérimentale) adını almaktadır
Böylece araştırma ve inceleme alanları genişleyen dil bilgileri, yukarıda işaret ettiğimiz gibi eski gramerin karşısına çıkan, ilmî ve toplayıcı bir disiplinin kurulmasına imkân vermiştir İşte dil olayını tabiî oluş şartları ve belirlilikleri içinde inceleyen, bir dil ailesini tarihî gelişmesi ve coğrafî yayılışı ile tanıtmaya çalışan bu dil bilgisi koluna diller bilgisi adını veriyoruz Nihayet bütün dünya dillerini karşılaştırıp ailelere ve örneklere göre sınıflandıran ve onların gelişmelerindeki kapsayıcı kanunları ortaya koymaya çalışan bir bilgi kolu da meydana gelmiş ve genel diller bilgisi (linguistique générale) adını almıştır
Bir dilin bir zaman kesiti içindeki durumunu inceleyen dilbilgisine eşzamanlı dilbilgisi (Alm: synchroniche grammatik; Fr: grammaire synchronique; İng: synchronic grammar) denir
Aslında bir söz sanatı olan edebiyatı (littérature) inceleme konusu edinmiş edebiyat bilgisi (rhétorique) de dil bilgilerinden ayrılmaz
Dilbilgisi, dilbilime bağlı olarak, XX yüzyılda çok değişmiştir
Çağımızın ürünü olan üretici-dönüşümlü dilbilgisi (Alm: generative transformations-grammatik; Fr: grammaire générative transformationnelle; İng: transformational-generative grammar) incelemelerini doğrudan doğruya konuşma diline ve tümceye yöneltmiştir Ad ve eylem öbeğinden oluşan çekirdek tümceyi birim olarak ele alıp belli bir sıra izleyen dönüştürümlerle sonsuz sayıda tümce üretme yollarını açıklamaya çalışmıştır
TÜRKLERİN TARİH BOYUNCA KULLANDIKLARI YAZILAR
Bilindiği gibi, Türklerin MÖki yüzyıllarda da çeşitli yazılarla karşılaştığı, bunlardan yararlandığı, hatta özgün bir Türk yazısı geliştirdiği kuşkusuzdur Ne var ki, MÖki çağlara ait bilgilerin yeni buluntularla pekiştirilmesi gerekmektedir
Türklerin MSki yüzyıllarda kullandığı kesin olarak bilinen belli başlı yazılar şunlardır:
1- Göktürk yazısı,
2- Uygur yazısı,
3- Mani yazısı,
4- Soğd yazısı,
5- Çin yazısı,
6- Tibet yazısı,
7- Süryani-nasturi yazısı,
8- Brahmi yazısı,
9- Pass-pa yazısı,
10- Peçenek yazısı,
11- Kuman yazısı,
12- İbrani yazısı,
13- Yunan yazısı,
14- Ermeni yazısı,
15- İslav yazısı,
16- Latin-iİslav yazısı,
17- Arap yazısı,
18- Yeni Türk yazısı
TÜRKÇENİN TARİHİ GELİŞİMİ
Türk dilinin oluşumunu yedi aşamada tamamladığı görüşü yaygındır:
Altay Çağı: Türkçe, Altay çağında, henüz ayrı bir dil niteliğini kazanmamıştır Moğolca ve öteki akraba dillerle birlikte, bir Ana-Altayca içinde bulunmaktadır
En Eski Türkçe Çağı: En eski Türkçe çağında, Türkçenin Ana-Altaycadan ayrıldığı düşünülmektedir Böylece, Türk, Moğol, Mançu-Tunguz hatta Kore ve Japon dilleri ortaya çıkmıştır
İlk Türkçe Çağı: İlk Türkçe çağındaysa Türkçe artık gelişmiş, diğer akraba dillerden ayrılmış bir dildir Hunların konuştuğu Türkçe bu çağda kendini göstermiştir
Eski Türkçe Devresi: Bu devre başlangıçtan 10 yüzyıla kadar olan zamanı kapsamaktadır Bu devrenin bilinen ilk metinleri 8 asırda dikilmiş olan Orhun Anıtları’dır Orhun Anıtları’nda Göktürk alfabesi kullanılmıştır Anıtlarda mükemmel ve işlenmiş bir dille karşılaşıyoruz Bu ise, Türk yazı dilinin daha eski devirlerde meydana gelmiş olduğunu göstermektedir Elimizde belgeler bulunmadığı için bu hususta fazla bir şey söyleyemiyoruz
Eski Türkçeden daha gerisi karanlık devirdir Burada dilimiz Çuvaşça ve Yakutça ile buluşur Çok daha geride de Türkçe, mensup olduğu öteki Altay dilleri ile, yani Moğolca ve Mançuca ile birleşir
En eski yazılı kaynaklarımız olan Orhun Anıtları’nda Bilge Kağan’ın, kardeşi Kül Tigin’le beraber Çinlilere karşı yaptıkları savaşlar ve Türk milletinin bütünlüğünü sağlamak için verdikleri mücadeleler anlatılır Anıtlarda kuvvetli bir hitabet üslubu dikkati çekmektedir Orhun Anıtlarının yazarları Vezir Tonyukuk ile Yolluğ Tigin’dir Eldeki belgelere göre bunlar Türklerin en eski yazarlarıdır
Eski Türkçe döneminin Göktürk Anıtları’ndan sonraki yazılı ürünleri Uygur Türkçesi eserleridir Uygur Türkleri Soğd yazısını ve Mani ile Buda dinlerini kabul etmişlerdir Bu dönemde verilen eserlerin tamamı Mani ve Buda dinleriyle ilgilidir Büyük bir kısmı Turfan kazılarında ele geçen bu eserlerin başta gelenleri Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek’tir Bu eserlerde Buda’nın hayatı, Buda dininin esasları anlatılmış, bazı dualara yer verilmiştir
Demek ki, Eski Türkçe Devresi kendi arasında Göktürk Türkçesi ve Uygur Türkçesi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır
Orta Türkçe Devresi: Bu devre 10 yüzyıldan 13 yüzyıla kadar olan zamanı içine almaktadır Bütün Türkler bu dönemde Karahanlı Türkçesini kullanmışlardır Tabii ki bunu yazı dili için söylüyoruz Bu devrede gerek Türk dilinde gerekse Türk kültüründe önemli değişmeler olmuştur İslamiyet resmen kabul edilmiş ve alfabe olarak Arap harfleri alınmıştır
Orta Türkçenin ilk yıllarına ait olan Kutadgu bilig, Divanü Lügat-it Türk ve Atabet-ül Hakayık adlı eserler Ilk İslami Türk eserleri olarak bilinmektedir
Kutabgu Bilig, Yusuf Has Hacip tarafından 1069 yılında tamamlanmış ve Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur Eserin adı “Kutlu Olma Bilgisi” şeklinde günümüz Türkcesine aktarılabilir Kutabgu Bilig, devleti idare edenlerin nasıl davranmaları gerektiğini, halkın ideal bir devlet tarafından nasıl mutlu edilebileceğini, insanların toplum içerisindeki görev ve sorumluluklarının neler olduğunu anlatan dini, ahlaki ve sosyal görüşlerin ağır bastığı manzum bir eserdir ve 6645 beyitten oluşmaktadır Dil ve kültür tarihi bakımından çok önemli bir kitaptır
11 yüzyılda yazılmış olan eserlerden birisi de Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügat-it Türk adlı eseridir Kaşgarlı Mahmut bu eserini Araplara Türkçe öğretmek amacıyla kaleme almıştır Aslında bir lügat olan Divanü Lügat-it Türk’te örnek olarak verilen halk şiirleri, atasözleri, deyimler dil ve kültür tarihimiz bakımından son derece önemlidir Kaşgarlı Mahmut aynı zamanda ilk Türk dili bilginidir Eserini “Türk dili ile Arap dilinin at başı yürüdükleri bilinsin” diye yazdığını söylemektedir “Türk dilini öğreniniz, çünkü onların uzun sürecek bir saltanatı olacaktır” hadisini zikreder Kaşgarlı, ilk Türkçü yazarlarımızdandır
12 yüzyılın başında meydana getirildiği sanılan Atabet-ül Hakayık, Edip Ahmet tarafından yazılmıştır Öğretici mahiyette dini-ahlakî bir eserdir Edip Ahmet, dinin faziletlerinden, ilimden, cimrilikten, cömertlikten vb bahsetmiştir Eser dörtlükler halinde düzenlenmiştir
Yeni Türkçe Devresi: Bu devre 13 yüzyıldan 20 yüzyıla kadar olan zamanı ihtiva etmektedir 13 yüzyılın sonlarına doğru Doğu ve Batı Türkleri arasında yeni ve birbirinden farklı yazı dilleri meydana gelmeye başlamıştır Doğu Türkçesi, Eski Türkçenin ve Karahanlı Türkçesinin bir devamı olarak ortaya çıkmıştır Doğu Türkçesi, Orta Asya müşterek Türkçesi demektir Batı Türkçesi iki koldan gelişmiştir Bunlar Osmanlı ve Azeri Türkçeleridir Bunlar arasındaki fark 15 yüzyılın sonlarında görülmüştür
Doğu Türkçesinin bir de Kuzey kolu bulunmaktadır 15 yüzyıla kadar devam etmiş olan bu dile Kıpçak Türkçesi diyoruz Kıpçak Türkçesi eserlerine Kuzey Afrika’da ve Mısır’da rastlanmaktadır Daha sonra Kıpçak Türkçesi Oguz Türkçesi ile birleşmiştir
Eski Türkçenin devamı durumunda olan Doğu Türkçesi, 15 yüzyıldan itibaren Çağatay Türkçesi diye de adlandırılmıştır Bu yazı dili 15 yüzyılda Ali Şir Nevai tarafından kurulmuş ve geliştirilmiştir 16 yüzyılda Babür Şah, Çağatay Türkçesinin en önemli temsilcisi olmuşturÇağatay Türkçesinin yerinde bugün Özbek Türkçesi bulunmaktadır
Modern Türkçe Devresi: Bu devre 20 yüzyılı kapsamaktadır 20 yüzyılda önemli yazı dilleri olarak Türkiye Türkçesi , Özbek Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Kazak Türkçesi vb görüyoruz
BATI TÜRKÇESİNİN GELİŞİMİ
Batı Türkçesi kendi içerisinde üç devreye ayrılır:
1 Eski Anadolu Türkçesi: Batı Türkçesinin ilk devresidir 13-15 yüzyılları içine alır Eski Türkçenin özelliklerini taşır Selçuklular, Anadolu Beylikleri ve ilk Osmanlıların yazı dilidir Eski Anadolu Türkçesinde henüz Arapça ve Farsça kelime ve tamlamalar fazla değildir
2 Osmanlı Türkçesi: Batı Türkçesinin ikinci devresidir ve 16 yüzyıldan 20 yüzyıla kadar olan zamanı kapsar Bu dönemde Eski Türkçenin izleri kaybolmuştur Azeri Türkçesi bu dönemde ayrılır Arapça ve Farsçanın tesiri fazladır Osmanlı Türkçesi tam beş asır imparatorluğun yazı dili olarak varlığını korumuştur Batı medeniyetinin getirdiği ihtiyaçları Osmanlıcanın zengin vasıtalarıyla karşılamaya çalışan ve bir hayli başarılı olan bir dil, fakat yine sınıf dili kalıbı içinde ve bu yüzyılın gerektirdiği millet dili olmak imkânından mahrumdur Osmanlıca bir yana, bu devirler boyunca konuşulan Türkçe sınırlı ölçüde yabancı kelimelerle de genişleyerek gelişmiş ve geleceğin yazı dili olmaya hazırlanmıştır Dil tarihimizin dikkate değer özelliklerinden biri de şudur ki geçmişin derinliklerinden gelen sözlü halk edebiyatı bizde devam etmiş, halk destan ve hikâyeleri, halk şiiri erkenden az çok yazıya geçmiş ve bunun yanı başında halk için bazı kitaplar da yazılmıştır
3 Türkiye Türkçesi: İkinci meşrutiyetten başlayıp günümüze kadar devam eden devredir Millî edebiyat akımının mahsulü sayılan terkipsiz Türkçedir Arapça ve Farsça kelimeler gittikçe azalmaktadır Buna karşılık İngilizce kelimeler dilimize süratle girmekte ve yerleşmektedir Yeni Türkçe Türkiye’de milliyetçilik akımının mahsulü olup Osmanlı yazı dilini konuşma diline yaklaştırmak, daha doğrusu konuşma dilinden yeni bir yazı dili oluşturmak hamlesiyle meydana gelmiştir Bu yüzyılın başı bütün Türkçe konuşan ulusların ve akrabalarının da kendi lehçelerine dönerek yeni yazı dilleri oluşturma çabalarına tanık olmuştur
Bizde ilk Türkçülerle başlayan sadeleşme hareketi kısa zamanda gündelik ve edebiyat yazı dillerini aydınların konuşması ölçüsünde sadeleştirdi Sonra yeni alfabenin uygulanması ve Atatürk’ün teşvikleri daha derinden bir millîleşme hareketine yol açtı Burada Yeni Türkçe bilgin ve teknik dillerini de kendi yapısından karşılamak ve yaratmak meselesi ile karşılaştı ve o yolda da cesaretli adımlar attı
Dilimiz bağımsız bir medeniyet dili olmak davasında ve hızlı bir gelişme çağındadır Ancak bu arada millî kaynakların yer yer akılsızca kötüye kullanılması millî dile güven duygusunu sarsmakta ve Batı dillerinin daha geniş ölçüde istilasına yol açmaktadır Yeni Türkçe inançlı, ciddi ve uzun süreli çalışmalara muhtaçtır
Baskokov, Türk dilini, Volga Bulgarlarının konuştuğu Türkçeden başlayarak, aşağıdaki gibi dallandırmaktadır:
TÜRK DİLİNİN DOĞU HUN DALI
UYGUR ÖBEĞİ
KIRGIZ-KIPÇAK ÖBEĞİ
1 Uygur-Tukyu bölümü:
Eskiler: Orhon Anıtlarının
Eski Oğuz Dil
Eski Uygur Dili
Bugünküler: Tuva (Urenhay, Soyot, Soyon),
Karagas (Tofa)
Bugünküler: Kırgız, Altay (Altay, Teleüt, Telengit ağızları)
2 Yakut bölümü:
Bugünküler: Yakut(Dolgan ile birlikte)
3 Hakas bölümü:
Bugünküler: Hakas, Kamas, Küerik, Şor, Altay Dilinin Kuzey ağızları (Tuba, Şalkandu, kumandı), Sarı Uygur
TÜRKÇENİN BUGÜNKÜ DURUMU VE YAYILMA ALANLARI
Türkler dünya üzeride çok geniş bir yer kaplar Doğuda Moğolistan ve Çin içlerinde batıda Yugoslavya içlerine; kuzeyde Sibirya’dan ve Moskova yakınlarındaki Kazan şehrinden , güneyde Bağdat, Lübnan sınırı ve Kıbrıs içlerine kadar uzanan büyük ve geniş çoğrafyaya yayılmışlardır 20-90 doğu boylamları ile 33-65 kuzey enlemleri arasında yer alan bu coğrafya, kuş uçuşu,doğudan batıya yedi bin, kuzeyden güneye üç bin kilometrelik bir alanı içine alır Bu alandaki şu devletler içerisinde Türkler yaşamakta ve Türkçe konuşulup yazılmaktadır: Çin, Moğolistan, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azarbeycan, Afganistan, İran, Irak, Suriye, Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Yunanistan, Bulgaristan, Yugoslavya, Makedonya, Romanya, Polonya, Ukrayna, Moldovya
Bütün bu geniş coğrafya içerisinde Türkçemizin pek çok lehçe ve şivesi bulunmaktadır Bunları şöyle sıralayabiliriz:
Türk dilinin lehçeleri:
1 Çuvaşça
2 Yakutça
Türk dilinin şiveleri:
a Sibirya ve Altay sahası:
1 Karagas
2 Soyan
3 İrtiş ve Tobol
4 Altay
5 Telengit
6 Teleüt
7 Tuba
8 Kumandı
9 Llebed
10 Sagay
11 Beltir
12 Kaç
13 Koybal
14 Kızıl
15 Şor
16 Kamasin
17 Çalım ve Çat
b Doğu Türkistan sahası:
18 Uygur
19 Sarı Uygur
20 Tarançi
c Batı Türkistan sahası:
21 Karakalpak
22 Özbek
23 Kırgız
24 Kazak
25 Türkmen
d Kafkas ve İran sahası:
26 Nogay
27 Kundur
28 Karaçay
29 Balkar
30 Kumuk
31 Azeri
32 Kaşkay
33 Afşar
34 Kacar
35 Şahseven
36 Karadağlı
37 Hamse
38 Halaç
39 Kengerlu
40 Horasani
41 Karayi
42 Karaçorlu
43 Karapapak
e Kuzey ve Batı sahası (Urallardan Balkanlar ve Akdeniz’e):
44 Kazan, Tatar
45 Atrahan
46 Başuırt
47 Kırım
48 Karayim
49 Gagavuz
50 Türkiye, Oğuz