Akarsular

Akarsular


Yeryüzünün şekillenmesinde en büyük paya sahip dış güç akarsulardır Yüzey sularının eğimli bir yatak içinde toplanıp akmasıyla akarsu oluşur Akarsular küçükten büyüğe doğru dere, çay, öz, ırmak ve nehir şeklinde sıralanır Bir akarsuyun doğduğu yere akarsu kaynağı, döküldüğü yere akarsu ağzı denir Bir akarsu, birbirine bağlanan küçük, büyük, dar veya geniş birçok koldan oluşan bir sistemdir Bu sistemin en uzun ve su bakımından en zengin olan kolu ana akarsudur

Akarsu Havzası (Su Toplama Alanı)

Akarsuyun tüm kollarıyla birlikte sularını topladığı bölgeye akarsu havzası denir Bir akarsu havzasının genişliği iklim koşullarına ve yüzey şekillerine bağlıdır

Akarsu havzaları iki bölümde incelenir :

• Açık Havza : Sularını denize ulaştırabilen havzalara açık havza denir Örnek : Yeşilırmak, Kızılırmak, Yenice, Sakarya, Susurluk, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes, Aksu, Göksu, Seyhan, Ceyhan, Fırat, Dicle Çoruh

• Kapalı Havza : Sularını denize ulaştıramayan havzalara kapalı havza denir Kapalı havzaların oluşmasındaki temel etken yer şekilleridir Sıcaklık ve nem koşulları da kapalı havzaların oluşmasında etkilidir Örnek : Van Gölü Kapalı Havzası, Tuz Gölü Kapalı Havzası, Konya Kapalı Havzası, Göller Yöresi Kapalı Havzası, Aras, Kura

UYARI : Sularını Hazar Denizi’ne boşaltan Aras ve Kura ırmakları kapalı havza oluşturur

Su Bölümü Çizgisi

Birbirine komşu iki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir
Su bölümü çizgisi genellikle dağların doruklarından geçer Su bölümü çizgisi;
·Kurak bölgelerde,
·Bataklık alanlarda,
·Karistik alanlarda çoğunlukla belirsizdir

Akarsu Akış Hızı

Akarsuyun akış hızı yatağın her iki kesitinde farklıdır Suyun hızı yanlarda, dipte ve su yüzeyinde sürtünme nedeniyle azdır Suyun en hızlı aktığı yer akarsuyun en derin yerinin üzerinde ve yüzeyin biraz altındadır Akarsu yatağında suyun en hızlı aktığı noktaları birleştiren çizgiye hız çizgisi (talveg) denir Akış hızı, yatağın eğimi ve genişliği ile taşınan su miktarına bağlı olarak değişir

Akarsu Akımı (Debisi)

Akarsuyun herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen su miktarına (m3) akım veya debi denir Akarsuyun akımı yıl içerisinde değişir Akım, akarsuyun çekik döneminde az, kabarık döneminde fazladır Akarsu akımını;
·Yağış miktarı rejimi
·Yağış tipi
·Zeminin özelliği
·Kaynak suları
·Sıcaklık ve buharlaşma koşulları
etkiler

Akarsu Rejimi

Akarsuyun akımının yıl içerisinde gösterdiği değişmelere rejim ya da akım düzeni denir Akarsu rejimini belirleyen temel etken havzanın yağış rejimidir Yağışların az, sıcaklık ve buharlaşmanın fazla olduğu dönemlerde akarsu akımı düşer Yağışların fazla olduğu ve kar erimelerinin görüldüğü dönemlerde akım yükselir

Akarsu rejimleri 4 tiptir

Düzenli Rejim : Akımı yıl içerisinde fazla değişmeyen akarsuların rejim tipidir

Düzensiz Rejim : Akımı yıl içerisinde büyük değişmeler gösteren akarsuların rejim tipidir

Karma Rejim : Farklı iklim bölgelerinden geçen akarsuların rejim tipidir Örneğin : Nil Nehri

Sel Tipi Rejim : İlkbahar yağışları ve kar erimeleri ile bol su taşıyan, yaz aylarında ise suları yok denecek kadar azlan akarsuların rejim tipidir Örneğin ülkemizdeki İç Anadolu Bölgesi akarsuları

İklim Bölgelerine Göre Akarsu Rejimleri

Sıcaklık ve yağış koşulları ile akarsuların taşıdıkları su miktarı ve akım düzeni arasında sıkı bir ilişki vardır Farklı iklim bölgelerindeki akarsuların rejimleri birbirinden farklı olabilir Ancak iklim bölgelerinin yüksek ve karlı bölümlerindeki akarsuların rejimleri benzerdir Kar erimelerinin olduğu dönemlerden akım yükselir Kış aylarında kar yağışının fazla olması akımın düşük olmasına neden olur

Yağmurlu Ekvatoral İklimde Akarsu Rejimi : Bu iklim tipinde yağışlar bol ve yağış rejimi düzenli olduğu için Ekvatoral bölge akarsuları yıl boyunca bol su taşır Örneğin Amazon ve Kongo nehirleri

Yağmurlu Okyanusal İklimde Akarsu Rejimi : Bu iklim tipinde yağışların bol ve düzenli olması nedeniyle akarsular yıl boyunca bol su taşır Örneğin İngiltere’deki Thames Nehri

Muson İkliminde Akarsu Rejimi : Bu iklim tipinde yaz yağışları nedeniyle akım yükselir Kış kuraklığı akım düşer Örneğin Ganj ve İndus nehirleri

Akdeniz İkliminde Akarsu Rejimi : Yaz kuraklığına, sıcaklık ve buharlaşmanın fazlalığına bağlı olarak yaz aylarında akım düşüktür Kışın yağışlar, ilkbaharda kar erimeleri ile yükselir

Türkiye Akarsularının Özellikleri

• Türkiye’nin dağlık ve engebeli bir ülke olması nedeniyle, akarsularımızın boyu genellikle kısadır
• Yağışlı ve kar erimelerinin olduğu dönemlerde taşan, kurak dönemlerde ise kuruyacak derecede suları azalan akarsularımızın rejimleri düzensizdir
• Karadeniz Bölgesi’ndeki akarsularımızın dışındakiler genellikle bol su taşımazlar
• Akarsularımız rejimlerinin düzensiz ve yatak eğimlerinin fazla olması nedeniyle ulaşıma uygun değildir
• Türkiye bugünkü görünümünü 3 ve 4 zamandaki orojenik ve epirojenik hareketlerle kazanmıştır Bu nedenle akarsularımız henüz denge profiline ulaşamamıştır

UYARI : Türkiye’deki akarsuların yatak eğimleri ve akış hızları fazla olduğundan hidro-elektrik potansiyelleri yüksektir

Taban Seviyesi, Denge Profili

Akarsuların döküldükleri deniz ya da göl yüzeyine taban seviyesi denir Deniz yüzeyi ana taban seviyesini oluşturur Göl yüzeyi ya da kapalı havza yüzeyi yerel taban seviyesi diye adlandırılır Akarsular aşındırma ve biriktirmesini taban seviyesine göre yapar Yatağını taban seviyesine indirmiş olan akarsular aşındırma ve biriktirme faaliyetini dengelemiştir Aşınım ve birikimin eşitlendiği bu profile denge profili denir

Plato, Peneplen

Akarsuların amacı bulundukları bölgeyi aşındırarak deniz seviyesine yaklaştırmak diğer bir deyişle denge profiline ulaşmaktır Akarsuyun aşınım sürecinde görülen şekiller; plato ve peneplendir

Plato : Akarsu vadileriyle derince yarılmış düz ve geniş düzlüklerdir

Peneplen : Geniş arazi bölümlerinin, akarsu aşınım faaliyetlerinin son döneminde deniz seviyesine yakın hale indirilmesiyle oluşmuş, az engebeli şekle peneplen (yontukdüz) denir

UYARI : Bir akarsuyun denge profiline ulaşabilmesi ve arazinin peneplen haline gelebilmesi için tektonik hareketlerin görülmediği milyonlarca yıllık bir süre gerekmektedir

Denge Profilinin Bozulması

İklim değişikliklerinde ve tektonik hareketlere bağlı olarak deniz seviyesinin alçalması ya da yükselmesi taban seviyesinin değişmesine neden olur Taban seviyesinin alçalması ya da yükselmesi de akarsuyun denge profilinin bozulmasına neden olur

Taban Seviyesinin Alçalması

Taban seviyesinin alçalması, akarsuyun denge profilini bozarak akarsuyun aşındırma ve taşıma gücünün artmasına neden olur Bu nedenle akarsu yatağına gömülür

Taban Seviyesinin Yükselmesi

Taban seviyesinin yükselmesi, akarsuyun denge profilini bozarak akarsuyun taşıma gücünün azalmasına neden olur Bu nedenle akarsu menderesler çizerek birikim yapar

Menderes : Akarsuyun geni vadi tabanı içinde, eğimin azalması nedeniyle yaptığı bükümlere denir

Akarsuların Aşındırma Şekilleri :

Dış güçler içerisinde en geniş alana yayılmış, nemli bölgelerde ve orta enlemlerde etkili olan en önemli dış güç akarsulardır Akarsular aşındırma ve biriktirme yaparak yeryüzünü şekillendirir Akarsu, hızının ve kütlesinin yaptığı etki le yatağı derine doğru kazar, yatağı boyunca kopardığı veya erittiği maddeleri taşır Akarsu aşındırması ile oluşan şekiller vadi ve dev kazanıdır

UYARI : Akarsuların aşındırmasında yatak eğimi temel etkendir Çünkü yatak eğimi akarsuyun akış hızını belirler Yatak eğiminin fazla olduğu yukarı bölümlerinde derinlemesine aşındırma daha belirgindir

Vadi

Akarsuyun içinde aktığı, kaynaktan ağıza doğru sürekli inişi bulunan, uzun çukurluklardır Akarsuların aşındırma gücüne, zeminin yapısına ve aşınım süresine bağlı olarak çeşitli vadiler oluşur

UYARI : Vadi tabanları tarım, bahçecilik, ulaşım ve yerleşme bakımından elverişli alanlardır

Çentik (Kertik) Vadi : Akarsuların derine aşındırmasıyla oluşan V şekilli, tabansız, genç vadilere çentik vadi ya da kertik denir
Türkiye’nin bugünkü görünümünü 3 ve 4 zamanda kazanmış olması nedeniyle, Türkiye akarsuları henüz denge profiline ulaşmamış, geç akarsulardır Bu nedenle ülkemizde çok sayıda çentik (kertik) vadi bulunmaktadır

Yarma Vadi (Boğaz) : Akarsuyun, iki düzlük arasında bulunan sert kütleyi derinlemesine aşındırması sonucunda oluşur Vadi yamaçları dik, tabanı dardır Akarsuyun yukarı bölümlerinde görülür Türkiye’de çok sayıda yarma vadi (boğaz) bulunur
Karadeniz Bölgesi’nde, Yeşilırmak üzerinde, Şahinkaya yarma vadisi, Marmara Bölgesi’nde, Sakarya üzerinde Geyve Boğazı, Akdeniz Bölgesi’nde Atabey deresi üzerinde Atabey Boğazı başlıca örnekleridir

Kanyon Vadi : Klaker gibi dirençli ve çatlaklı taşlar içinde, akarsuyun derinlemesine aşındırmasıyla oluşur Vadinin yamaç eğimleri çok dik olup, 90 dereceyi bulur Kanyon vadiler Türkiye’de Toroslar’da yaygın olarak görülür Antalya’daki Köprülü Kanyon, ülkemizdeki güzel bir örnektir

Tabanlı Vadi : Akarsu, yatağını taban seviyesine yaklaştırınca derine aşınım yavaşlar Yatak eğiminin azalması akarsuyun menderesler çizerek yanal aşındırma yapmasına neden olur Yanal aşındırmanın artması ile tabanlı vadiler oluşur

Menderes

Akarsu yatak eğiminin azalması, akarsuyun akış hızının ve aşındırma gücünün azalmasına neden olur Akarsu büklümler yaparak akar Akarsuyun geniş vadi tabanı içinde, eğimin azalması nedeniyle yaptığı büklümlere menderes denir Menderesler yapan akarsuyun, uzunluğu artar ancak akımı azalır

Taban seviyesinin alçalması nedeniyle menderesler yapan bir akarsuyun, yatağına gömülmesiyle oluşan şekle gömük menderes denir

Dev Kazanı

Akarsuların şelale yaparak döküldükleri yerlerde, hızla düşen suların ve içindeki taş, çakıl gibi maddelerin çarptığı yeri aşındırmasıyla oluşan yeryüzü şeklidir Akdeniz Bölgesi’ndeki Manavgat ve Düden şelalelerinin düküldükleri yerlerde güzel dev kazanı örnekleri bulunur

Akarsu Biriktirme Şekilleri

Akarsular aşındırdıkları maddeleri beraberinde taşır Yatak eğimleri azaldığında akarsuların aşındırma ve taşıma gücü de azalır Bu nedenle taşıma güçlerinin azaldığı yerde taşıdıkları maddeleri biriktirirler

UYARI : Akarsuların yatak eğimi azaldığında hızları, aşındırma ve taşıma güçleri azalır Biriktirmedeki, temel etken yatak eğimin azalmasıdır

Birikinti Konisi : Yamaçlardan inen akarsular, aşındırdıkları maddeleri eğimin azaldığı eteklerde biriktirir Yarım koni şeklindeki bu birikimlere birikinti konisi adı verilir Birikinti konileri zamanla gelişerek verimli tarım alanı durumuna gelebilir

Dağ Eteği Ovası : Bir dağın yamaçlarından inen akarsular taşıdıkları maddeleri eğimin azaldığı yerde birikinti konileri şeklinde biriktirirler Zamanla birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan hafif dalgalı düzlüklere dağ eteği ovası adı verilir

Dağ İçi Ovası : Dağlık alanların iç kısımlarında, çevreden gelen akarsuların taşıdıkları maddeleri eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesi ile oluşan ovalardır Türkiye gibi engebeli ülkelerde dağ içi ovaları çok görülür

Taban Seviyesi Ovası : Akarsuların taban seviyesine ulaştığı yerlerde, eğimin azalması nedeniyle taşıdığı maddeleri biriktirmesi ile oluşturduğu ovalardır Bu tür ovalarda akarsular menderesler yaparak akar Gediz ve Menderes akarsularının aşağı bölümlerindeki ovalar bu türdendir

Seki (Taraça) : Yatağına alüvyonlarını yaymış olan akarsuyun yeniden canlanarak yatağını kazması ve derinleştirmesi sonucunda oluşan basamaklardır Taban seviyesinin alçalması nedeniyle, tabanlı bir vadide akan akarsuyun aşındırma gücü artar Yatağını derine doğru kazan akarsu vadi tabanına gömülür Eski vadi tabanlarının yüksekte kalması ile oluşan basamaklara seki ya da taraça denir

Kum Adası (Irmak Adası) : Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı geniş vadi tabanlarından taşıdıkları maddeleri biriktirmesi ile oluşan şekillerdir
Kum adaları akarsuyun taşıdığı su miktarı ve akış hızına bağlı olarak yer değiştirirler Kum adaları üzerinde yoğun bir bitki örtüsünün bulunması kum adalarının yer değiştirmediğini gösterir

Delta : Akarsuların denize ulaştıkları yerlerde taşıdıkları maddeleri biriktirmesiyle oluşan üçgen biçimli alüvyal ovalardır Deltalar, taban seviyesi ovalarının bir çeşididir Onlardan ayrılan yönü biriktirmenin deniz içinde olmasıdır Bu nedenle deltanın oluşabilmesi için;

• Gel-git olayının belirgin olmaması
• Kıyının sığ olması
• Kıyıda güçlü bir akıntının bulunmaması
• Akarsu ağzında eğimin azalması gerekir

Akarsu, belirli bir yatak içinde sürekli veya en az bir mevsim boyunca akan sudur Akarsuyun doğduğu yere kaynak, döküldüğü yere ağız denir


AKARSU HAVZASI

Bir akarsuyun sularını topladığı ve boşalttığı bölgeye denir Havzası en geniş olan akarsu Amazon’dur Türkiye akarsularının havzası genelde dardır Sebebi; yer şekillerinin engebeli olmasıdır


AÇIK HAVZA

Sularını denizlere kadar ulaştırabilen akarsu havzalarıdır Türkiye’deki başlıca büyük akarsular buna örnektir


KAPALI HAVZA

Sularını denizlere kadar ulaştıramayıp kuruyan veya göle dökülüp kalan akarsulardır
Kapalı havzaların oluşmasında; yer şekillerinin oluşumu ve iklim etkilidir
Kapalı havzalar, genellikle iç kesimlerde ve kurak iklim bölgelerinde görülür Açık havzalar ise kıyı kesimlerde ve nemli iklim bölgelerinde görülür
Türkiye’deki başlıca kapalı havzalar; Van gölü, Tuz gölü, Göller yöresi, Konya ovası, Eber kapalı havzası gibidir
Aras ve Kura akarsularımız döküldükleri Hazar Denizi’nde (Dünyanın en büyük gölü) kapalı havza oluştururlar



SU BÖLÜMÜ ÇİZGİSİ

Bir akarsuyu komşu akarsu havzasından ayıran sınıra su bölümü çizgisi denir
Su bölümü çizgisi genellikle dağların en yüksek kesiminden geçer Su bölümü çizgisi, kalkerli arazilerde,kurak bölgelerde ve bataklık alanlarda belirsizdir İki ülke arasındaki doğal sınır dağlar ise orada sınır çizgisi su bölümü çizgisinden geçer Örnek: Türkiye-İran sınırı


TALVEG ÇİZGİSİ

Bir akarsu yatağının en derin noktalarını birleştiren çizgiye denir Burası aynı zamanda akarsuyun en hızlı akan kesimidirTürkiye-Yunanistan sınırını Meriç nehri çizmektedir Burada da sınır çizgisi talveg çizgisini takip eder


AKARSULARDA AKIM (DEBİ)

Akım, akarsu yatağının herhangi bir kesitinden 1 snde geçen su miktarıdır m ³/sn olarak ifade edilir Akımı en yüksek olan akarsu Amazon dur Türkiye’de ise Fırat tır

Akımda Etkili Olan Faktörler
Havzaya düşen yağış miktarı,
Yağış türü (kar veya yağmur)
Havzanın genişliği,
Araziyi oluşturan taş ve tabakaların geçirimliliği,
Sıcaklık : Sıcaklığın arttığı dönemlerde buharlaşma artacağından dolayı o dönemde akım düşmesi olur Ayrıca kış sıcaklıklarının çok düşük olduğu yerlerde yağışlar kar şeklinde düşer Bunlar kışın erimediği için akarsu bu dönemde beslenemez Dolayısıyla akım düşmesi görülür
Akarsu yatağı çevresindeki bitki örtüsü
Havzadaki dağların kar ve buzları,
Yer altı suları ve kaynakları,
Beşeri faktörler: Akarsulardan sulama amacıyla yararlanılması





AKARSU REJİMİ

Akarsuyun akımında yıl boyunca meydana gelen değişikliğe akarsu rejimi denir

Akarsu Rejiminde Etkili Faktörler

Yağış rejimi (en fazla etkili olan faktördür): Yağış rejimi ile akarsu rejimi benzerlik gösteriyorsa, akarsuyun beslenmesinde daha çok yağmur suları etkili olmuştur
Yağış türü ( Kar veya yağmur): Akarsuda akım yükselmeleri daha çok sıcaklığın arttığı dönemde gerçekleşiyorsa, kar erimeleri etkilidir

Sıcaklık şartları

Havzanın genişliği: Aynı iklim bölgesinde geniş olması sadece akımı etkiler Farklı iklim bölgelerinde geniş ise rejim daha düzenli olur
Akarsu yatak eğimi: Eğimin fazla olması rejimin düzensizliğine yol açar


REJİMLERİNE GÖRE AKARSULAR
Düzenli Rejimli Akarsular

Yıl boyunca akım değişikliğinin az olduğu akarsulardır Örnek: Ekvatoral ve Ilıman Okyanus iklimlerindeki akarsular Bu akarsular yıl boyunca enerji üretmeye, ulaşıma, sulama ve içme suyu elde etmeye elverişlidir

Düzensiz Rejimli Akarsular

Yıl boyunca akım değişikliğinin fazla olduğu akarsulardır Yağış rejimi düzensiz olan iklimlerde görülür Türkiye akarsuları genelde bu şekildedir

Karma Rejimli Akarsular

Sularını farklı iklim bölgelerinden toplayan akarsulardır Bu akarsularda yıl içinde birden fazla akım yükselmesi olabilir Yurdumuzun büyük akarsuları genelde karma rejimlidir Çünkü kısa mesafede iklim değişmeleri görülür Başlıcaları Fırat,Dicle, Sakarya, Kızılırmak, Yeşilırmak, Seyhan ve Ceyhan’dır


Sel Rejimli Akarsular


Çok kısa bir süre içinde birdenbire kabararak coşkun bir şekilde akan, sonra kuruyacak duruma gelen akarsulara “sel rejimli akarsular” denir Bu tür akarsular karasal iklimlerde yaygındır Örnek: İç Anadolu Bölgesi akarsularında olduğu gibi

Kaynak Sularıyla Beslenen Akarsular

Gür kaynaklarla beslenen ve seviyelerinde çok az değişikliğin olduğu akarsular da vardır Örnek: Manavgat Çayı gür karstik kaynaklarla beslendiği için Akdeniz’deki diğer akarsulara göre daha düzenli akıma sahiptir Ayrıca Düden Suyu ve Köprü Çayı da kaynaklarla beslenen akarsulara örnektir

Akarsu,yeraltında ve yerüstünde,kıyıları az çok biçimlenmiş bir yatak içinde akan doğal su kütlesiÇağdaş adlandırmada,belirgin kıyıları olmayan,zaman zaman yatağını değiştiren ve yer yer kesintiye uğrayan geçici su akıntıları için de akarsu terimi kullanılmakla birlikte,akarsuyu tanımlayan temel özellik,suyun belirli bir yatak içinde akmasıdırAkarsu sözcüğü,aslında akan su kütlesinin boyutlarından çok ,akış olgusunu vurgulayan bilimsel bir terimdirSu kütlesinin büyüklüğüne ya da küçüklüğüne dayandırılan adlandırmada ise küçük akarsulara "dere" ,"çay" ,"su" ya da "öz" büyük akarsulara ise "ırmak" ya da "nehir" adı verilirAkarsular,hidrolojik çevrimin en önemli ,halkalarından biridirbu çevrimde,denizlerden buharlaşarak atmosfere karışan su yağış halinde yeniden toprağa döner ve en çok akarsularla taşınarak,daha az bir bölümü de yeraltı sularına karışarak yeniden denize dökülürAyrıca jeomorfolojik süreçlerin en önemli etkenlerinden biri olan akarsular yeryüzü biçimlerinin oluşmasında temel rol aynarKurak görünümlü çöl bölgeleri bile,belirli dönemlerde oluşan sel sularının kurumuş sel yataklarından aşağı doğru akmasıyla,akarsuların biçimlendirici etkisiyle karşı karşıya kalırHer yıl yeryüzünde yaklaşık 8 trilyon ton çökelin akarsular aracılığıyla okyanuslara taşındığı ve en büyük payı akarsularda olmak üzere tüm aşındırma (erozyon) etkenlerinin ana su toplama havzalarını her 30 bin yılda yaklaşık 1 m kadar aşındırdığı sanılmaktadır

Tarih boyunca,kaşifler,tüccarlar,fatihler ve yeni yerleşim bölgeleri arayan herkes için en kolay ulaşım yolu,hatta dünyanın bazı bölgelerinde tek yol,akarsular olmuşturÖrneğin Avrupa"da,Roma İmparatorluğunun sona ermesinden ve Romalılardan kalma karayolu ağının kullanılmaz duruma gelmesinden sonra akarsular büyük önem kazanmıştırOrtaçağ Avrupasında ,kentlerin,su gereksinimini karşılayan ve enerji kaynağı olarak kullanılan akarsuların varlığı,kentsel büyümeyi ve ekonomik gelişmeyi hızlandıran en önemli etkenlerden biriydiBatı Avrupa tarihinde,büyük akarsuların kıyısında kurulmuş 13 ulusal başkentin adı geçerYakın tarihte de Amerika ve Asya kıtalarının kuzeyindeki doğal su yolları ,keşiflere ,fetihlere ve yeni yerleşim bölgelerinin kurulmasına olanak sağlamıştır

Akarsular bir yandan toprakta birikmiş suları kaynaklar ve sızıntılar aracılığıyla toplarken,öbür yandan da eriyen kar örtüsünün ve buzulların suyuyla beslenirlerDoğrudan akarsuya karışan yağışların katkısı ise genellikle çok azdırBuna karşılık akarsular,çakıl,kum gibi geçirgen kayaçlardan suların yeraltına sızması ve buharlaşma yoluyla sürekli su kaybına uğrarAncak aldığı su miktarı kaybettiği su miktarından fazla olan akarsular varlığını sürdürebilir

Bir akarsu ağının biçimi de,bu akarsu sisteminin oluşmasını ve gelişmesini etkileyen jeolojik ve topografik etkenlerle ilgili bilgi verirÖrneğin çok sayıda küçük kollara ayrılan bir akarsu ağında kolların özel bir biçim çizmemesi,akarsu çığrının alttaki kayacın yapısından ve bileşiminden belirgin bir biçimde etkilenmediğini gösterirBuna karşılık bir akarsu dik açılı keskin dönemeçler yaparak akıyorsa,alttaki ana kayacın birleşme yerlerini izliyor demektirAna kayaç art arda bir sert,bir yumuşak katmandan oluştuğunda akarsu ağı kafesli bir görünüm kazanabilirBazı akarsuların çok az sayıda kolu vardırböyle bir özellik,alttaki kayacın,örneğin kireçtaşı gibi geçirimli bir kayaç olduğunu ve drenaj sularının yeraltına sızdığını gösterirÖzellikle nemli bölgelerdeki akarsular çok sayıda kollara ayrılan,ağaç gibi dallanmış büyük sistemlerdir




Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

Bir akarsuyun akışındaki değişiklikler o akarsuyun rejimini belirlerÇoğu akarsuların,zaman içinde çok yavaş ve çok az değişen bir taban akışı vardırBu taban akışı yeraltı sularıyla ya da toprağın tuttuğu yağmur sularıyla beslenirYağışlardaki mevsimlik oynamalar ,akarsuların rejiminde geçici bir süre için de olsa büyük değişikliklere yol açarÖrneğin,Nil"in her yıl taşması,Etiyopya"nın dağlık bölgelerinin yazın bol yağış aldığını gösterirSürekli karlarla kaplı dağlık bölgelerden doğan akarsuların akış şiddeti,mevsimlik kar ve buzul erimesiyle maksumuma ulaşırEn kuzey enlemlerdeki bazı akarsuların su toplama havzası kışın donduğundan,akış büyük ölçüde azalıroysa nemli Ekvator bölgelerindeki akarsuların akışı yıl boyunca çok az değişiklik gösterir

Bir akarsuyun doğal yapıyı değiştirme gücünün en iyi kanıtı,yol boyunca oyduğu yatağıdırHer akarsu,üstünden aktığı kayaçları çözündürerek ya da sürtünmeyle aşındırarak yatağını oyarBu arada su akıntısıyla taşınan ve bazıları ufak kaya parçası büyüklüğünde olan maddeler de akarsu yatağına çarparak yataktan sürekli parça koparırbütün bu parçacıkların birleşik etkisi,tıpkı bir törpü gibi yüzeyi yavaş yavaş düzleştirirAkarsuyun mekanik ( sürtünmeyle) aşındırma etkisi,suyun akış hızına ve taşıdığı yük oranına bağlıdırEn güçlü aşınma,ırmakların taşma mevsiminde olur

Yatak aşınmasının gözle görülebilen en açık belirtisi vadilerin oyulmasıdırAkarsular yataklarını genellikle dibe doğru oyarlarsa da akarsu vadileri her zaman dik yamaçlı boğazlar biçiminde değildirBir akarsu vadisinin biçimi,ayrıca suyun yatağını yanlara doğru aşındırmasından ,kollarının,aşındırıcı,etkisinden ve yüzeydeki kayaçların hava etkisiyle aşınıp sürüklenmesinden de büyük ölçüde etkilenirDik yamaçlı ,küçük vadiler genellikle vadi yamaçları ile akarsu kıyılarının eşit uzunlukta olduğu yüksek bölgelerde görülürAlçak bölgelerdeki taşkın ovalarında uzanan akarsu vadilerinde ise genellikle yatakla vadinin yamaçları birbirine değmez

Akarsu yataklarının çoğu,önüne bir engel çıktığında dönemeç yaparak yoluna devam ederEğer yatak insan eliyle biçimlendirilirve suyun düz bir çizgi izlemesi sağlanırsa,akarsu önüne çıkan engeli aşındırır ve çökel halinde yatağında biriktirirBöylece akarsu yatağında düzgün aralıklarla birbirine izleyen oyuklar ve kum yığıntıları oluşurBir akarsuyun önüne çıkan engellerin yanından dolanarak çizdiği geniş büklümlere menderes denirYatağında çok fazla çökel biriktirmiş bir akarsu ,bazen bu çölleri dağıtabilmek için kendisine daha küçük yan yataklar açarBu yataklar birbirine bir yaklaşıp bir uzaklaştıkları için,saç örgüsüne benzer bir biçim ortaya çıkar

Akarsular en çok ,akış hızları engellendiği zaman çökel biriktirmeye başlarDenize ya da göle dökülürken akarsuların ağzında bir delta oluşması bir kanyona ya da vadiye girerken yüzey eğiminin birden değişmesi sonucunda birikinti yelpazesi denen birikinti alanlarının oluşması,bunun en güzel örnekleridirAkarsular ,yağışlarla kabardıkları zaman yataklarından taşıp çevreyi kaplar ve taşıdıklarını geniş bir alanın üstüne bırakırlarBu taşkın çökelleri genellikle büyüklüklerine göre ayrı ayrı kesimlerde birikirörneğin en büyük parçalar yatağın en yakınındadırBu nedenle taşkın ovasının akarsu yatağına yakın bölümleri çoğu kez daha yüksek olur







Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir

Uluslararası hukuk,idare hukuku ve medeni hukuk alanlarındaki düzenlemelere konu olan akarsular nehir (ulaşıma elverişli ırmak) ,ırmak ,dere,çay,boğaz,kanal ve yeraltı suları olarak sınıflanırUluslarası hukuk,nehirleri boğazları ve kanalları ayrı ayrı ele alırOysa idare hukuku ve medeni hukuk açısından akarsular ,bazı özel hükümler dışında,deniz ve göllerle birlikte genel sulara ilişkin nesnel düzenlemelerin kapsamına girerTüm hukuk düzenlerinde akarsular kural olarak kamu malı statüsündedirAma ulaşıma elverişli olmayacak kadar küçük ve ekonomik açıdan önemsiz akarsular,kimi hukuk düzenlerinde özel mülkiyete konu olabilmektedirÖrneğin Fransa"da ulaşıma elverişli akarsular kamu malı niteliğinde sayılmıştırAlmanya"da akarsular ötedenberi kamu malı statüsündedirBunlar devletin malı sayılmakta ancak,ikinci derecede önem taşıyan akarsular üzerinde belediyelerin ve köylerin mülkiyet hakkı kabul edilmektedirAvusturya"da yasanın açıkça özel mülkiyet konusu olabileceğini öngörmediği dereler ,çaylar ve yeraltı sularıyla tüm nehir ve ırmaklar kamu malıdırAkarsuların kıyı şeridinde ve akarsu yataklarında özel mülkiyet olamazABD"de de ulaşıma elverişli büyüklükteki akarsular kamu malı sayılmaktadırBu ülkede 1899"da nehirler ve limanlarla ilgili 1899 kapasitesini etkileyecek,iskele,dalgakıran,su seti,tersane ve benzeri tesislerin Kongrenin açık izni olmadan yapılmasını yapılmaktadırİsviçre hukukunda olduğu gibi Türk hukukunda da akarsular ve bunlara bitişik toprak parçaları (kıyı şeridi) halkın su gereksinimini karşılamaya yaradığı için geniş ölçüde kamu malı sayılmaktadırMedeni Kanunun 641maddesinde "aksi öngörülmedikçe ,yararı kamuya özgü olan sular kimsenin malı değildir" denerek bunların "sahipsiz mal" cinsinden birer kamu malı niteliğinde olduğu kabul edilmiştirMaddenin son fıkrasında ,akarsularla yatakları gibi kamu mallarının işletilmesi ve kullanılması koşullarını düzenlemek üzere konacak özel kurallara yollama yapılmışsa da,bugüne değin ancak kaynaklar ve yeraltı sularını düzenleyen yasalar çıkarılabilmiştir


Kaynak;AnaBritannica cilt 1 frmsinsinet için derlenmiştir