And Dağları -Andlar - Los Andes

AND DAĞLARI





And Dağları,ANDLAR olarak da bilinirİspanyolcada CORDILLERA DE LOS ANDES ya da LOS ANDES ,Güney Amerika"nın güney ucu ile Antil Denizine bakan en kuzeydeki kıyıları arasında 8900 km boyunca uzanan yüksek dağ sistemiYeryüzünün en büyük doğal şekillerinden biridirKıtanın batısındaki dar kıyı şeridini geri kalan bölümden ayırırBir dizi paralel ve çapraz sıradağ ( cordillera ) ile bunların arasına sokulmuş plato ve çöküntülerden oluşurDoğu Cordillera ve Batı Cordillere biçiminde belirgin iki kütleye ayrılırAdının Keçuva Yerli dilindeki anti (doğu) ya da anta (bakır rengi ) sözcüğünden doğmuş olması daha akla yakın bir olasılıktır

FİZİKSELÖZELLİKLERİ

Andlar genelde güneyden kuzeye doğru şu alt bölümlere ayrılır

Patagonya Andları,Orta Andlar,Peru Andları,Ekvador Andları,Kolombiya Cordilleraları,Venezuela Cordillerası

Patagonya Andları,Tierra del Fuego Takımadalarının ucundaki Staten Adasından başlar ve ayrı bir sistem olan La Costa Dağlarını da içine alarak Macellan Boğazı üzerinden kuzeye doğru uzanırVahşi görünümlü bu engebeli dağlar,içinde buzul ,ırmak ,göl ve fiyortların yer aldığı enine ve boyuna çöküntü ve yarıklarla parçalanmıştırSırtların yüksekliği 3000 m"yi aşarBuralarda Yate,Corcovado ve Maca gibi etkin yanardağlara da rastlanırPatagonya Andlarının özellikle batı yamaçlarında görkemli ormanlar görülür

Kaynak;AnaBritannica cilt 2 frmsinsinet için derlenmiştir

Sistem ekseninin doğuya yönelmesiyle Arjantin ile Şili arasında doğal bir sınır oluşturan Orta Andlar,başlarBurada sıradağlar genişler ve daha da yükselirBuzullar seyrekleşirbitki örtüsü ortadan kalkar,Güneyden gelen yanardağlar zinciri,Santiago"nun doğusundaki Tupungato ( 6650 m) ile son bulurAconcagua ( 6959 m) Batı Yarımkürenin en yüksek doruğunu oluştururSıradağlar Tres Croces ( 6356 m)doruğundan sonra alçalmaya başlarve yerini Arjantin"de Puna,Şili"de Atacama,Bolivya"da Altiplano diye anılan yüksek platoya bırakırBolivya ve Peru"da bu platoyu Doğu Cordillera ve Batı Cordillera çevrelerBu iki sıradağ arasında diplerindeki tuz yataklarından dolayı salare denen çöküntüler yer alırBatı Cordillera bir süre sonra kuzeybatıya yönelerek yumuşak bir eğimle Atacama ve Antofagasta çölleri ile Peru"nun güney kıyılarına inerDaha alçak olan ve geniş bir lav yatağı üstünde yer alan Doğu Cordillera,dik bir eğimleakan ırmaklarla parçalanmıştırCordillera Real denen kuzey kesiminde Illimani ve Illampu gibi doruklar bulunurDoğu Cordillera,Bolivya"ya girdikten sonra kuzeye doğru genişbir yarım ay çizerek dünyanın en büyük iç havzalarından Altiplano"yu içine alırPlatonun ortasında büyük çöküntünün kuzey ucunda dünyanın ulaşıma elverişli en yüksek gölü Titicaca ( uzunluğu 177 km) bulunurBatı Cordillera ,Peru kıyıları boyunca uzanırken,Cordillera Real engebeli,Nudo de Vilcanota dağ kütlesi ile son bulurDaha sonra derin bir uçurumla birbirlerinden ayrılan Carabaya ve Vilcanota sıradağları ve daha batıda Vilcabamba Cordellerası ortaya çıkarBu üç sıradağın arasında ırmakların aşındırarak oluşturdukları çok derin kanyonlar vardırVilcabambaların batısındaki Apurtimac Irmağı Batı yarıkürenin en derin kanyonlarından birinde akar

Eskiden Nudo ve Vilcanota,Pasco ve Loja"da düğümlenen üç ayrı sıradağ
olarak tanımlanan Peru Andları,günümüzde sıradan bir plato,olarak kabul edilmemektedirBu sıradağlar aslında yerkabuğu hareketleri ve büyük ırmakların aşındırması sonucu oluşmuşturÇok sayıda küçük gölle kaplı yüksek ve geniş bir plato olan Nudo de Pasco"nun kuzeyinde,dar bir platoyla Cordillera Negra"dan
ayrılan ve üzerinde dorukları sürekli karla kaplı bulunan Cordillera Blanca uzanırAndların en yüksek doruklarında olan ve üzerindeki buzulların çözülmesi sık sık doğal afetlere yol açan Huascaran da ( 6768 m) buradadırBatı ve Orta Cordillera arasında akan Maranon Irmağı,bir süre sonra kuzeydoğuya yönelerek Amazon Havzasına açılan enlemesine dar geçitler ( pangos) yöresine varırHayo Huallaga Irmağı ile Orta Cordillera"dan ayrılan Doğu Cordillera da Amazon Havzasında sona erer

Aşınmış bir yüksek dağ kütlesi olan Nudo de Loja da başlayan Ekvador Andlarıiki yanardağ zinciri ile çevrilmiş geniş bir plato görünümündedirDaha genç ve alçak olan Batı Cordillera da 19daha yaşlı ve yüksek Doğu Cordillerada 20 yanardağ vardırBol yağış alan dış yamaçlar sık bir bitki örtüsüyle kaplıdırYakın zamanlarda Ekvador"un doğusundaki sık ormanlarda çok eski alüvyon oluşumlu alçak ve kesintili bir sıradağın daha bulunduğu belirlenmiştirDaha kuzeyde Kolombiya"daki ırmak sisteminin merkezi olan Nudo de Pasto yanardağ kütlesinin yer aldığı Macizo Central Colombiano başlar



Kaynak;AnaBritannica cilt 2 frmsinsinet için derlenmiştir

Kolombiya Andları sisteminde alçak Batı Cordillera bir süre kıyıya paralel uzakdıktan sonra Choco Cordillerası ile son bulurÜstünde Tolima ve Ruiz ( 5400 m ) gibi yanardağların bulunduğu yüksek,ama kısa Orta Cordillera genişleyerek Antioguia Platosuna varırİki sıradağ arasında,derin bir çöküntü oluşturan Patia- Cauca Vadisi vardırSistemin en geniş ve uzun sıradağı olan Doğu Cordillera hafifçe kuzeydoğuya yönelerek Uribe Çöküntüsünün ardından Macizo de Sumapaz"a ulaşırBurada ikiye ayrılarak Savanlarla kaplı bir penebleni çevrelerDış uzantıları daha sonra gene kuzey ve kuzeydoğu yönünden ayrılırBatıdaki Ocana Cordillerası,Kolombiya ile Venezuela arasındaki sınırı oluşturarak Guajira Yarımadasının içlerine sokulurKolombiyadaki Doğu Cordillera"dan Tachira Çöküntüsüyle ayrılan Venezuela Andları,büyük ölçüde Merida Cordillerası"ndan oluşurBunlar enine ve boyuna çöküntülerle ayrılmış sayısız dağ dizilerinin oluşturduğu büyük bir eksen görünümündedirve Orinoco Havzasını Antil Denizi havzasından ayırırAnd Sıradağlarının doğu kesimi genellikle batısından daha yaşlıdırArjantin ve Bolivya Andlarında y570-225 milyon yıl önce oluşmuş Paleozoyik ( Birinci) Zaman yatakları bulunurCordillera Real"de oluşumu başlangıç çağına değin inen kayaçlar vardırPeru ve Ekvador"da doğudaki sıradağlar orta kuşak kumtaşlarıyla kaplı gnays ve yaprak kayaçlardan oluşmuşturBatıdaki sıradağlar ve Platolar daha çok orta kuşak bir oluşuma sahiptirPatagonya ve Şili"de Jura ( y190 - 136 milyon yıl önce ) ve Kretase ( Tebeşir) ( y136-65 milyon yıl önce ) dönemleri tortullarına rastlanırDaha kuzeyde volkanik birikintiler görülürGüney Amerika kıtasının batı kıyısının tumü büyük Pasifik Deprem Kuşağı içinde yer almaktadırOrta Kuşakta bir jeosenklinal olan bu kesimde Kretase Döneminde başlayan jeolojik yerinden oynama ve kıvrılmalar Tersiyer ( üçüncü) Dönemde de ( y54-25 milyon yıl önce ) sürmüş yükselme ve çökme olaylarına büyük volkanik lav taşmaları eşlik etmiştir25 milyonyıl önce Kuvaterner ( Dördüncü ) Dönemde başlayan sıradağların yükselmesi ve kıyıların okyanusa batması olayı hala sürmektedirYakın sayılabilecek bu jeolojik zamandaki yanardağ etkinlikleri ve buzullaşma ,çöküntüleri tortullarla doldurup dorukları aşındırarak tekdüze bir peneplen oluşumuna ve toprak sürüklenmesine yol açmıştır

And Sıradağlarındaki topraklar genelde oldukça gençtirve arazinin dik eğimi yüzünden su ve rüzgar büyük bir aşınmaya uğrarNeredeyse çıplak kayalarla kaplı olan Patagonya Andlarının güney ucunda toprak oluşumu yok gibidirDaha kuzeyde turbalıklar ve kalın humus katmanları görülürGöller bölgesinde koyu kahverengi topraklara rastlanırAtacama Çölünde minarel tuzlar taşıyan külrengi topraklar bulunurVadi ve ova yamaçları kırmızı,kahverengi ve kara topraklarla kaplıdırDağların yüksek kesimlerinde Andlar"a özgü rendzina denen taşlı topraklar vardırKolombiya"da yamaç ve geçitlerde yer alan kumlu yeşil kahverengi azonal tapraklarda kahve ekimi yapılır




Kaynak;AnaBritannica cilt 2 frmsinsinet için derlenmiştir

Andlarda ısı Patagonya"dan Ekvador"a doğru genelde artmakla birlikte yükseklik,denizden uzaklık,soğuk Peru ( Humboldt) Akıntısı,yağışlar ve rüzgar gibi etkenler büyük bir iklim çeşitliliğine yol açar10 Cdüzeyindeki eşsıcaklık çizgisi Patagonya Andlarından Kolombiya"ya kadar uzanırMacellan Boğazında 800 molan sürekli kar çizgisi tropik Andlarda 4500 m"ye kadar çıkarSantiago"nun güneyinde kalan kesimde hemen her mevsim bol yağış görülürken,Şili Andları ve Atacama Çölüne yağmur yaz ayları dışında seyrek düşer1500 -2500 m"ye kadar çıkarSantiagonun güneyinde kalan kesimde hemen her mevsim bol yağış görülürken,Şili Andları ve Atacama Çölüne yağmur,yaz ayları dışında seyrek düşer1500 -2500 m"de iklim tropik ve astropiktir,gündüzler sıcak ve kurak,geceler serin olur2500 - 3500 m arasındaki yerler kuru ve ılımandırama gece ile gündüz arasında büyük ısı farkı vardır3500 - 4500 m arasındaki kesimde iklim kuru ve soğuktur4750 mden yüksek doruklarda kutup iklimi egemendir

Andlarda bitki ve hayvan türleri yüksekliğe göre değişirÖrneğin 4000 m üstünde kedigillere hemen hiç rastlanmazPeru"da yaşayan lama,guanako,alpaka ve vikunya gibi deveyle akraba memeliler en çok Altiplano"da görülürAndlar bitki örtüsü yönünden yaklaşık 35cgüney enleminde iki farkıl bölgeye ayrılırGüneye düşen Patagonya Andları"nda görkemli arokarya ,seröi ve yaprak dökmeyen yalancıkayın ( Northofagus dombeyi) ormanları vardırBatı Cordiliera"nın güneyinde cılız ve çölümsü bir bitki ortüsü görülürYüksek kesimlerde step bitkilerine rastlanırBurada yaşayan hayvanlar arasında Peru ve Şili geyikleri,puma,viskaça,kobay,çinçilla,vikunya ve yakın akrabaları ,fare ve kelerler ile kondor,keklikve meke gibi kuşlar sayılabilirBolivya"nın kuzeyinde çoğu tropik ormanlardan oluşan zengin bir bitki örtüsü başlarAncak sarp yamaçlar tarıma elverişli değildirPlatolardaki derin boğazlarda tropik palmiyeler yetişirAma bunların hemen yanı başında karlı doruklar yükselir2500 m"ye kadar olan yerlerde kuru tropik ve astropik iklime özgü bitkiler görülürKolombiyanın ünlü kahve plantasyonları bu bölgedeki sıcak ovalarda yer alır2500-3500 m arasında ,tarımın ve nüfusun en yoğun olduğu bölge uzanırBurası büyükbaş hayvancılık ve tavukçuluk için de uygundur3500-4000 m arasındaki kesimler tarıma elverişli değildir

Andlarda bulunan en eski insan kemikleri 10-12 bin yıllıktır3600 m"den yüksek yerlerde oksijen yetersizliği büyük fizyolojik değişikliklere yol açar ve insanın uyum sağlamasını güçleştirirPeru"nun güneyindeki çobanların barındığı 5200 m yükseklik sürekli yerleşim biriminin en üst sınırını oluştururŞili"nin 5750 m yüksekte Aucanguilcha"daki Carrsco maden ocağında işçiler ancak geçici sürelerde çalışabilmektedirPatagonya Andlarından Bolivyadaki Altiplano"nun güney sınırlarına kadar uzanan bölgede,yalnızca alçak yamaçlarda ve verimli düzlüklerde oturan tek tük çoban ya da çiftçi aileleri görülürKuzeyde Bolivya ,Peru,Ekvador ve Kolombiya"nın en önemli kentlerinin çoğu Andlar üstünde yer alırPeruluların ve Bolivyalıların büyük bölümü 3000 m"den yüksek yerlerde yaşarBolivya,Peru,ve Ekvador da nüfusun çoğunluğunu Aymara,ve Keçuva Yerlileri ile Mestizo denen melezler oluştururTiticaca Gölü çevresinde ilkel ve küçük bir topluluk olan Urular yaşarKolombiya"da nüfusun ancak yüzde 7"sini oluşturan birkaç Yerli Kabilesi vardırAnd ülkelerinde genellikle yüksek kesimlerde madencilik alçak bölgelerde de tarımla uğraşır


Kaynak;AnaBritannica cilt 2 frmsinsinet için derlenmiştir

Toprak yapısı,iklim ve su kaynaklarının yetersizliği gibi etkenlerden dolayı tarımsal etkinlik de,verim de düşüktürİhraç edilebilecek miktarda yetiştirilebilen ürünler,arasında kahve (özellikle Kolombiyada)kakao,koka,tütünpamuk,ve kinin ( cinchona) sayılabilirDoğudaki sıradağların Amazon Havzasına bakan yamaçlarında sulama yoluyla tarımı geliştirme çalışmaları başlatılmışsa da toprak yapısının sarp ve engebeli,olması hızlı bir gelişmeyi engelemektedirPlatonun doğal atlakları sığır yetiştirmeye elverişlidirKolombiya sığır,Peru ve Bolivya"da koyun ve alpaka yünü ihraç ederler

Andlar"da özellikle güneyde yoğunlaşmış olan madencilik sanayisi dünyada ön sıralarda yer almaktadırBakır ( Şili,Peru) kalay( Bolivya,Peru),altın ( Peru,Ekvador ,Kolombiya) platin ve zümrüt ( Kolombiya) ,kömür ve demir ( Şili,Peru,Kolombiya) çıkartılırAndlar"ın doğu kesimi boyunca zengin petrol yatakları uzanır

Üretim merkezlerinin çoğu limanlardan uzakta kuruludurYörenin dağlık oluşu demiryolları ve Karayollarının yapım ve bakımını güçleştirmektedirKüçük yerleşim birimleri ve çiftlikler ile pazar yerleri arasındaki patikalarda at,eşek,ve katırdan yararlanırAyrıca Kolombiyadaki öküz,Peru ve Bolivyada lama da kullanılırŞili ile Arjantin arasında 1910 ve 1948 de açılmış iki uluslararası demiryolu hattı vardırBolivya komşularına dört demiryolu hattı ile bağlanırPeru"da iki önemli iç demiryolu hattı vardırBunlardan 4815 m yükseklikteki Ticlio Geçidini aşan Lima -Cerro de Pasco demiryolu dünyanın en yüksek demiryolu hattıdırKolombiyadaki Ferrocarril del Atlantico,Bogota"yı Antil Denizi kıyısına bağlarAndlar"da karayolu yapımı da büyük bir hızla sürmektedirKolombiya ve Ekvador dağlarındaki Pan - Amerikan KarayoluCaracas Bogota ve Quito kentlerini birbirine bağlarEn gelişmiş havayolları ağı,karadan ulaşımın çok güç olduğu kolombiya"dadır



Kaynak;AnaBritannica cilt 2 frmsinsinet için derlenmiştir