İspanyolca

İspanyolca


İSPANYOLCA a

1 Özellikle, ispanya ve Latin Amerika'da 200 milyondan fazla kişinin konuştuğu roman dili (Bk ansikl böl)

—2 Amerikan ispanyolcası, ispan-yolcanın, Latin Amerika'da konuşulan biçimlerine verilen ad (Bk ansikl böl)

—ANSİKL Dilbil Konuşan insan sayısı bakımından ispanyolca bugün dünyanın üçüncü büyük dilidir, ispanya'daki castil-la dili, resmi niteliğiyle nüfusun hemen hemen tümünün dilidir Bununla birlikte, iki-dillilik bölgelerini (Bask bölgesi, Katalonya, Balear adaları, Levante ülkeleri) ve hızla gerilemelerine karşın varlıklarını sürdüren ispanyolca lehçelerinin bulunduğu bölgeleri (Orta Pireneler'deki kimi vadilerde yer alan aragön lehçesi, Cantabrica bölgesindeki asturias ve leön lehçeleri, kuzey-batinın en ucunda galicla dili) belirtmek gerekir Güney'de, daha gevşek ünsüz düzenli sesçil yapısıyla belirginleşen andaluz, castilla diiinin bir türüdür

Ayrıca, ispanyolca, Brezilya dışında, tüm Latin Amerika ülkelerinin resmi dilidir Kimi devletlerde nüfusun önemli bir bölümü Ikidillldir (Paraguay'ın beşte dördü) ve ispanyolca sesçil (ünsüzlerin söylenişi) ve özellikle de sözlüksel düzlemlerde (aktarma sözcükler) yerli dillerden etkilenmiştir (Paraguay ve Arjantin'de guarani, And dağları devletlerinde kiçua, Orta Amerika'da aravak, Meksika'da nahuatl) Bu ayrılıklar, yine de amerikan ispanyol-casıyla avrupa ispanyolcası arasında karşılıklı anlaşmayı engellemez İspanyolca, ABD'nin güneyinde, Porto Riko'da ve günümüzde ingilizce ve tagalogca önünde oldukça gerilediği Filipinler'de de çok sayıda kişi tarafından konuşulur

• Tarih, ispanyolca, temelde Yarımada' ya Romalılar'ın İÖ 218'de getirdiği halk latincesinden kaynaklanır; klasik latince-den oldukça ayrı eskil ve yöresel biçimlerle (özellikle yunancadan aktarılmış belli sayıda sözcükle) yüklü bir dildir Bu ağız, özellikle özel adbilim ve askeri sözcük dağarcığı alanlarında köklü bir biçimde ger-menceden (Vizigotlar dönemi), ardından da hıristiyan-müslüman çatışmalarının sürdüğü sekiz yüzyıl boyunca arapçadan etkilendi: başlıca, teknik (ziraat ve zanaat), ticaret, hukuk ve savaş alanlarında arapçadan aktarılan en az 4 000 sözcük vardır Hıristiyan kralların egemenliğinde kalan yörelerden yürütülen Reconquista, kuzey-güney doğrultusunda uzanan lehçe sınırlarını belirler: doğudan batıya ka-talanca, aragón dili, castilla dili, asturias -león lehçesi, galicia dili Tarihsel rastlantılar sonucu, castilla dili, giderek siyaset ve edebiyat düzlemlerinde egemen oldu Bu dil önce, XII yy'ın ortasında yazılan ve bilinen ilk elyazması 1307 yılından kalan Canlar de mió Cid gibi destansı metinlerle ortaya çıktı; Juan Ruiz'in Libro de buen amor'undan la Celestina (1499) ve Lazarillo de Tormes'e (1554) değin, ispanyol edebiyatındaki ilk başyapıtların dili de yine castilla dilidir 1037'den 1479'a değin, Castillalılar (1157-1230 dönemi dışında), Batı komşularıyla, çok daha güçlü bir geleneğe dayanan castilla dilinin resmi dilini oluşturduğu Castilla ve León krallığı içinde birleştiler 1479'da, Castilla (Isabel) ve Aragón (Fernando) krallıklarının birleşmesi, 1492'de yayılımı önemli boyutlara varan castilla dilinin egemenliğini perçinledi: son mağrib kalesi olan Granada, ka-tolik krallara teslim oldu; Kristof Kolomb ispanyolcanın Amerika'ya girmesine öna-yak oldu; ispanya'dan kovulan Yahudiler kendi dilleri olan yahudl ispanyolcasını tüm Akdeniz çevresine taşıdılar Castilla dilinin kurallarının ilk kez saptanması da, Antonio de Nebrija'nın dilbilgisiyle, 1492'ye rastlar Özellikle mustarip dili aracılığıyla görülen arapçanın etkisinden başka tüm Ortaçağ boyunca, birçok etkenlerden: Santiago de Compostela hac yolu boyunca fransız ve ispanyollar'ın el ele vermesi, Araplar'a karşı yapılan savaşa fransız şövalyelerin de katılması, Cluny reformunun benimsenmesi, kraliyet ailelerinden yapılan evliliklerden kaynaklanan fransızcanın büyük etkisini de belirtmek gerekir, ispanyol edebiyatının büyük çağları olan XVI ve XVII yy'larda, dil, zenginleşmesini sürdürerek bir bölümüyle yerine oturdu: XVI yy'daki italyan etkisinin ardından, XVII ve XVIII yy'larda kuraldışı öğelerin ikinci dalgasına kaynak oluşturan fransızca etkisi ağır bastı

• Belirgin özellikler Sesçil düzlemde, ispanyolcada beş ünlü vardır (a, e, i, o, u) Ünsüzler arasında, titreşimsiz peltek diş-sil [8] (celo), jota denilen titreşimsiz artda-mafeıl sürtüşmelisi [x] (mujer) titreşimsiz yarı kapantılı [c] (gaucho), az ya da çok güçlü bir biçimde yuvarlanarak söylenen [r] dilucu ünsüzü, bir (X) damaksıl (calle) ve çevrelerine göre kapantılı ya da sürtüşmeli olarak gerçekleşen [b], [d], [g]'yi belirtmek gerekir Her zaman sözcüğün son üç hecesinden birinde bulunan vurgunun ayırıcı bir değeri vardır: término (bitiş, sınır), termino (bitiriyorum), terminó (bitirdi) 1958'de yeniden düzenlenen yazım kuralları, yazı ve söyleyiş arasındaki ayrımları en aza indirdi (söylenmeyen h, çevrelerine göre değerleri değişen e ve g, g ya da j biçimlerinde yazılabilen jota)

Biçimbilimsel sözdizimde, fiil dizgesi bit-memişlik görünümündeki belirli geçmiş zamanı (canté) bitmişlik görünümündeki geçmiş zamanla (he cantado: böylece, tasarlanan zaman, şimdiki zamana ulaşır) karşıtlaşır; ayrıca, yine aynı değerli (giderek azalarak kullanılan) ve isteme kipinin hikâye bileşik zamanı değerini taşıyan doğrudan latinceden kaynaklanan bir hikâye bileşik zamanını korur "Olmak" anlamında iki yardımcı fiil (öz niteleme için ser, öteki durumlarda estar) ve "sahip olmak" anlamında İki yardımcı fiil (bileşik zamanların yardımcı fiili olarak haber ve yardımcı fiil işlevlerinden başka, iyelik anlamı olan tener) vardır Mastar, düzenli bir biçimde adlaştırılabilir (el andar a pie "yürüyüş") Gösterme öğelerinin 3 derecesi vardır: 3 fiil kişisine, 3 uzaklaşma konumuna ya da 3 duygu değerine göre este, ese, aquel; bunlara 3 yer belirteci denk düşer Küçültücü ya da büyültücü sonek-ler boldur ve çok kullanılır, ilgeç dizgesi oldukça kısıtlıdır, ama ilgecin seçimi, özellikle fiildeki düşünceye bağlanır (ir al patio, a España, a la iglesia, avluya gitmek, ispanya'ya gitmek, kiliseye gitmek) Kişi adılları yalnızca tumturaklı söyleyişlerde kullanılır (duerme, uyuyor / él duerme, uyuyan odur) Nezaket kullanımı, fiil için 3 kişi ve iyelik öğesi gerektirir

Sözlüksel düzlemde, latinceden kalma sözcüklerin katkısının dışında, arapçanın (almena, mazgal; alfombra, halı; aceite, yağ), germencenin (brotar, fışkırmak; felpa, uzun tüylü kumaş), fransızcanın (cofre, arnés [koşum takımı], edecán [yaver, emir subayı], blusa), italyancanın (capricho, escopeta, balcón), katalancanın ya da pro-vence dilinin (golpe, darbe; monje, keşiş), amerika kızılderlli dillerinin (nahuatl dilinden tomate, agnacate [avukat]; aravak dilinin canoa, cacique; caribcenin piragua, caimán; kiçua dilinden, alpaca, pampa) ve yakın dönemde ingilizcenin (bar, cheque, lider) güçlü katkıları belirtilir

• Dize yapısı Hecelerin sayısı birlenme üstüne kuruludur ve dizenin yapısı son vurgunun yerine bağlıdır Kurallı bir dize alalım:



Dize kategorisi, bir artırılmış son vurgunun sırasına denk düştüğünden sekiz heceli dize sözkonusudur (yedinci hece son vurguyu taşır) Bir başka örnek:



Dizenin dokuz sesçil hecesi vardır, ama birlenmeler de göz önüne alınırsa, son vurgu yine yedinci heceye düşer Son olarak, sondan iki önceki vurguda son iki hecenin tek hece sayıldığı bir başka olası sekiz hece biçimini alalım:



Uyak dışında, yarım uyak da çok kullanılır ve kesin bir biçimde ünlü niteliklidir, ispanyol dizesinde en çok kullanılan biçimler sekiz heceli (çift dizeler yarım uyak-lıysa, bu romance'dır) ve klasik on bir heceli dizelerdir

• Amerikan ispanyolcası Güney ve Orta Amerika'ya XVI yy'da ispanyol istilacılar-ca (askerler ve din adamları) getirilen ispanyolca, sömürge yönetiminin, ardından da devletlerin (Brezilya'nın durumu bir yana bırakılırsa) dili olarak yerleşti Conquistadorlar'in yaydığı ağızlar, daha baştan, bunlar arasındaki köken ayrılıklarından ötürü epey çeşitlilik gösteriyordu Öte yandan, yerli dillerinin, Antiller'de aravak, Venezuela'da caribce, Meksika'da nahuatl, Peru'da kiçua, Şili'de araukan, Paraguay'da guarani dillerinin de önemli etkisi oldu Son olarak, Avrupa'dan yapılan büyük göçler (İspanyollar'dan başka italyanlar, Almanlar, Fransızlar), amerikan ispanyolcasının bu bölgesel değişkelerinin özelliklerini değiştirdi

Amerika kızılderili dillerinin etkisi sözlükte belirgindir Örneğin birçoğu (maíz, sabana, tabaco, cacao, tapioca vb) Avrupa dillerine de geçen yerel sözcükler (toprak ürünleri, yaşam biçimleri) Sesçil dizgesi, titreşimsiz peltek dişsilin (e)yoklu-ğuyla belirgin nitelik kazanır Belli bir ya-yılım gösteren gelişimler arasında, çoğu hışırtılı olan II'den y'ye geçiş (caye, caze / castilla dilinde calle), e'nin ünlü boşluğunda kapanması (pior, golpiar), büyültmeli ve küçültmeli soneklerle yapılan türevlerin çok canlı olması, castilla dilinin (Arjantin ve Orta Amerika) arkaik bir biçimi olan tu yerine tos'un kullanımı, isteme kipi amase'nin bırakılarak yerine amara' nın kullanılması belirtilebilir Kimi anlatım biçimlerinin özellikle yaygın bir kullanımı vardır: che (bir ünlem, pekiştirme türü); como no (olumluluk), recién (recién Ilego, henüz geldi), ingilizce deyişler ve fransız-caya özgü kullanımlar giderek çoğalmaktadır (teknik, spor, moda dilleri) Siyasal nedenlerden ötürü (bağımsızlık ancak yüzyıl geriye uzanır), dilsel yalınlaştırma denemelerine girişilmiştir (özellikle yazım kurallarındaki düzenleme), ama günümüzde basın ve radyo castilla dilini örnek olarak benimsetme eğilimindedir Öte yandan, edebi dilin katkısı, dilsel birliği sağlayan güçlü bir etkendir