Abduraman Bari Acımendili

yazar


--------------------------------------------------------------------------------


Kırım Türk Edebiyatı


--------------------------------------------------------------------------------



HAKKINDA YAZILANLAR


Kırım Türkçesiyle bir yazı


Halq ocası :Abduraman Bari Acımendili

Zera BEKİROVA


Abduraman Bariyev 1897 senesi Kerç yarımadasındaki Acımendi koyunde dünyağa kelgen 1906 – 1908 senelerinde qomşu Sıcıvut koyundeki başlanğıç mektepte tasıl alğan, 1909 - 1910 senelerinde Cavtobe medrese-sinde Türk ve Arap tillerini ogrengen, soñra Kol – Alğıç, Saraymen medreselerinde oquğan 1912 – 1913 senelerinde Bağçasaray’da ki Zıncırlı Medresede oqup, tuvğan koyu Acı Mendige qayta ve mında ocalıuq yapa Aqmescitte neşir olunğan “Tatar Ocapçe” gazetesinde atalar sozleri, aytımlar, şiirler, maneler ve çıñları derc etqendir 1917 – 1921 senelerinde Abduraman Oca bir zamanlar ozü oqugan Cavtoba Medresesinde ders bergen cenk arfesinde kene tuvğan Acı Mendisinde ocalıq fondında Lenin rayonunda 1922-1923 senelerde çalışqan ocalarnıñ cedveli berilip, mektep mudiri Abduraman Bariyev kulak oğlu ve milliy fırkacı sıfatında sınfiy düşmanlar sırasında qayıd etile


Sürgünliqte folklorcı oca dülger, suv agları saasında nevbetçi olıp çalışqan Qırım Tatar halqı milli areketi başlanğan yıllarda Abduraman Oca milli kureşqe birinciler sırasında qoşu-la Acı Mendi koyü sakinleriniñ adları – soyadları ile cedvelini tizip, milli areketçilerimiz yapqan Qırım Tatar ehalisini cedvelge aluv, cenkte iştirakini, sürgünliqniñ ilk senelerinde ğayıp oluvınıñ sayısını belgilev işinde iştiraq ete Ozüniñ baş maqsadını halq ağız yaratıcılığı numünelerini, Harcibiye koyunde ocalıq yapqan belli şairimiz Usein Şamil Toqtarğazi aqqında qıymetli malümatlarnı, 20 Asırnıñ ilk yıllarında medreselerdeki tasil, Qırım tarihi boyunca malümatlar toplavda korgen Abduraman Acımendili milli areketimizge salmaklı issesini qoştı


Abduraman Ocanıñ hızmetlerinden belli yazıcımız Şamil Alâdin, Şamil Toqtarğazige bağışlanğan “İblisniñ ziyfetine davet” adlı eserinde, tilşinasımız Basır Ğafarov, folklorcı Alimimiz Refig Muzaffarov “Qırımtatar edebiya- tınıñ tarihı” nıñ muellifleri Rıza Fazıl ve Safter (H) Nogayev ve diğerleri faydalandılar


Abduraman oca “Çora Batır”, “Edige” kibi Qırımtatar destanlarınıñ variantlarını yazıp olğan, “Halq edebi-yatı” el yazmasında ikâye kaldırğan Qırımda grajdan cenki, inqılâb, açlıq, kollektivleştirüv kibi vagiçlar aqqında ikaye ete


A Bariyev bizlerge salmaqlı Qırımtatar luğatınıñ zarurlığını añlağan ve lûğat teşebbüsünen bir paylaşqan Öz mektübinde Basır Ağa: “Qıymetli ve unıtılmaz Abduraman Ocam! Qırımtatar lûğatını yapmaq fikiriñiz pek qoşulam Bu şeyniñ bizlerge pek buyuk faydası olur O, tilimiz başqa tiller arasında tutğan yeri, tariqi ve emiyetini aydınlatuvda pek buyuk rol oynar” dep yazğan


Aşağıda biz Abduraman Bari Acımendiliniñ “Hatirlerim” qol yazma- sından bir parçasını (olğanı kibi) diqqatınızğa avale etemiz


1911 – 1912 yılı Saraymen Medresesinde


1911 senesi salgın kuzde Abla Aqamnıñ toyunı toylağan soñ babam meni hasta yatsada Saraymen Medresesine yolladı Maña onı hasta alda bıraqıp, medresege ketmek pek ağır qeldi Biz uyle vaqıtlarında medreseniñ dershanesine tüştik Dershaneniñ kuçük odasına barıp tüşer – tüşmez yahşıca qiyinğen 30 – 32 yaşlarında bir adam qeldi O, bizneñ biraz laqırdı etti Bundan soñ men, Şeyhrazi boyukniñ odasına kettim Medresede 100 den ziyade talebe olıp, odağa yerleşqen ve şu boyukler idaresinde toplanğan ediler:


1-Nusredin Kemal Efendi

2-Şeyhrazi Ebuleys Efendi

3-Ahmed Efendi

4-Abdulla Efendi

5-Usein İlyas

6-Seyt Celil Ğaniy

7-Mensait

8-Seyfedin boyukler


Saraymen Medresesi oqutuv usulı ceetinden Qırımnıñ başka medreselerinden ayırıla edi Mında oquv, oqutuv usulları biraz yañı ve eski medreselerge qore çıtqaç edi O zamanda Qırımda meşhur olğan şu medreseler bar edi:


1-Bağçasarayda Zıncırlı Medrese ve Han Medresesi

2-Ozenbaş Medresesi

3-Tavdair Medresesi

4-Kulümbi Medresesi

5-Sarayman Medresesi ve İlahre


Bu medreselerniñ episinde oquv Arapça ve eski Sholastik şekilde edi 1906 – 1907 Yıllarda İstanbulda ketirilgen Alim Mustafa degen bir muderris olaraq onıñ yerine aslen Qırımlı bolğan Seytmurad Efendi qetirilgen edi


Saraymen Medresesinde oquv ve yaşayış


Boyükler dep aytılğañ eski ve baş sohtalarnıñ odalarında 12 şer ve daa ziyade sohta bulunır edi Odalar kiyiznen töşelip, divar etrafında minderler tizilgen adiy Tatar evleri kibi edi Sohtalar aşayt içün cemiyetke ayda 5 (yahut ziyade) ruble para qoşıp umumi aşhanadan er qün ekişer funt otmek ve kunde bir kere uyle aşı (içinde 100 er gramm eti bolğan qapısta, makaron, pirniç şorba) alır ediler Ya çay qaynata, yahut tükandan konserve, zeytun, penir, alva alır ve bunıñle keçinir ediler Esas etibaren medreseniñ başı, direktorı Süleyman Acı idi Medreseniñ yılda eki kere tatili olır edi: Kış ve uzın muddetli yaz darqavları Bu darqavlarda talebelerni imtian yapa ediler İmtianlar aftalarneñ devam eter, buña butün Kerç koylerindeñ din alimleri bolğan efendiler qelir edi


Saraymen medresesiniñ eñ parlaq vaqti tamam bu senede edi Bu yıl medresede em talebe çoq edi, em medreseğe bu sene Türkiye ruştiye mektebi programmasınca Türkiy dersler kirsetilgen edi Suleyman Acı aqaylarnıñ ve baylarnıñ, efendi aqaylarnıñ ve muderrisniñ bundan maqsadları em molla, em oca yetiştirmek olsa qereq Muderrisniñ butün talebeleri Ruşdiyeniñ 1 ve 11 Sınıflarına bolüngen edi


Arapçadan şu ilimler okutula edi:

1-Usul – eñ buyuk felsefe, diñiy felsefe – bunı muderris Seytmurad Efendi oquta edi Bunı eñ esli talebelerden Musredinen, Şeyhrazi oquv ediler

2-Telhis – Arap edebiyati, maaniy ve aqaid – bunıda müderris oquttı Bundan 10 – 12 adam olıp, çoqusı boyünler oquy ediler

3-Cami dersi – bunı Musredin Efendi oquta edi

4-İzar – bunı Şeyhrazi Efendi oquta edi

5-Sarf – bunı Usein İlyas oquta edi


Medresede derslerge çalışmaq içün aqşamları talebeler geceniñ yarısına qadar ve daa ziyade vaqıt oğraşa ediler Kuçük talebeler camige toplana, oquv yerine oyunnen vaqıt qeçire ediler


Men ozüm izarçı edim Türkçe birinci sınıfta oquy ve şu sınıfnıñ ileri kelgen alâcısı edim


Talebeler arasında gazeta, edebiy kitap oquv işleri


Talebeler arasında Türkçe gazetalar, jurnallar, edebiy kitaplar, roman, ikâye oquğanlar çoq edi Lâkin bu işler teşkilâtsız kete edi Edebiy tögerek degen şeyniñ o zaman ismi bile yoq edi O zamandan talebeler ve Tatar halqı yalıñız siyasi ceetten Rusiyege tabi ediler Mektepler Türkçe, Türk İslâmiyeti altında edi Qırımdan İstanbul mektebinde oquğan yaşlar çoq edi Bu sayede Tatar halqı ve sohtası Rusiyege duşman, çarimizge duşman, Türkçi ve İslâmcı olıp yetişe ediler


1911 senesi İtalia Devleti öziniñ kolonial siyasetini omürge keçirmek içün Türklerniñ qolunda bolğan Trablusgarb ve Benğazığa ucüm yaptı Bu sebepten İtalia – Türkiye cenki başladı Cenk butün musulman halqlarnıñ İtalyanlarğa qarşı nefret ve duşmanlığını meydanğa qetirdi


Trablusgarta ve Benğaziyde Türk askerleriynen birlikte vatanını qorçalav oğrunda qaramanca İtalyanlarğa qarşı cenkleşken Arap halqları ve Türk askerleriniñ yigitlik ve batırlıqlarını sohtalr alqışlay ve cenk haberlerini qunü – qunüne gazatalardan izley ediler Men o zaman birinci şiirimni yazğañ edim:


İtalyanlarnı mağlup etti

Osmanlı qaramanları

Trablısnı suvlay

İtalia asker çıqanları


Saraymen medresesinde hususiy imtian (qışta) yazılı bolğan edi Hocamed Efendi tahtağa er dersten sualler yazğan ve bu suallerge biz yazma olaraq cevaplar bergen edik Bu bir taqım talebeler içün alverişli olıp çıktı Çünki talebelerniñ birçokları bir – birlerinden koçürip oldılar Baardeki imtian ise soravlarnen oldı Arapçadan imtiannı bizden izar dersinden konçekli meşur Zinabadin Efendi olgan edi


Müellifniñ notu:


Muellif Abduraman oca Barige bagışlangan mezkür saifelerimiz içün kıymetli malumatlarnı ve ocanın kolyazmalarını takdim etken Abduraman Barinin kızı Kaside Barievaga ve Moskvada yaşagan torını “Kırımskotatarskaya problema 1944 – 1991” kitabınıñ muellifi, tarihçı Gulnara Bekirovaga teren minnetdarlıgını bildire Gulnara hanım kartbabası akkında ve onın eserlerinden tertip etilgen kitap çıkartmaknı arzu ete Alla onıñ bizler içün bu zarur işinde yardımcı olsun