Tonyukuk .

Tonyukuk, adı bilinen ilk Türk yazar, tarihçi ve büyük devlet adamı Göktürkler, milattan sonra 8 asırda Göktürkler devrinde yaşamış ilk defa Türk adını taşıyan Türk devletidir Göktürkler, Türklerin atlı uygarlık ya da bozkır uygarlığından yerleşik uygarlığa geçiş döneminde, Türk boylarının başına geçerek hüküm süren bir hakan sülâlesidir (552-745) Kurdukları devlete de Göktürk Devleti denir


Göktürkler, Asya Büyük Hun İmparatorluğu'ndan sonra, her bakımdan temsil ettiği ikinci "süper" Türk imparatorluğudur Tonyukuk; İlteriş Kağan (Kutluk), Kapagan Kağan, Bögü Han ve Bilge Kağan'a baş vezirlik yapmış, bazı savaşlarda başkomutan olarak vazife görmüştür


Kendi adına dikilen abideye yazdırdıklarından anlaşıldığına göre; Çin’de doğmuş, Çin esaretinden İlteriş (Kutluk) Kağan'la birlikte kurtulmuştur Türklerin Çin esaretinden kurtuluş savaşını idare etmiş, gençlik yıllarında cesaretiyle, yaşlılığında da tecrübesiyle devletine hizmet etmiştir


Damadı Bilge Kağan'ın Türk milletini yerleştirmek ve budist tapınakları açmak fikrini reddetmiştir Bu sebeple milleti her an at sırtında harbe hazır tutmuş ve Türklüğün İslamiyete girmesine zemin hazırlamıştır Politikayı iyi bilen, halk ruhunu derinlemesine kavramış olan bu meşhur Göktürk vezirinin kendi adına MS 720-725 yıllarında dikilen kitabesi, Moğolistan’ın Bayın Çoktu mevkiindedir


Sade ve sanatsız bir dille yazılan bu kitabede; Çin esaretinin çilesinden, Çinlilerin hile ve zulümlerinden bahsedilerek halka öğütler verilir Bazı bölümlerde de kendi hayatından bahisler vardır


Bilge Tonyukuk kitabesinden:


“Tanrı yarlıgadığı için Türk milleti içinde silahlı düşmanı gezdirmedim Damgalı atı koşturmadım İlteriş Kağan çalışmasaydı ona uyarak ben kendim çalışmasaydım, il de millet de yok olacaktı Çalıştığı, çalıştığım için il, il oldu Millet de millet oldu Kendim artık kocadım Şimdi Türk Bilge Kağan, Türk müstakil milletini, Oğuz milletini iyi idare ederek tahtında oturuyor"