Afganistan

Afganistan Demokratik Cumhuriyeti merkezi Asya’da dağlık bir kara devleti Başkenti Kabil'dir Yüzölçümü 657500 km2 nüfusu Soyyet işgali öncesi nüfusu yaklaşık 15 milyon olan ülkenin nüfusu bugün 1424000 (1998)'dir Ülkenin Resmi dili Peştuca ve Farsça'dır Resmi para birimi Afgani dini İslam'dır Doğu ve Batı Asya’yı birleştiren ana mihver üzerinde olup, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan, İran, Pakistan ve Çin ile çevrilidir



Afganistan Demokratik Cumhuriyeti merkezi Asya’da dağlık bir kara devleti Başkenti Kabil'dir Yüzölçümü 657500 km2 nüfusu Soyyet işgali öncesi nüfusu yaklaşık 15 milyon olan ülkenin nüfusu bugün 1424000 (1998)'dir Ülkenin Resmi dili Peştuca ve Farsça'dır Resmi para birimi Afgani dini İslam'dır Doğu ve Batı Asya’yı birleştiren ana mihver üzerinde olup, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan, İran, Pakistan ve Çin ile çevrilidir

Tarihi

Eskiden Türkistan’dan gelen Turan asıllı Kuşaniler, Afganistan’ı hakimiyetleri altına aldılar Hazret-i Osman zamanında İslam orduları Kabil civarına kadar ulaştı Miladi 627’de hazret-i Muaviye zamanında İslam orduları Herat, Belh ve Kabil şehirlerini fethettiler Basra valisi Abdurrahman bin Samura kumandan idi Bu tarihte Afgan halkı tamamen İslamiyeti seçerek müslüman oldu Miladi 871’de Yakub bin Leys, Gazne’yi feth etti Miladi onuncu asırda Gazneli Devleti kuruldu Gazneli Devleti'nden sonra Afganistan’ın kuzeyi Selçuklularda kalıp, diğer kısmında Guriler Devleti kuruldu Cengiz Han, Afganistan’ı ele geçirdi Kurulan Tacik Devleti iki asır yaşadı Timur Han bu devlete son verdi Timur’un torunu Zahirüddin Muhammed Babür, Fergana’dan Kabil’e yürüdü ve şehri teslim aldı Afganistan, Hint-Moğol İmparatorluğu ile İran arasında paylaşıldı

İran Şahı Nadir Şah 1739’da Afganistan’ı ele geçirmek istedi Suikastte ölünce, Nadir Şahın süvari birlik komutanı Ahmed Şah 1747’de yeni bir devlet kurarak Kabil’i başkent yaptı Ahmed Şah ölünce karışıklıklar çıktı Dost Muhammed karışıklıkları önledi ve 1835’te Afgan Emirliğini ilan etti İngilizleri hezimete uğrattı ve 1857’de İngilizlerle antlaşma yaptı

Ruslar 1868’de Semerkant ve Buhara’yı işgal ettiler 1873 antlaşması ile Amu Derya (Ceyhun) Nehri Afganistan-Rusya sınırı oldu Hindistan’da İslam devleti Gürganiye’yi yıkan İngilizler, on dokuzuncu yüzyılda Afganistan’ı işgal ettiler Ülke sonra da Rusların istilasına uğradı 1907 yılında İngilizler, Ruslarla anlaşarak Afganlılara yarı bağımsızlık verdiler Emir Emanullah yönetiminde 1921 yılında tam bağımsızlığına kavuştu Meşruti bir emirlik olarak idare edildi 1964 yılında Muhammed Zahir Şah (1933-1973) bir anayasa hazırlatıp yürürlüğe koydu Bu anayasa ile parlamento hükumeti kuruldu Fakat 17 Temmuz 1973 tarihinde Muhammed Zahir Şahın İtalya’yı ziyareti sırasında General Muhammed Davud, askeri bir darbe ile hükumeti devirdi 1964 Anayasasının yürürlükten kalktığını ilan edip, askeri bir konseyle memleketi idare etmeye başladı Bu tarihten sonra Afganistan’ın siyasi tarihinde pekçok istikrarsızlıklar meydana geldi

1978 yılına kadar icraatına devam eden Davud Han, 27 Nisan’da komünistlerin yaptığı bir darbe ile öldürüldü Marksist Nur Muhammed Taraki hapisten çıkarılarak Afganistan Demokratik Cumhuriyetinin başkanlığına getirildi Yeni komünist yöneticiler arasında kısa zamanda görüş ayrılığı ortaya çıktı Dinine sıkı sıkıya bağlı Afgan halkı, idareci komünistlere karşı direnmeye başladı ve kısa zamanda birlik gerçekleşerek gerilla harbi şeklinde mücadeleye dönüştü Ülkenin durumu 1979 yılında büsbütün karıştı Bu yılın Şubat ayında Kabil’de ABD elçisi öldürülünce, Başkan Taraki, Mart ayında başbakanlığı Hafzullah Amin’e bırakmak zorunda kaldı 16 Eylül’de saray darbesi sonucu başbakan Hafzullah Amin, Taraki’yi devirerek yönetimi ele geçirdi Halk tarafından desteklenmeyen Amin, 28 Aralık 1979’da Rusya’ya giderek anlaşma imzaladı Hemen arkasından Rusya, Kabil’e havadan asker indirdi Memleketine ihanet ederek Rusları davet eden Amin öldürüldü Rusya komünist rejimini uygulamak istediği bütün devletlerde olduğu gibi hemen kendisine bağlı Babrak Karmal’ı başa geçirdi Rus askerlerinin mikdarı bir kaç günde 50 bini aştı Zamanla bu mikdar 200 bini geçti Halk, kitleler halinde Pakistan’a göçtü Sovyet ordusunun Afganistan’ı işgal etmesi bütün dünya ülkeleri tarafından tepki ile karşılandı Tek bir idare altında birleşen mücahidler, Rus askerlerine karşı uzun yıllar gerilla savaşı verdiler Mücahidleri yenemeyen Rus birlikleri, Afganistan’ı terk etti ve bu işlem 15 Şubat 1989’da tamamlandı Sovyet birliklerinin çekilmesi üzerine Muhammed Necibullah olağanüstü hal ilan etti Bu sırada mücahidler Pakistan’da geçici bir hükumet kurdular Sıbgatullah Müceddidi devlet başkanlığına getirildi Fakat bir süre sonra mücahidler bölündü Bu arada Müceddidi istifa etti, yerine Burhaneddin Rabbani getirildi İç savaş devam etmektedir (1992)

Fiziki Yapı

Yüzölçümü 657500 kilometrekare olan Afganistan, bölge yapısı, iklim ve bitki örtüsü bakımından geniş ölçüde farklılık gösterir

Dik, karlı dağları, derin vadileri ve bitki örtüsü çok zayıf plato ve rüzgarlı çölleriyle kaba ve dalgalı bir arazi karakterine sahiptir Ortalama yüksekliği 1220 metreyi geçer Doğu-batı arası uzunluğu 1240, kuzey-güney arası 653 kilometredir

Dağları: Dağ silsileleri, kuzey-doğudaki Vakhan koridorundan güney-batıya doğru ülkeyi ikiye ayırır En önemli dağ silsilesi Himalayaların uzantısı olan Hindikuş’lardır Bu dağlar kuzey ve güney Afganistan arasında adeta bir set teşkil eder 2987 m yüksekliğindeki Şibar en önemli geçittir Hindikuş Dağları batıya doğru alçalarak İran sınırına kadar uzanır Paropamisus dağ silsilesiyle birleşir Ülkenin tam ortasında Kuhi Baba Dağı vardır

Diğer önemli dağları doğuda bulunur Bunlardan Sefid Kuh, Akdağ, Kabil’in güneyinde Logar Vadisine, batıya doğru uzanır Bu dağları stratejik önemi çok büyük olan Hayber Geçidi, Kabil’in güneyinde ikiye böler Daha güneyde Pakistan’daki Süleyman Dağlarının kuzey uzantısı vardır

Kavaja Amran Dağı, Kandahar bölgesi ve Pakistan sınırı arasında güney-batıya uzanır Hindikuşlar’ın kuzeyi, Amuderya Nehrinin kolları tarafından sulanan steplerle kaplıdır

Gölleri: Afganistan göl bakımından oldukça fakir bir ülkedir

İklim

Afganistan’ın yazları sıcak ve uzun, kışları ise şiddetli derecede soğuk bir iklimi vardır Güney - batı dışında yıllık yağış miktarı ortalama 1800 milimetredir Yağışlar genellikle kasım ve nisan ayları arasında çoğunlukla kar şeklinde görülür Kabil kış boyunca karlarla kaplıdır

Afganistan’da kışın soğuğu, yazın sıcağından daha korkutucudur Mevsim değişiklikleri oldukça ani olur

Yazın küçük dereler kurur Büyük nehir sularının esas kaynağını, yaza doğru yüksek kesimlerde eriyen karlar teşkil eder

Tabii Kaynakları

Madenler: Çeşitli ve zengin maden yatakları vardır Madenler devlet eliyle işletilir Maden yatakları üç ayrı bölgede bulunur: Hindikuş dağlarının kuzeyi, Kabil çevresi, Kandahar’ın kuzeyi

Önemli madenleri şunlardır: Kömür, demir, bakır, kurşun, çinko, sodyum, magnezyum sülfat, magnezyum klorat, krom, berilyum, sülfür, mika, talk, asbest ve mermer

Yapılan sondajlar, Afanistan’da çok zengin tabii gaz yatakları olduğunu göstermiştir

Bitki örtüsü ve hayvanlar: Yüzölçümünün % 1’den daha azı ormanlıktır Çeşitli tipte yaprak dökmeyen ve döken ağaç türleri güney ve doğudaki dağlık bölgelerdedir Afganistan bir av diyarı olup, her çeşit yabani av hayvanlarına sahiptir Dağ keçisi, ayı, tilki, kurt, leopar bol mikdarda bulunur

Nüfus ve Sosyal Hayat

Afgan vatandaşına Afganlı denir Fakat Afganlıların ülkesi anlamına gelen Afganistan, on sekizinci yüzyıla kadar belirtilen saha için kullanılmadı Tarihçiler bu bölgenin eski isminin “Arayanlılar Ülkesi” anlamına gelen “Aryana” olduğunu yazar

Kabileler: Afganistan halkı çeşitli kabilelere mensuptur Bunların başlıcaları şunlardır:

Peştun kabilesi: Bunlara Afganlı da denir Bunlar on bir ve on ikinci yüzyılın başlarında Süleyman bölgesinden Peşavar ve Kabil’e doğru yayıldılar ve sayıları önemli ölçüde arttı Şimdi nüfusun % 50-60’ını teşkil eden Peştunlar müslüman ve Ehl-i sünnet itikadındadır Farisiye benzer bir dil olan Peştu dilini konuşurlar

Duraniler: En önemli Peştu kabilelerindendir Bu kabile mensuplarının ekseriyeti köylerde yaşayan çiftçi veya modern şehirlerde yaşayan me’murlardır Daha çok Nangehar ve Baktya vilayetlerinde toplanmışlardır Fakat büyük mikdarı Kandehar ve Herat illerinde, bir kısmı da Hindikuş’un kuzeyindeki sulak bölgelerde yaşar

Tacikler: Diğer önemli etnik beyaz gruptur İran kökenli olup, çoğu İran’daki gibi Farsça konuşurlar ve Ehl-i sünnet itikadında Müslüman olup, batıda yaşayanları şiidir Köylerde yaşarlar ve tarımla uğraşırlar Bir kısmı ise, sanat sahibi veya tüccardır Taciklerin çoğu Kabil ve Herat illerinde yaşar Bazı dağlı Tacikler, Hindikuş Dağlarının kuzeyinde, bir kısmı da İran sınırı boyunda bulunur

Hazara: Üçüncü büyük etnik grup olup sayıları 600 bin kadardır On üçüncü ve on beşinci yüzyıllar arasında bölgeye gelen Moğolların torunu olduklarına inanırlar Bir çok kelimeleri Türkçe olup, kısmi bir Farsça konuşurlar ve şiidirler

Türk ve Türk Moğol: Bu grup uzun zamandır Afganistan’da bulunmaktadır Kuzeybatıda 200000 civarında sayıları olup, göçebe hayatı yaşarlar ve sünni Müslümanlardır

Batı Afganistan’da ayrıca sayıları yarım milyona yaklaşan çeşitli kabileler mevcuttur

Etnik grupların içinde Afganlılar en büyük göç ve prestije sahiptirler Tacikler genellikle tarımla uğraşmalarına rağmen devlet idaresinde, iş ve ticaret çevrelerinde önemli yer işgal ederler Farsça genel lisan olarak kullanılır Fakat Puştu dili de önemlidir 1964 Anayasası resmi dil olarak Farsça ile Puştu dilini kabul etmiştir

Din: Hemen hemen bütün Afganlılar müslümandır Gerçek Afganlılar dahil, Tacikler, Özbekler ve Türkmenlerin yaklaşık % 80’i sünnidir % 18’i şii, % 2’si ise İsmailiyye gibi bazı sapık fırkalara bağlıdır

Nüfus dağılımı: Afganistan’da nüfus yoğun değildir Şimdiye kadar hiçbir resmi nüfus sayımı yapılmıştır 1972 senesine göre resmi çevreler 17 milyondan fazla nüfus olabileceğini tahmin etmişlerdir % 2,3’lük bir yıllık nüfus artış hızına sahiptir Halkın % 10’u şehirli, % 20’si göçebe ve yarı göçebe, % 70’i de çiftçidir

Şehirleri: Kabil, Kandehar, Herat, Celalabad, Mezar-ı şerif, Gazne, Baghlan’dır Pul-i Humri ise önemli endüstri merkezidir

Köy ve göçebe hayatı: Köy va aşiret gruplarına dayalı toplumlarda ailenin bütünlüğü ve bölünmezliği temel kuraldır Aile, en yaşlı ve otorite kişi tarafından idare edilir Köylerde aile tek katlı kerpiç ve etrafı duvarla çevrili ev veya küme evlerde oturur

Şehir hayatı: Şehir ve kasabalarda yaşayanların hayatı, çiftçi ve göçebelerden çok modern ve oldukça teşkilatlıdır Kadınlar, “Perdah” denilen peçe ve “Şadri” denilen çarşaf giyerler Perdah 1959’da serbest bırakıldı ve kadınlar devlet dairelerine işe alınmaya başlandı

Eğitim: 1946 yılında kanunla kurulan Kabil Üniversitesi; tıp, hukuk, siyasal bilimler, mühendislik, vb gibi bir çok fakültelerden meydana gelir 1963 yılında Celalabad’da, Nangehar Üniversitesi kuruldu Ayrıca bir çok öğrenci de yurt dışında çeşitli ülkelerde yüksek öğrenim görmektedir Erkeklerin % 10’u iyi eğitim görmüştür Kadınlarda bu oran daha düşüktür Bu durumu düzeltmek ve daha iyiye götürmek için gerekli tedbirler alınmaktadır

Ülkede altı yıl süreli ilkokullara devam etme, 1955’den sonra 1960’lı yıllarda önemli ölçüde artmıştır Okuma-yazma oranı düşüktür Eğitim, her düzeyde parasızdır ve ilköğretim mecburidir

Sanat ve edebiyatta İslam dininin etkisi çok büyüktür Edebi lisan olarak Farisi kullanılır

Ekonomi

Hızlı endüstrileşme hamlelerine rağmen, Afganistan önemli bir tarım memleketi olarak kalmıştır İş gücünün % 85’i tarımla uğraşır Tarım alanları küçük gruplar halinde olup, toprak ilkel metodlarla işlenir

1956 yılında çıkan kanuna göre 5 yıllık kalkınma programlarıyla ekonominin modernleştirilmesine başlanmıştır Plandaki ana konu; zirai teknoloji ve sulama imkanlarının geliştirilmesidir

Buğday, mısır, pirinç, fasülye, bezelye, çavdar, darı, yonca, patates, soğan, lahana, patlıcan, kabak, kiraz, elma, erik, üzüm, zeytin, portakal, limon, muz, pamuk, şeker pancarı ve tütün başlıca tarım ürünleridir

Hayvancılık: Koyun, keçi, deve, at ve eşek beslenen önemli hayvanlardandır Dört çeşit koyun türü vardır Bunlardan Gilzai cinsi yünü için, Türki cinsi et-yün-süt için, Arabi cinsi halı yünü için, Karakul cinsi derisi için beslenir

Sanayi: Evlerde yapılan el işlerinden başka, Afganistan sanayi bakımından yeni gelişen bir ülkedir Yalnız kumaş, çimento ve şeker fabrikaları önem arzeder

Toplam yıllık kumaş üretimi kapasitesi 1,5 milyon metredir Çimento üretimi yıllık 15000 tondur Evlerde dokunan halı ve ipek böceği vasıtalarıyla üretilen ipek ipliği önemli bir yer tutar

Su gücü ve sulama: 1930’dan itibaren hükumet, eski baraj ve su kanallarının imarı için önemli teşebbüslerde bulundu Dışarıdan yabancı mühendisler getirerek kurulacak fabrikalar ve Kabil’in elektrik ihtiyacı için modern barajlar inşa ettirdi

Bu barajlardan Jabal-us Siraj 2400 kw, Pul-i Humri 9000 kw, Çakivardak 4000 kw’lık enerji üretmektedir

İkinci Dünya Savaşından sonra sulama gayesiyle Amerikan mühendislerine yaptırılan Angandab barajı 63133, Kojaka barajı 72846 hektarlık bir alanı sulamaktadır Bu barajlardan önemli ölçüde elektrik enerjisi de elde edilmektedir Ayrıca Kabil nehri üzerinde kurulan Naplu, Sarabi ve Dorun isimlerinde üç baraj vardır

AFGANİSTAN






Afganistan,resmi adı AFGANİSTAN CUMHURİYETİ,Farsçanın Dari lehçesinde Cumhuriye Afganestan,Peştucada Da Afganistan Cemhoriyet,ORta Asya"nın güneyinde bir kara ülkesiYüzölçümü 653000 km2,başkenti Kabil"dirKuzeydoğu ucunda ülkeyi Çin Halk Cumhuriyeti"yle birleştiren 240 km"lik ince Vahan Koridoruyla birlikte doğu-batı yönünde yaklaşık 1280 km,kuzey -güney yönünde yaklaşık 970 km uzunluğundadırDoğuda ve güneyde Pakistan sınırı 1810 km,batıda İran sınırı 816 km,kuzeyde Türkmenistan,Özbekistan ve Tacikistan Cumhuriyetiyle sınırı 1680 km"dirCemmu ve Keşmir"in Pakistan"ın hak iddia ettiği kesiminden 320 km"lik bir sınırla ayrılırÇin Halk Cumhuriyeti"yle sınırı 80 km"dirHiç kıyısı yokturülkeye en yakın deniz 480 km güneyindeki Umman DenizidirNüfusu ( 1991 tah) 16922000"dirBu sayı,1979"daki Sovyet askeri müdahalesinden sonra komşu ülkelere sığınan 5 milyon dolayında mülteciyi içermemektedir

DOĞAL YAPI

YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ





Afganistan"ın üç belirgin bölgeye ayrılırKuzeydeki yaklaşık 103600 km2"lik ova başlıca tarım alanıdırGüneybatıdaki 129500 km2"lik yayla büyük ölçüde çöllerle ve yarı çöllerle kaplıdırRigestan çölü de bunlar arasındadıriki bölge arasında ,Himalaya Dağlarının uzantısı olan ve Hindukuş Dağlarını da içine alan 414400 km2"lik dağlık yöre yer alırBurası yoğun jeolojik hareketlere sahne olmuşturHindikuşların yüksekliği çoğu yerde 6400 m"yi aşarBu dağlar kuzeydeki görece zengin ve verimli topraklarla ülkenin öteki kesimlerini ayıran doğal bir sınır gibidirDağ dizisi Kabil"in 160 km kuzeyinde yelpaze gibi açılarak batıya doğru uzanır ve Baba,Bend-i Bayan ,Sefid dağları gibi kollara ayrılırBu kollardan her biri daha sonra değişik yönlere uzanırDoğu sınırındaki yükseltiler,Hint Okyanusundan yağmur getiren rüzgarları keserek kuru bir iklime yol açar

Kuzeyde 600 km boyunca eski Sovyetler Birliği cumhuriyetiyle sınırı oluşturan Ceyhun Irmağı ülkenin kuzeydoğu ve kuzey topraklarında yaklaşık 240000 km2"lik bir alanı sularCuyhun"un Afganistan"da doğan başlıca kolları Kokça ile Kunduz"dur960 km uzunluğundaki Hilmend Irmağı üstünde sulama tesisleri kurulmuşturGüneydoğunun en büyük akarsuyu ,Pakistan topraklarına girerek İndüs Irmağına katılan Kabil Suyudur

Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

İKLİM:

Genel olarak yarı kurak bozkır ikliminin egemen olduğu Afganistan"da kışlar çok soğuk,yazlar sıcak geçerAncak,ortadaki dağlık bölgede kutup altı kuşağı özellikleri görülürkışlar dondurucu ,yazlar kısa ve serindirGüneybatıdaki Celalabad da temmuz ayı sıcaklığı 49C"ye kadar yükselirken,dağlık bölgedeki Kabil"de en düşük sıcaklık ocak ayında -31C olarak belirlenmiştir

Yıllık yağış toplamı bölgeden bölgeye değişirÇöllerde 75 mm"ye kadar düşen yıllık yağış yaz musonlarından etkilenen dağlarda 1250 mm"ye yükselirBatıdar doğuya doğru giderek artan yıllık yağış,güneybatıdaki muson bölgesinde ortalama 400 mm dolayındadır

BİTKİ VE HAYVAN VARLIĞI;




Güneyde ,özellikle kıraç bölgelerle kum çöllerinin bulunduğu batı kesimine gidildikçe bitki örtüsü seyrelirhemen hiç ağaç görülmez:ancak ilkbahar başlarındaki yağmur mevsiminde çiçekli otlara rastlanırDaha çok yağış alan kuzey bölgelere doğru gidildikçe bitki örtüsü sıklaşırÖzellikle musonların etkisinde kalan Celalabad"ın kuzeyindeki dağlık bölgede yoğun bir bitki örtüsü görülürYükseklerde çam ve göknar gibi iğne yapraklı ağaçların baskın olduğu geniş ormanlar yer alırİğneyapraklı orman çizgisi ortalama 3000 m"nin üstündedir1700 - 2000 m arasındaki yükseltilerde sedir ağaçları çoğunluktadırDaha alçaklardaki başlıca ağaç türleriyse meşe,ceviz,akağaç,dişbudak ve ardıçtır

Afganistan"da ,astropik iklim kuşağına özgü yırtıcı hayvanların çoğu bulunurAma eskiden çok olan büyük memelilerin sayısı artık oldukça azalmıştırCeyhun kıyılarında yaşayan Sibirya kaplanının soyu neredeyse tükenmiştirGüneydoğudaki kaplanlar da yok olmak üzeredirGene de dağlarda ve eteklerinde çok sayıda yırtıcı hayvana rastlanırKurt,tilki,sırtlan,çakal ve vaşak gibi türler yaygındırPamir Dağlarında yabanıl keçiler ve özellikle uzun ve kıvrık boynuzları görülürArgalı ( Marko Polo koyunu) gibi yabanıl koyun türleri de Pamir ve Hindukuş dağlarında yaşarDağlık ve ormanlık bölgelerde ayı da bulunurKuşlar arasında çeşitli akbaba türleriyle kartallar ön
sırayı alır





Irmaklarda çok sayıda balık türü vardırAma Hindikuş Dağlarının kuzey yükseltilerindeki akarsu ve göllerde alabalıktan başka balık türüne pek ender rastlanır




Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

YERLEŞME DOKUSU :

Hindikuş Dağları ülkeyi kuzey ve güney olmak üzere iki bölgeye ayrılırTopografi ,ulusal ,etnik ve dinsel yerleşme dokuları ya da tarih bakımından bu iki bölge de çeşitli alt bölgelere ayrılırKuzey Afganistan"ın doğusunda Bedehşan-Vahan,batısında Belh-Meymane bölgeleri vardırDağlar ve yüksek yaylalarla kaplı doğuda Tacikler ,daha alçak ve ovalık batıda ise Türkmenler ve Özbekler çoğunluğu oluşturur

Güney Afganistan ise Kabil,Kandehar,Herat ve Hazaracat olmak üzere dört alt bölgeye ayrılırBirinci bölge Kabil suyunun suladığı alanlarla ülkenin doğu yaylasını içine alırBu bölgede daha çok Peştular ( eski Pathanlar) Tacikler ve Nuristanlılar ( eski adlarıyla Kafiriler) yaşarKandehar güneydeki seyrek nüfuslu bölgeyi kapsarBurada yaşayanların çoğu Peştuların Dürrani kolundandıraz sayıda Beluci ve Braho da vardırHerat ( ya da Batı Afganistan) bölgesinde Tacikler,Peştular ve Aymaklar bir arada yaşarÜlkenin orta kesimlerini içine alan dağlık Hazaracat bölgesinin öbür kesimlerle çok az bağlantısı vardır



KENTSEL YERLEŞME:

Kentsel yerleşmelerin çoğu,bir çember çizerek tüm ülkeyi dolaşan ana karayolu çevresinde gelişmiştirKabil"den çıkan bu yol,güneybatıda Kandehar"dan geçer ve kuzeybatıda Herat"a kuzeydoğuda da Mezar-ı Şerif"e yöneldikten sonra yeniden güneye dönerek Kabil"e ulaşırNüfusun en yoğun Kabil ile Çarikar kentleri arasında yer alırYoğun nüfuslu öteki bölgeler Herat Vahası ile kuzeydoğudaki Kunduz yöresidirOrtadaki yüksek dağlık bölgelerle güney ve güneydoğudaki çöllerde yerleşme ya çok seyrektir yada hiç yoktur

Afganistan"ın başlıca kentleriKabil,Kandehar,Herat,Baglan,Tagab,Kunduz, Çarikar ve Mezar-ı Şerif"tirBaşkent Kabil , Hindukuş Dağlarının güneyinde,hem Hindistan yarıkıtası ile Asya,hem de Ortadoğu ile Uzakdoğu arasındaki ticaret yollarının kavşağındadırKent Kabil Suyunun iki yakasındaki 137 km2"lik bir alana yayılırNüfus (1982) 1036407"dirÜlkenin aynı zamanda iktisadi ve kültürel etkinlik merkezi olan Kabil çağdaş yapıları ,geniş caddeleri ve kalabalık pazarlarıyla hızla gelişmektedirÜlkenin ikinci büyük kenti Kandahar,Asya karayolu üstünde,Kabil ile Herat"a eşit uzaklıktadırAhmet ŞAH Dürrani 1747"de Kandehar"ı Afganistan"ın ilk başkenti yapmıştır

KIRSAL YERLEŞME;




Yerleşik tarımla uğraşanlar ,genellikle büyük ırmak vadilerindeki sulanabilir alanlarda kurulu küçük köylere dağılmıştırÇoğunlukla kale biçiminde inşa edilen köylerdeki kerpiç evlerde oturan aileler,aralarındaki sıkı bağlarla birer savunma topluluğu oluştururlar

Yarı yerleşik tarımcılar,hayvancılığın yanı sıra birkaç türde bitkisel üretim yaparlarekilebilir alanın kıt olduğu yüksek dağ vadilerinde birbirinden kopuk küçük köylerde otururlarYaz aylarında yüksek otlaklara çıkar,kışları geri dönerler,Her ailenin ancak birkaç baş hayvanı vardırGöçebelerin çoğunluğu Peştu çobanlarıdırBirkaç bin Beluci ve kırgız göçeri de vardırBunlarda yaz aylarında aşiretler halinde otlaklara inerek kışın geri dönerlerBazı göçebe toplulukları 1977 sonrasında Hindukuş Dağlarının kuzeyindeki ovalara da Hilmend Vadisi proje alanına yerleştirilmiştir


Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

NÜFUS:




Afganistan"da nüfusun doğal artış hızı (1989) binde 23,doğum oranı binde 44 ,ölüm oranı binde 21"dirNüfus yoğunluğu km2"de 23,9 kişidir( 1990) ,Nüfusun (1988) yüzde 51,32"si erkek,yüzde 48,68 "i kadındırOnbeş yaşın altındaki nüfusun oranı (1988) yüzde 46"1"dirHalkın yüzde 18,5"i kentli,yaklaşık yüzde 20"si göçebedir

Afganistanda yaşayanların yarısı Peştu kökenlidirSayıları nüfusun dörtte birine ulaşan Taciklerin dışındaki etnik gruplar Özbekler ve HazarilerdirPeştuların çoğunluğu yerleşik,bir bölümü ise göçebedirÇoğu çiftçi ya da zanaatkar olan Tacikler,kuzeydoğuda ve Herat dolaylarında yaşarlarDaha çok tarımla uğraşan Özbekler,Hindukuş Dağlarının kuzeyinde,göçebe Hazariler ise dağlık bölgede yaşarlar

Hint Avrupa ailesinden olan Peştu ( Puştu) dili ile gene aynı aileden Farsçanın bir lehçesi olan Dari,Afganistan"ın resmi dilleridirNüfusun yarısı Peştuca,üçte bir kadarı da Dari lehçesi kullanırTacikler,Hazariler,Çehar Aymaklar ve Kızılbaşlar Dari lehçesini konuşurlarKuzeyde yaklaşık 1 milyon kişinin konuştuğu Özbekçe ile yaklaşık 300 bin kişinin konuştuğu Türkmence ve ülkenin kuzeydoğu ucunda küçük bir grubun dili olan Kırgızca,Altay dil ailesine giren Türk dilleridirBütün bu topluluklar yerleşik düzene yeni geçmişlerdi

Afganistan"da nüfusun yüzde 99"u Müslüman"dırbunların yüzde 80-85"i Sünniliğin Hanefi mezhebine bağlıdırHazariler ve Kızılbaşlarla İsmaililerin küçük bir bölümü Şii"dir1895"te İslam dinini benimsemek zorunda bırakılan ve geniş bir etnik grup oluşturan Kafirilerin soyundan gelenler Nuristanlı adını alıryaşadıkları bölgenin de adı daha önce Kafiristan iken ( Kafiriler ülkesi) ,Nuristan ( Nur ülkesi) olarak değiştirilmiştirÜlkedeki Hinduların,Sihlerin ve Yahudilerin sayısı birkaç bini aşamaz











Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

EKONOMİ

Afganistan 1950"lerin ortasında planlı kalkınmaya yöneldiğinde ,yalnız çağdaş ekonomik etkinlikler için gerekli kurumlardan değil,aynı zamanda temel yönetsel ve teknik kadrolardan da yoksundu1956"dan sonra ülke ekonomisi,beş ya da yedi yıllık bir dizi merkezi planlı yönlendirilerek yoğun dış yardımdan yararlandıysada 1979"da gayrı safi milli hasıla (GSMH) 2,8 milyar doları,kişi başına milli gelirse 225 doları aşmıyordu 1970"ler boyunca GSMH"nin yıllık gerçek büyüme hızı ancak yüzde 2,5 olabildiDevletin karma ekonomi içinde kalkınma politikası,hem hükümetin kaynaklarının kıtlığı,hem de bürokrasinin iyi işlememesi yüzünden etkisiz kaldıİç gelirlerle devlet harcamaları arasındaki fark açık bütçe uygulamasıyla ya da dış borçlarla kapatıldı

1978 öncesinde özel sektör öncelikle tarım ve hayvancılık alanlarında etkinlik gösteriyorduTarımda küçük,orta ve büyük işletmelere,dayalı bir karma sistem yürürlükteydiTicaret,ulaştırma ve imalat sanayisinin büyük bölümü de özel girişimcilerin elindeydiKamu girişimleri ,dış ticaret ve madenciliğin yanı sıra bazı sanayi dallarıyla kısıtlıydı

1980"lerde Afganistan,ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayalı ,merkezi planla yönetilen,gelişme yolunda bir ülke durumuna gelmiştirPara birimi "Afgani"dir( Ekim 1990 değeriyle 1 ABD Doları = 50,6 AF)Sovyet etkisi altında komulaştırmalar ekonominin bütün sektörlerine yaygınlaştırılmıştır1988"de GSMH 3,1 milyar ABD Dolarına ulaşmıştırGSMH içinde tarımı madencilik,imalat sanayisi,elektrik ve gaz üretimi ile hizmetler ,ticaret ve turizm izlemektedir1986-87 verileriyle net maddi üretimin değer olarak yüzde 64,5 tarımda,yüzde 16,5"i imalat sanayisi ve madencilikte gerçekleşmektedir3828820 kişiden oluşan yerleşik faal nüfusun ( 1981-82) yüzde 57,3"ü tarımda,yüzde 12,2 si imalat sanayisi ile madencilikte çalışmaktadır

Afganistan"ın dış ticaret dengesi 1986,1987,1988 ve 1989 "da sırasıyla yüzde 30,8 yüzde 25,7 ,yüzde 28,8 ve yüzde 50,4 oranında açık vermiştirİhracatınn ( 1989) yüzde 72,6"sı SSCB"ye yüzde 3,5 i AFC"ye yüzde 2,1 "i ise ADC"ye yöneliktiİthalatta da SSCB önde gelmekte,onu sırasıyla Japonya,Singapur ve Hindistan izlemekteydiSovyet askeri müdahalesinden sonra bütçe,gelir ve vergi politikası giderek artan ölçüde Sovyet modeline uydurulmuştur1961-62 ile 1978-79 arasında üç kat fiyat artışına yol açan enflasyon ,Sovyet müdahalesini izleyen yıllarda 1961-62"deki düzeyine çekilmiştir


Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

DOĞAL KAYNAKLAR:





Ekonomik önem taşıyan yeraltı kaynaklarının başında Mezar-ı Şefir"in 120 km batısında Cuzcan iline bağlı Şebergan"da ortaya çıkarılan zengin doğal gaz yatakları gelirHoca Gügerdak ve Yetim Dağ alanlarında depolama ve arıtım tesisleri vardırDoğal gaz bir boru hattıyla Sovyetler Birliğine taşınırken,ikinci bir boru hattıyla da Mezar-ı Şerif"te kurulan termik enerji santralına ve kimyasal gübre fabrikasına iletilmektedirBugüne değin saptanan petrol rezervleri yetersiz düzeydedirHindukuş Dağlarının kuzey yamaçlarında birçok kömür havzası vardırBaglan ilindeki Kerker ve Eşposte ile Belh ilindeki Kale-i Serkari havzaları işletilmektedirKabil"in 96 kmkuzeybatısındaki Hacıgat"ta yüzde 62-63 oranında demir içeren 2 milyar tonluk yüksek vasıflı bir demir rezervi saptanmıştırKunduz yakınlarıda bakır,kurşun ve çinko Konar-ı Has"ta berilyum ve Bedahşan"da da yarı-değerli lacivert taşı kaynakları vardırKayatuzu rezervleri de yeterli olmakla birlikte ulaşımın elverişsizliği nedeniyle üretim sınırlı kalmaktadır

Toprağın ancak yüzde 12"si ekilebilir niteliktedirve bunun da yalnız yüzde 2"sinde her yıl tarım yapılabilmektedirÇayır ve otlakların oranı yüzde 46"dırGeniş bir alan çöllerle kaplıdırOrmanların kapladığı alan yüzde 2,9 oranındadırOrmanlar özellikle doğu bölgesi ile Hindikuş Dağlarının güney yamaçlarında görülürDoğudaki ormanlarda iğne yapraklı ağaçlar çoğunluktadırBunlardan kereste elde edildiği gibi,ihraç için yabar fındığı da sağlanırÖbür ağaç türleri,özellikle de meşe,yakacak olarak kullanılırHindikuş Dağlarının kuzeyinde yemişi ihraç edilen fıstık ağaçları vardırFerula foetida ( şeytantersi) bitkisinden elde edilen reçine de Hindistan"a satılır

Afganistan"ın hidroelektrik enerji kaynakları zengindirAma akarsu ve çağlayanların mevsimlik akış düzeni,uzak yörelerde pahalı baraj ve bentlerin yapımını gerektirmektedirBüyük kentlerle sanayi merkezleri dışında elektrik talebi çok az olduğundan,yüksek maliyetli bu tür yatırımların karlılığı düşüktürHidroelektrik enerjiden yalnız Kabil-Celalabad bölgesinde yararlanılırAfganistanın elektrik şebekesinin SSCB"ninkine bağlanmasına ilişkin ticaret anlaşmaları 1981"de imzalanmıştır

TARIM;




Toprakların büyük bölümü kıraç ya da yarı kıraç olan Afganistan"da ekilebilir toprakların yarıya yakını sulanabilirBüyük bölümünde tahıl yetiştirilen bu topraklarda halkın temel gıdası olan buğday (1984"te 2850000 ton) başta olmak üzere mısır,arpa ve pirinç ekilirHem dokuma sanayisinde,hem de ihraç amacıyla değerlendirilen pamuk da önemli ürünler arasındadırYaş meyve ve kabuklu yemiş üretilen alanlar düzenli olarak artmaktadır

Hayvancılık,yerel tüketim için et ve süt ürünleri sağlarHayvan derisi ve yün,ihracatta olduğu gibi yerli halı dokumacılığında
da değerlendirilen önemli ürünlerdirYetiştirilen hayvan türleri arasında koyun,sığır,keçieşek,at,deve ,manda ve katır saılabilir

SANAYİ:




Afganistan"da kuruluş halindeki modern sanayi büyük ölçüde tarımsal hammaddeye dayanırBaşlıca sanayi dalı pamuklu dokumadırAyrıca suni ipek ve sentetik iplik üretilirÖteki sanayi ürünleri arasında çimento,şeker,bitkisel yağ ve yünlü dokuma sayılabilirMezar-ı Şerif te doğal gaza dayalı büyük bir azotlu gübre fabrikası kurulmuşturFosfatlı gübre de üretilmektedirTuz,azot,asbest ve barit üretimi de vardırGeleneksel el sanatları,özellikle halıcılık,ihracatta önemli yer tutar

Sendikal hakları güvence altına alan 1964 Anayasası"nın yürürlüğe girmesiyle daha yüksek ücret ve daha iyi çalışma koşulları elde etmeye dönük işçi hareketleri ortaya çıkmıştırAncak sanayideki işgücünün boyutları önemli olmadığından,sendikalar gelişememiş ,geleneksel aile ve aşiret bağları işçi örgütlerinden güçlü çıkmıştırAyrıca geçmişte devlet de siyasal güç kazanabilecek meslek örgütlerinin oluşmasını engellemiştir

ULAŞTIRMA:

Denize hiç kıyısı olmayan Afganistan"ın uluslararası ticareti tümüyle komşularının tanıdığı transit olanaklarına bağlıdırDemiryollarının yetersizliği ve ulaşıma elverişli akarsuların azlığı dolayısıyla taşımacılık temelde karayoluna dayanırYüksek taşıma maliyetleri de ülke ekonomisi üzerinde ağır bir yüktürAfganistan,kendi ulaşım sistemini komşularıyla eşgüdüme sokmakta da güçlük çekmektedirKarayolu sisteminin geliştirilmesi ve ana ticaret merkezlerini hem birbirine hem de komşu ülkelerdeki kara ve demiryolu kavşaklarına bağlayacak yolların yapımı için çaba harcanmaktadırKarayolu ağının yalnız yüzde 15"i asfalt kaplıdırKabil ve Kandehar"da birer uluslararası havalimanı vardır





Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

YÖNETSEL VE TOPLUMSAL KOŞULLARI:

Afganistan 1964"e değin kralın ve kraliyet hanedanının mutlak iktidarıyla yönetilmekteydi1923-1931"de ilan edilen anayasaların ikisi de mutlak ve babadan oğula geçen krallık düzenini benimsemişti1964 Anayasası yasama,yürütme ve yargı erklerinin ayrılığına dayalı bir meşruti krallık rejimi getirdi1973"te askeri bir darbeyle krallık yıkıldı1964 Anayasası yürürlükten kaldırıldı ve Afganistan Cumhuriyeti kurulduBüyük Ulusal Ayan Meclisi Şubat 1977"de yeni bir anayasa kabul etti1978"de yeni bir darbeyle bu anayasa da kaldırıldı ve Devrim Konseyinin yönetiminde Afganistan Demokratik Cumhuriyeti kurulduİktidarı elinde tutan Afganistan Demokratik Halk Partisi ( ADHP) ülkedeki tek yasal partiydiMuhammed Necibullah 1990"da kitle desteğini artırmak amacıyla,ADHP"nin yerini almak üzere Vatan Partisini kurduKomünist yönetimin 1992"de devrilmesinden sonra çeşitli İslamcı grupların oluşturduğu bir koalisyon yönetime geçtiKabil"de devlet başkanının yönetiminde 51 kişilik bir yönetim konseyi kuruldu ve İslam cumhuriyeti ilan edildiAma geçici hükümet tüm gruplar üzerinde denetimi sağlayamadığından siyasal ve askeri durum belirsizliğini korudu

Afganistan"da merkezi hükümet sistemi yürürlüktedirÜlke,birer vali tarafından yönetilen 27 ile bölünmüştürYerel yönetim seçimle iş başına gelen belediye meclislerince gerçekleştirilirBelediye başkanları da seçimle belirlenir




Afganistan"da okur-yazar oranı ( 1985) yüzde 23,7"dirEğitim her düzeyde parasızdır ve ilköğretim zorunludurİlkokulların tüm ülkeye yayılmış olmasına karşılık ortaöğretim kuruluşları yalnız il ve bazı bölge merkezlerinde bulunur1946"da bir grup fakültenin birleştirilmesiyle kurular Kabil Üniversitesinin en eski birimi 1932"de öğretime geçen tıp fakültesidir1963"te de Calalabad"da Nengerhar Üniversitesi kurulmuşturSavaş yükseköğretime büyük darbe indirmiş,Kabil ve Nengerhar üniversitelerindeki çoğu öğretim görevlisi okullarından uzaklaştırılmıştırBasın,hükümetin tarh denetimi altındadırÜlkede çıkan günlük gazete sayısı 14,bunların toplam tirajı (1988) 150800"dür11 kişiye 1 radyo alıcısı ,148 kişiye 1 televizyon alıcısı,443 kişiye 1 telefon düşmektedir


Devletin sosyal yardım sistemi bütün çalışanlara karşılıksız hastane hizmeti sağlamaktadırGenede bebek ölüm oranı (1989)binde 173,ortalama ömür ( 1989) erkeklerde 43 ,kadınlarda 42 yıldır4797 kişiye 1 hekim(1987)2054 kişiye bir hastane yatağı (1981 -82) düşmektedirVerem ,zührevi hastalıklar ve dizanteri çok yaygındırBuna karşılık kolera,tifo ve tifüsün azaltımasında başarı sağlanmış ,çiçek hastalığıysa tümüyle yok edilmiştirKişi başına alınan günlük kalori 2290"dır(1984-86)

Afganistan nüfusunun yüzde 81"9"u kırlarda yaşarKırsal nüfusun büyük bölümü ,kısıtlı topraklarını işleyen küçük çiftçilerden oluşurKent ve kasabalarda yaşayanların çoğu zanaatkar ,küçük tüccar ya da kamu görevlisidirAncak sanayideki işgücü de sürekli artmaktadırAyrıca ticaret ve sanayi sektörlerinde etkinlik gösteren girişimciler de vardır

Merkezi Kabil"de olan ve önemli kentlerde şubeleri bulunan bir kurum aracılığıyla kadınlara rehberlik hizmeti ve yetişkin eğitimi verilmektedir1977 Anayasası"nın kadınlara eşit hak güvencesi getirmesiyle bu kurumun etkinlikleri genişlemiştir1960"larda peçe zorunluluğu kaldırılmış ,bürolarda ve başka işyerlerinde kadınlar da çalışmaya başlamıştırKadınlar yükseköğretimden de yararlanabilmektedir


Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

KÜLTÜREL YAŞAM;




Afganistan"ın 5 bin yılı aşkın zengin bir kültür mirası vardırAma ülke bütünüyle dışa kapalı olduğu için 16-20 yüzyıl arasında geçen zamanda güzel sanatlar,edebiyat ve mimarlık alanlarında çok az ürün verilebilmiştir




Afganistan güzel sanatların doruğuna Gazneli Mahmud"un (971-1030) döneminde ulaşmış,bu dönemde Gazne kenti Bağdat"la yarışır olmuşturTimurlular döneminde de ( 15yy) Herat gibi merkezlerde benzer bir yükseliş görülmüştürGünümüz ressamlarından bir bölümü,doğrudan o dönemin üslubundan esinlenmektedirMimari değeri olan eski anıtlar devletçe onarılmıştırKabildeki Mekteb-i Sanayi-i Nefise 1930"da kurulmuşturBugün mimarlıkta özellikle cami ve türbelerin dış duvarlarında geleneksel Timurlu bezeme teknikleri sürdürülmektedirEl sanatı ürünleri arasında AFGAN halıları ile bakır eşya önde gelir

Afgan müziği,çeşitli bakımlardan Batı müziğinden farklı olmakla birlikte ,Asya müziğine göre Batı müziğine daha yakındırGünümüzde Afgan müziğinde ,bir yandan yeniden canlandırılan geleneksel halk ezgilerinin ,bir yandan da çağdaş Batı ve Hint müziğinin etkileri görülmektedirBir peştu halk oyunu olan attan,Afganistan"ın ulusal simgesi haline gelmiştir

TARİH;

"Afgan" adının kökeni,İS 3yüzyılda Sasanilerce kullanılan "Abgan"sözcüğüne değin uzanırMüslüman kaynaklarda Afganlardan ilk kez İS 982"de söz edilirAma bugünkü Afganların atası olan aşiretler bölgede kuşaklar boyu yaşamıştırBugün Afganistan diye adlandırılan toprak parçası binlerce yıl Ortadoğu ,Orta Asya,Güney ASYA,ve Uzakdoğu kültürlerinin buluşma alanı olmuştur

Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

TARİHÖNCESİ;

Paleolitik Çağda insanlar büyük bir olasılıkla İÖ 100 bin dolaylarında Afganistan"a gelmişlerdirBedahşan"daki Derre-i Kur Mağarasında geçiş dönemi Neanderthal kafatasıyla yan yana bulunan yontma taş el aletleri yaklaşık 30 bin yıl önceden kalmadırAk Kopruk yakınlarındaki mağaralarda yapılan araştırmalar,evcil hayvanlara dayalı bir erken Neolitik (İÖ 9-6 bin) kültürün kanıtlarını ortaya koymuşturIIDünya Savaşından bu yana yapılan arkeolojik araştırmalarda da İÖ 3ve 2bin yıllardaki İndus ( Harappa) uygarlığının hem öncesine,hem de sonrasına ait Tunç Çağı sitlerine ulaşılmıştırBedahşan"daki madenlerden çıkarılan lacivert taşının Tunç Çağında Mezopotamya ve Mısır"a gönderildiği anlaşılmaktadırHarappa uygarlığı ile belirgin ilişkileri olan bir başka sit de Kunduz^"un kuzeydoğusunda Ceyhun Irmağı yakınlarındaki Şortugay"da yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır


İLKÇAĞ

Ahameniş ( Pers) imparatoru IIKyros İÖ 6yüzyılda Afganistan topraklarında egemenlik kurduAhameniş egemenliği IDareios döneminde de ( İÖ 522-486) satraplıklar aracılığıyla sürdürüldü

Ama İÖ 4 yüzyılda Büyük İskender Ahamenişleri yok ederek bölgeyi ele geçirdiİskender"in ölümünden sonra Doğu satraplıkları Selevkosların eline geçtiHindukuş Dağlarının güneyindeki bölge ise Kuzey Hindistan"daki Maurya hanedanının denetimine girdiBir süre sonra Selevkos satraplıklarından Baktriane bağımsızlığını ilan ederek Yunan ve Hint kültürlerinden kendine özgü bir bileşim yarattı

İS 2yüzyıl boyunca Afganistan,Kuşan kralı Kaniskanın (İSy78-144) egemenliğinde kaldıBölgede Mahayana Budacılığını yayan Kuşanların kültür ürünleri ,başlıca kentleri olan Begram,Delbarcin ve Şebergan"da yapılan kazılarla ortaya çıkarıldıKuşan imparatorluğu Kaniskadan sonra çok sürmedive Afganistan 3yüzyılda Sasaniler aracılığıyla Hindu,etkisine girdi

ORTAÇAĞ

400-565 arasında Eftalitlerin ( Akhunlar) başını çektiği Orta Asya göçebelerinin egemenliğinde kalan bölgeye,642"de Sasanileri yenen İslam ordularının yaptığı ilk akınlarının kalıcı etkisi olmadıAncak yaklaşık 870"te Saffari egemenliğinin kurulmasıyla Afganistan"da İslam dini kökleştiSamaniler döneminde Buhara,Semerkand ve Belh kentelir altın çağlarını yaşadı10yüzyıl ortalarında bölge Gaznelilerin denetimine girdiGurilerin Gaznelileri 1150"de Hindistan"a sürmesinden sonra Afganistan Harezmşahların eline geçtiCengiz Han"ın Moğol orduları 1219"da Afganistan"ı işgal etti1227"de Cengiz"in ölmesinden sonra imparatorluğu parçalandıAfganistan "da da bazıları bağımsız ,bazıları Moğollara bağlı beylikler doğdu14yüzyılda Timur ülkenin büyük bölümünü ele geçirdiTimurlular döneminde ( 1404-1507) Afganistan"da bilimde ve bayındırlıkta büyük gelişmeler sağlandı1507"de Muhammed Şeybani"nin önderliğindeki Özbekler Herat"a girdilerse de ,1510"da Safevi şahı İsmail"e yenik düştülerTimur soyundan Babür 1504"te Kabil"i aldı1522"de Kandehar"ı ele geçirdiAfgan beylerinin sonuncusu İbrahim"ide yendikten sonra Agra"yı başkent yaparak Hindukuş"a kadar bütün Doğu Afganistan"ı kendine bağladıSonraki 200 yıl boyunca Afganistan batıda Safevilerin,doğuda Hint-Türk İmparatorluğu"nun parçası oldu

AFGAN İMPARATORLUĞU

1736"da İran"da tahta çıkan Nadir Şah birkaç yılda Afganistan"ı topraklarına kattıNadir Şah"ın bir ayaklanma sırasında öldürülmesinden sonra,başmuhafızı Ahmed Han Abdali bazı aşiretler tarafından şah seçildi ve Ahmed Şah Dürrani adıyla hükümdarlığı tüm Afganistan"a kabul ettirdiEgemenliğini Meşhed"den Keşmir ve Delhi"ye ,Ceyhundan Umman Denizine kadar yaydıAfgan İmparatorluğu 18yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılardan sonra en büyük İslam devleti oldu

1773"te Dürrani"nin ölümünden sonra aşiret ve sülale kavgaları birbirini izledi1803"te tahta çıkan Şah Şüca,Napoleon"un Rusyayla birleşerek Hindistan"ı işgal etme tasarılarına karşı 1809"da İngilizlerle bir antlaşma imzaladıŞah Şüca"dan sonra ülke,Barakzay aşiretinden Dost Muhammed"in denetimine geçtiHindistandaki İngiliz kuvvetleri 1839"da Kandehar"a girerek Şah Şüca"yı yeniden tahta çıkardılarİngilizler üç yıl sonra ülkeyi terkedince Dost Muhammed Kabil"e dönerek 1863"e değin hüküm sürdüOğullarından Şir Ali"nin emirliği sırasında Kabil"de İngilizler yerine bir Rus heyetini kabul etmesi 1878-80 arasında ikinci bir İngiliz -Afgan savaşına yol açtı








Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

İngilizler Nisan 1881"de Kandehar"dan çekildilerŞir Ali"nin yeğenlerinden Abdurrahman Han"ın emirliği döneminde (1880-1901) Afganistan sınırlarını Rusya"yla İngiltere belirlediİngiliz egemenliğindeki Hindistan"la Afgan Krallığının sınırlarını çizen Durand hattı (1893) ,Afganistan"ı Ruslarla İngilizler arasında bir tampon devlet haline getirdiModern Afganistan"ın kurucusu sayılan Abdurrahman ,çeşitli etnik gruplara karşı giriştiği 20"i aşkın savaşı kazanarak Kabil"de güçlü bir hükümet olduğunu kanıtladı

Abdurrahman"ın en büyük oğlu Habibullah Han döneminde (1901-19)Avrupa teknolojisi ve Batı ülkeleri Afganistanda yayılmaya başladıHabibullah ,ülkeyi İngilizlere karşı IDünya Savaşına sokmayı amaçlayan baskılara direndiOnunİngilizlerin karşıtlarınca öldürülmesi üzerine tahtı ele geçiren EMANULLAH (1919-29) İngilizlere karşı üçünçü bir savaş başlattıBir ay süren savaş sonunda imzalanan Ravalpindi Antlaşması ile ( 8 Ağustos 1919) Afganlar dışişlerini bağımsız yürütme hakkını kazandılarAfganistan Rusya"daki Bolşevik rejimi tanıyan ilk ülke olduEmanullah 1923"te "padişah" ünvanını alarak anayasal,yönetsel,eğitsel ve toplumsal reformlara giriştitutucu,dinsel önderlerin karşısına çıktıAma 1928"de iç savaş patlak verdi ve Emanullah tahtan çekildi1929"da tahta çıkan Muhammed Nadir Şah,1931"de Emanullah"ın anayasasına dayalı yeni bir anayasa yaptıNadir Şah ,dinsel önderlerle uyuşmaya daha yatkındı1930"larda iktisadi gelişme de hızlandıNadir Şah"ın Kasım 1933"te öldürülmesi üzerine 1973"e değin hüküm sürecek olan oğlu Muhammed Zahir tahta geçti


1946"da başbakan olan Şah Mahmud döneminde Afganistanda liberal bir ortama geçildiAma din önderleriyle hükümetteki tutucu kesimler,General Muhammed Davud Han"ın başbakanlığa getirilmesini sağladılarlDavud Han,Durand hattının ötesinde ( Pakistan tarafında) kalan Peştular sorununun çözümünde katı bir tutum izlediSSCB"nin ekonomik ve askeri desteğini kazandı Bir yandan kapsamlı eğitsel ve toplumsal reformlar gerçekleştirirken ,öbür yandan muhalefet tanımayan bir baskı rejimi kurduAncak "Peştu sorunu" Davud Han"ın sonunu hazırladıMart 1963"te Davud Han başbakanlıktan çekilince Zahir Şah bir meşruti krallık denemesine giriştiAma siyasal istikrarsızlığın yoğunlaşması üzerine Davud Han 17 Temmuz 1973"te kansız bir darbeyle iktidarı yeniden ele geçirdi ve Afganistan Cumhuriyet"ini kurduSolcu subaylarla Bayrak ( Perçem) Partisi de bu darbeyi destekledi




Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

AFGANİSTAN CUMHURİYETİ ( 1973 -78)

ABD ve SSCB"ye bağımlılıktan kurtulmaya çalışan Davud Han,İslam ülkelerine yöneldiGene toplumsal ve ekonomik reformlara giriştiPakistan başbakanı Zülfikar Ali Bhutto ile,Peştu sorunuyla ilgili bir deneme anlaşması gerçekleştirdiDavud Han"ın hazırladığı anayasa 1977"de Ayan Meclisince kabul edildiDavud Han devlet başkanı sıfatıyla kendi aile çevresinden ,yakınlarından,hatta devrik kraliyet ailesinin üyelerinden kurulu bir hükümeti iş başına getirdiBunun üzerine 10 yıldır ayrı çalışan iki sol örgüt,Halk ve Bayrak Partileri Davud Han"a karşı yeniden birleştilerHalk kanadı,lideri Hafızullah Amin"in düzenlediği bir darbeyle Davud Han devrildikendisi ve aile üyelerinin çoğu öldürüldü27 Nisan 1978"de Afgan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu

AFGANİSTAN DEMOKRATİK CUMHURİYETİ

Devrim konseyi başkanlığına ,başbakanlığa ve Afganistan Demokratik Halk Partisi genel sekreterliğine Nur Muhammed Taraki getirildiHafızullah Amin ile bayrak kanadı önderlerinden Babrak Karmal başbakan yardımcılıklarına atandılarAma Halk ve Bayrak kanatları arasındaki birlik hızla bozulduOrduya dayanan Halk kanadı giderek güçlendiTaraki yönetiminin reform programında kadınlara eşit haklar,toprak reformu ve klasik Marxist-Leninist doğrultuda yönetsel önlemler yer alıyorduTemel Afgan kültür öğeleriyle çatışan bu program ve siyasal baskılar ,nüfusun geniş kesimlerini karşısına aldı1978 yazında Nuristan"da ilk ayaklanmalar patlak verdi ve eşgüdümsüz de olsa tüm ülkeye yayıldı

Mart 1979"da Hafızullah Amin Başbakan olduAyaklanmalar karşısında Afgan ordusu güçsüz kalınca,Amin Sovyet askeri yardımına başvurduTaraki ve Amin yanlıları arasındaki bir çatışmada Taraki öldürüldüAMin,Pakistan"dan ve ABD"den güvenlik desteği kazanmaya çalışırken,24 Aralık 1979 gecesi Sovyet birlikleri Afganistan"a girdilerAmin öldürüldü ve başbakanlığa ,Devrim Konseyi başkanlığına ve ADHP genel sekreterliğine Babrak Karmal getirildiKarmal,Haziran 1981"de başbakanlık görevini Sultan Ali Keştmend"e devrettiSovyet birliklerine ve hükümet askerlerine karşı gelişen genel ve dağınık silahlı direniş yanında ,ADHP"nin Bayrak ve Halk kanatları arasındaki iktidar mücadelesi de sürdüYerel önderler ülke içinde bölgesel iktidarlarını güçlendirirken ,Peşaverdeki bazı dinsel önderler de hem etkinlik ve yandaş kazanabilmek,hem de Arap ülkelerinin mali desteğini sağlayabilmek için birbirleriyle çekişiyorlardı1980"de ülke içindeki bazı bölgesel gruplar Sovyet işgaline karşı birleştiler"Mücahid" olarak adlandırılan güçlerin silahlı direnişi 1984"te yoğunlaştı1985"te ülkedeki Sovyet askerlerinin sayısı 115 bine ulaşmıştıKabil hükümetinin İran ve Çin Halk Cumhuriyeti"yle ilişkileri de giderek bozuldu1986"da uzaklaştırılan Babrak Karmal"ın yerine ADHP genel sekreterliğine getirilen Muhammed Necibullah ülkenin yeni önderi oldu1987"de kabul edilen yeni anayasayla ülkenin adı Afganistan Cumhuriyeti olarak değiştirildi

Sovyet birliklerine ve Kabil hükümetine karşı silahlı direnişi sürdüren güçler arasında Afgan Mücahidleri İslami İttihadı ile Hizb-i İslami yanında ADHP"nin Halk kanadı da yer almaktaydıYıllarca süren başarısız işgalin ardından Sovyetler Birliği Mayıs 1988-Şubat 1989 arasında kuvvetlerini Afganistan"dan çekti

Necibullah yönetiminin Nisan 1992"de çökmesi üzerine çeşitli İslamcı grupların oluşturduğu bir koalisyon iktidarı geçtiAralık ayından devlet başkanlığına Burhaneddin Rabbani seçildiGülbeddin Hikmetyar önderliğindeki Hizb-i İslami yönetime karşı silahlı mücadeleyi sürdürdü




Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir