Kavimler Göçü

Kavimler Göçü

Kavimler göçü 4 5 yüzyıllarda Avrupa'da birçok kavmin yer değiştirmesine, bugünkü Avrupa'daki ulusal devletlerin temellerinin atılmasına yol açan Kavimler Göçü, Roma İmparatorluğu'nun da dağılmasına neden olmuştur

4 yüzyılda Batı ve Orta Avrupa'nın büyük bölümü Roma İmparatorluğu'nun denetimindeydi Roma'nın elindeki bu topraklarda birçok kavim yaşıyordu Bunların arasında en kalabalıkları olan Germenler'in doğu kolunu oluşturan Gotlar ise Doğu Avrupa'da ve Rusya'nın güneyindeki bozkırlara yerleşmişlerdi Batıya doğru ilerleyen Hunlar 374'te Don ile Dinyeper ırmakları arasında yaşayan Ostrogotlar'ı (Doğu Gotları), 376'da da Vizigotlar'ı (Batı Gotları) büyük bir yenilgiye uğratıp dağıtınca Gotlar daha batıya doğru göç ettiler ve Roma topraklarına girdiler Romalılar Vizigotlar'ı Tuna boylarına yerleştirdiler Ama zamanla güçlenerek Roma yönetimine başkaldırdılar ve hatta 410'da Roma'ya kadar ilerleyerek kenti yağmaladılar 415'te Roma yönetimiyle anlaşarak Güney Fransa ve Doğu İspanya'ya göç ettiler ve burada bir krallık kurdular Vizigotlar daha sonra Franklar'ın istilası üzerine Fransa'daki topraklarını yitirdiler İspanya'daki varlıkları ise 711'deki Arap istilasına kadar sürdü

Ostrogotlar ise Hun ilerlemesi karşısında önce Macaristan ve Hırvatistan'a yerleşmişler, Romalılar Ostrogot akınlarına bir süre direnmişlerdi Ama Hunlar'ın çekilmesinden sonra Balkanlar'a doğru yayılan Ostrogotlar İstanbul'a kadar ilerlediler 493'te Ostrogot Kralı Teodorico Batı Roma İmparatorluğu' na son veren Odoaker'i yenilgiye uğratarak İtalya'da bir devlet kurdu

Germenler'in batı kolundan olan ve Almanya'nın kuzeybatısında yaşayan Franklar daha batıya göç ederek bugünkü Fransa'yı istila ettiler Burgonlar'ı kendilerine bağladılar Vizigotlar'ı da İspanya'ya sürerek 5 yüzyılın sonlarında Frank Kralhğı'nı kurdular Gene Germenler'in batı kolundan olan Vandallar, Öder ile Vistül ırmakları arasında yaşarlarken Hun baskısı karşısında önce Fransa'ya göç etmişlerdi Ardından gelen başka göçler üzerine İspanya'ya geçtiler Vizigot istilasından sonra da Kuzey Afrika'ya yerleştiler ve 442'de burada bir krallık kurdular

Kavimler Göçü sırasında en uzak yolu aşan Almanlar Don Irmağı kıyılarından kalkıp İspanya'ya yerleşmişler, sonra Vandallar'la birlikte Kuzey Afrika'ya göçmüşlerdir Almanya'nın kuzeyinde yaşayan Saksonlar ile Angıllar ise 5 yüzyılın başlarında Britanya Adaları'na göç etmiş, adanın yerli halkı olan Britonlar ve Eskotları (İskoçlar) yenilgiye uğratarak bugünkü İngiltere'nin temellerini atmışlardır Elbe Irmağı'nın kuzey kesiminde bulunan Lombardlar da 5 yüzyıl başlarında göç ettikleri Karpat Dağlan'nın batısındaki topraklarda bir yüzyıldan fazla kaldıktan sonra güneye yönelmiş ve 6 yüzyıl ortalarında İtalya'ya yerleşmişlerdir

Hunlar'ın Don Irmağı'nı aşmalarıyla başlayan Kavimler Göçü iki yüzyıl içinde Avrupa haritasını baştan başa değiştirmiş, dört bir yana dağılan Germen toplulukları gittikleri yerlerin yerli halklarıyla karışarak yeni kültürlerin oluşmasına yol açmışlardır
Kavimler Göçü'nün en önemli siyasal sonuçlarından biri de Roma İmparatorluğu'nun dağılmasıdır İmparatorluk yoğun göçler karşısında siyasal birliğini koruyamayarak 395'te Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmış, Batı Roma bir yüzyıl daha varlığını sürdürebilmiş ve 476'da gene göçler sonucu yıkılmıştır Kavimler Göçü'nün yolları dışında kalan Doğu Roma (Bizans) ise ancak göç olaylarının yavaşladığı 6 yüzyılın ortalarından sonra Avrupa'da varlığını yeniden hissettirmeye başlamıştır

Kavimler Göçü

MÖ III yy ile IV yy arasında Avrupa’yı istilâ eden, Akdeniz dünyasına yabancı kavimlerin akımı
Miladın ilk yüzyıllarında, Roma imparatorluğu döneminde, Ren ve Tuna nehirlerinin ötesinde Germenler yani, Burgondlar, Franklar, Alamanlar, Vizigotlar, Ostrogotlar yaşıyordu Bunlar mükemmel savaşçı olduklarından kendilerinden korkulan kavimlerdi Kabileler halinde toplanmışlardı ve kaynakları yetersiz, yoksul topraklardan geçimlerini sağlamağa uğraşıyorlardı Açlığın dürtüsüyle, yeni yeni otlaklar aramağa çıktılar ve II yydan itibaren, zenginlikleri karşı konulmaz biçimde onları çeken Roma İmparatorluğu topraklarına zorla girmeğe başladılar

Sınırlarda ve İmparatorlukta

Miladın ilk yüzyıllarında Avrupa’ya korku salan ve kendilerine batılılarca barbarlar da denen (Yunanca «yabancı» [Yunanlı olmayan] anlamına, barbaros sözcüğünden) bu kavimlerin yıkıcı akınlarını önlemek için, Roma imparatorları sınırları tahkim ettiler IV yy a kadar, Germenleri püskürtmeyi başardılar ve aralarından birçoğunu tutsak aldılar Bu tutsakları, ya ekilmemiş topraklarda köle olarak ya da orduyu güçlendirmek için asker olarak kullandılar Böylece, bu yağmacıların bazıları köylü oldu; bazıları da, batı orduları başkomutanlığına kadar yükselen Vandal Stilicho (360-408) gibi Roma subaylığı rütbesine çıktılar



Büyük İstilâlar

IV yy sonlarında, Ren ve Tuna nehirleri boyunca, büyük bir barbar baskısı kendini göstermeğe başladı Bu baskı, kralları Atillâ’nın yönetiminde, Asya’dan gelen Hunların etkisiyle oluşmuştu Hunlardan kaçıp kurtulmak için Vizigotlar 376 yılında Tuna Nehri’ni aştılar «Got zehiri» artık, imparatorluğa girmiş oluyordu: 200,000 savaşçı, Roma eyaletlerini yağma etti ve 410 yılında Roma’yı ele geçirdi


Bu tarihten kısa bir süre önce, çeşitli kavimler, 406 yıllarından itibaren, Ren Nehri’ni aşmış, Galya’ya girmiş, sonra İspanya ve Kuzey Afrika’ya geçmişlerdi Bir yüzyıl sonra Batı Roma İmparatorluğu ortadan kalktı, toprakları istilâcıların eline geçti Barbar krallar artık duruma egemen olmuşlardı 496 yılında Hıristiyanlığı benimseyen Clovis, Frank monarşisini kurarak Galya’da hüküm sürdü Barbarlar yeni bir dünya düzenlediler ve böylece Ortaçağ başladı

Tarih öncesi dönemlerden başlayarak başlayan göçler aralıklar devam etmiştir Bu göçlerin hemen hepsinin siyasi ve askeri sebepleri vardır Göç, bir milletin, bir kavmin yurtlarını terk ederek bilinmeyen bölgelere yok olma pahasına da olsa göç etmesidir Tarih öncesi yapılan göçlerin sebeplerini o dönemin aydınlatabilecek yazılı kaynaklar bulunmadığından tam olarak açıklayabilme imkanı her zaman bulunamamaktadır Yazının bulunmasından sonraki dönem göçlerin birbirlerine daha sağlıklı bilgiler edinebilmekteyiz

Kavimler göçünü başlatan Batı Hunlar’ının kimlikleri hakkında 200 yıldan beri türlü tahminler yürütülen ve çeşitli bilginler tarafından Türk-Fin, Fin-Ugor, Uygur-Moğol , Türk-Moğol karışımı, Türk-Moğol-Mancu karışımı oldukları konusunda yabancı bilim adamları görüş ileri sürmüşlerdir Kaynaklar ve yorumlar çok çeşitlidir


Bazı kaynaklar Batı Hun İmparatorluğu ile Avrupa Hun İmparatorluğunu ayırmakta ve bunları iki ayrı devlet olarak kabul etmekte, bazıları ise batı ve Avrupa Hun İmparatorluklarını birbirlerinin devamı sayarak tek devlet kabul etmektedir Batı Hunlar’ının geldikleri yer konusunda da değişik görüşler ileri sürülmesine karşın son yapılan araştırmalar bu Hunlar’ın, Büyük Hun İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra Orta Asya’dan göç eden kav,imler olduğunu kesinleştirmiştir Batı Hunlar’ının Aya kökenli ve Büyük Hun Devleti’ni kuran kavimlerin torunları oldukları artık kesin bir gözle bakılmaktadır Bu konuda tarihsel, kültürel ve toplumsal bilgilerle kanıtlanmıştır

Avrupa Hunlar’ının dili Türkçeydi Hükümdar sülalesinin adlarına baktığımızda bunu görmekteyiz Muncuk, Atilla, İlek, Dengizik, Aybars, Arıkan, Oktar vb

Daha önce Hun tarihinde de gördüğümüz gibi ilk çağda büyük bir imparatorluk kuran Hunlar mö 48 yılında Güneydoğu ve kuzeybatı Hun Devletleri diye 2’ye ayrılmıştır Güney Doğu Hun Devleti Çin baskısı altına girdi ve eski Hun anayurdu bütün özelliklerini giderek yitirdi Çin kaynaklarını bu toplulukların Slen-pilerin eline geçtiğini belirtir Asıl Hun tarihi MÖ II yy’ın birinci yarısında Avrupa topraklarına gelişecektir

Hunlar batı steplerine göç etmeden önce burada buralarda İskitler yaşıyordu Daha sonraları İran’dan gelen Sarmallar İskit İmparatorluğunun yıkılmasından önemli rol oynadılar İran kökenli kavimler batı steplerine yayıldılar Büyük Hun İmparatorluğu dağıldıktan sonra Orta Asya’da kurulması denenen bazı Rum Devletleri uzun ömürlü olmadı ve Hunlar yavaş yavaş Batı’ya doğru göç etmeye başladılar Öncelikle Aral Gölü civarında görülen Hunlar, sonraları Don ve Volga ırmaklarını görüldüler

Bu tarihlerde Karadeniz’in bazı kısımları Gotların işgali altında bulunuyordu Don-Dinyeper Irmakları arasında Ostrogotlar, onların batısında da Vizigotlar yerleşmişti Vandallar da Batı’da oturuyordu Germen kavimleri İran Boyları karışık biçimlerde yaşıyorlardı Hunlar, önce Doğu Gotları olan Ostrogot Devleti’ni yıktı, sonra da Batı Gotları olan Vizigotlar tarih sahnesinden silindiler Gotlar, bu yenildiler üzerine kalabalık gruplar halinde Batı Avrupa’ya kaçtılar Bu dönemde birçok kavim Hunlar’ın zorlamasıyla Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya doğru göç etti Hunların Roma İmparatorluğu’nun Kuzey kesimlerini de alt üst ederek İspanya’ya kadar büyük bir kavimler göçüne neden oldular Yendikleri kavimlerden aldıkları esirler ile ordularını genişleterek Avrupa’nın içlerine doğru saldırılarını yaygınlaştırdılar


Yoğun Hun saldırıları ile karşılaşan Avrupa’nın dengesi alt-üst oldu Tüm Avrupa Hunlar’a barbar gözüyle bakar oldu Roma İmparatorluğundan herhangi bir direniş görmeyen Hunlar Macaristan’a kadar büyük sefer düzenlediler Bu bölgelerde yaşayan kavimler Roma İmparatorluğu sınırları içine giriyorlar, Romalıların askeri gücüne sığınıyorlardı Göründüğü gibi Kavimler Göçü: Ural Irmağı ile Volga arasında bulunan Batı Hunları’nın Avrupa içlerine ilerleyerek önlerine çıkan toplulukların bir kısmını yönetimleri aylına alması, bir kısmını da Avrupa’nın batısına ve güneyine doğru yer değiştirmek zorunda bırakmasıyla başladı Avrupa’da “Barbar Krallıkları” denen küçük devletlerin doğmasıyla sonuçlandı

Avrupa’da Kurulan Krallıklar


İspanya’da İspanya (Vizigotlar):


418-700 yılları arasında İspanya’da kurulan en önemli krallıklardan biridir Yaklaşık 100 yıl yaşamışlardır İlk devlet şeklini de Batı İspanya olarak görüyoruz Armanizm’in etkisinde kalarak Hristiyanlığı kabul etmişler İspanya’nın Hristiyanlaşmasında etkili oldular Hun Türkleri Avrupa’ya ilerlerken bu kavimlerle mücadeleler yaptılar Balkanlarda tutunamayacağını anlayan vizigotlar, Sicilya (İspanya’ya) göç ettiler Justiniyanus döneminde Roma güçlenmeye başlayınca etkisiz hale geldiler Aydınlanma çağının başlaması ve İspanya’da İslam ordularının görülüp 711’de Endülüsler’in kurulmasıyla son buldu


Kuzey Afrika (Vandallar) 533-548 :


V yy’da Kuzey Afrika’da devlet kuran Vandallar Hristiyan olup Ariyani mezhebini benimsemişlerdir Bu nedenle, Ariyani olmayan yerli halka baskı yapmışlar ve zulm etmişlerdir Bu arada yerli halk olan Berberiler arasında çıkan isyanlarda devletin gücünü azaltmıştır Başkenti Burgoplar’dır Jüstinyen’in izlediği dış politika neticesinde tekrar bunları Bizans’a bağlamıştır


İtalya (Ostrogotlar)


Teodarik tarafından İtalya alınmış, ölümünden sonra taht mücadeleleri olmuş, tahta geçen Teodora’nın kızı Bizans’la iyi ilişkiler kurmuş, Bizans kültürünü de benimsemiş, bu durum Jüstinye’nin politikalarını kolaylaştırmış, devletin merkezi Koverraya’dır 555 yılında tamamen yıkılmıştır


Areman Krallığı (Aslasloren)


Hristiyanlığı benimsemişlerdir Anglosaksonlar Galya topraklarında 871-1066’da kurulmuşlar Küçük 7 krallıklardan oluşmakta, yabancılarla mücadelelerde ittifak içinde olmuşlardır Anglosakson Hristiyanlığın merkezi haline gelmiştir


Langobadlar (568-774)


Macaristan Ovası’na kurulmuşlardır Hunlarla ve Doğu Gotlarıyla 773-774 yılında Avrupa’da kurulan son ve en büyük krallık olan Frank Krallığı tarafından yıkılmışlardır 486 ve 843 yılları arasında hakimiyet kurmuşlar, Batı Avrupa sahasında 496’da Hristiyan olmuşlar, Batı Avrupa’da Hristiyanlık Resmi din olarak başlamıştır


Franklar (773)


3 bölgeye ayrılmışlar:

1 Avusturya Bölgesi (Viyana)
2 Nestruya Bölgesi
3 Burgan (Onlins Bölgesi)
Yaklaşık 400 yıl Avrupa’da güçlenmişlerdir 3 bölgeye toplanması, 3 bölgeye bölünmesi demektir Bu bölgeleri kardeşler yönetmiş ve birbirinden bağımsız hareket etmişlerdir Avusturya’da kurulan Franklar Karolenj olarak değişmiştir Bizans’la karşılıklı ilişkiler başlamış, Avrupa’nın tek hakimi durumuna gelmişlerdir Avarlar’ın hakimi zor durumda bırakmış, Franklar daha sonra Katolik kilisesine yaklaştı ve Katolik dünyasının liderliğini benimsemiştir

Bütün bu devletler Roma’dan miras kalan yönetim yapısıyla ve misyonerler aracılığıyla Germen ülkelerini Hristiyanlaştıran Katolik kilisesinin desteğiyle durumlarını sağlamlaştırmışlardır Göç sonunda Hunlar aleyhine inanılmaz rivayetler ev hikayeler çıkmıştır

Barbarlar silah zoruyla ele geçirdikleri topraklardaki bütün Roma izlerini silmeye kalkışmışlardır Çünkü sayıca azdılar Barbar kavimlerle Romalılar arasındaki en büyük ayrılık nedeni, İznik Konsilinin, (325) yılında mahkum ettiği Ariusculuktu Bu inancın, İsa’yı Tanrısal bir varlık değil bir insan olarak kabul etmesine dayanıyordu

395 yılında Roma İmparatoru’nun ölmesi üzerine yeniden harekete geçen Hunlar’ın bir kısmı Balkanlardan Trakya’nın içlerine inerken bir kısmı da Kafkasya’dan geçerek Anadolu’nun iç kısımlarına gidiyorlardı Hunlar’ın Doğu kanadı tarafından düzenlenene bu akımları basık ve kursik adlı başbuğlar yönetiyordu Hunlar Anadolu’ya indikten sonra burada kalmışlar, iç kısımlara doğru ilerlemişler, Anadolu’ya işgal değil keşif amaçlı gelmişlerdir Çukurova ve Suriye’yi işgale etmişlerdir Kudüs’e kadar inen Hunlar, daha sonra Kuzey’e dönerek Orta Anadolu’ya yürüdüler ve daha sonra da Azerbaycan yoluyla kendi merkezleri olan Kuzey Karadeniz’e döndüler İskitlerden sonra Türklerin Anadolu’ya ikinci kez gelişleri Hunlar döneminde olmuştur Hunlar Doğu Roma’yı çöktürmeye yönelik saldırılarını arttırdılar Ancak dış politika savaş taktiği olarak Roma’yı ortadan kaldırmayı ana ilke olarak benimserken, Buna karşı Batı Roma ile dostluk ilişkililerini geliştirmişlerdir Avrupa’da ortalığı karıştıran bazı barbar kavimlerin hem Romalıların hem de Hunların düşmanı olması Hun Devleti’ni böyle bir dış politikaya yöneltmişti Hun kuvvetlerinin mevcudu 90-100000 Türk, bir o kadar da Germen ve İslav olmak üzere 200000 kişi kadar çeşitli kaynaklardan takip edildiği kadar Hun Devleti içinde şu kavimler yer almaktaydı


1) Doğu’dan Batıya: Germenler, Gotlar, Suebler, Gedipler
2) Orta ve Batı Rusya: Slavlar, Venedalılar, Sklavanler, Antlar
3) Kafkaslar’dan Tuna’ya Dağınık Halde: İranlılar, Alanlar, Sarmatlar, Başternolar,
4) Ural’dan Baltık’a: Finler, Ugorlar, Çudlar, Estler, Vidivaniler
5) Türkler: İmparatorluğun her tarafına yayılmış olarak üçogur, beşogur, altıogur, onogur, saraogurlar, agaçeriler, sabarlar
Yaklaşık olarak sayıları kırkbeşe yaklaşan bu kadar çok kavim eski Türk devlet sistemine göre bir siyasal birlik oluşturmakta, yabancı kavim ve zümreler ancak kralları aracılığıyla imparatorluğa bağlıydı


Kavimler Göçü’nün Roma’ya Etkisi

Roma siyasi kısaca bahsedersek; Roma MÖ 773 yılında Tibet Nehri üzerinde savunmaya elverişli bir tepede kurulan ve kısa zamanda gelişme kaydederek ilk çağın en büyük imparatorluğu haline gelmiştir Kazandığı büyük zaferlerle Akdeniz’i ele geçirmiştir Böylece gücünü artırmıştır

Roma İmparatorluğu’nun gücü dini mücadeleler ve iç savaşlarla sarsılırken Doğu’da İran’ın baskısı da gitgide artmaktaydı Bu arada da Kavimler Göçü’nün başlaması daha büyük darbe oldu Bu arada kuzeyden ve doğudan hiç aralıksız savaştı
Trakya topraklarını Batı Gotları tahrip etmeye başlamışlar, Batı Gotları ve Hunlarda desteklemişlerdir Barbar kavimleri ile savaş yapmışlar, savaş taktiği olarak Germenleri yok edebilmek için barış antlaşması yapmışlar Ostrogotlar, Paranya’da Vizigotlarda İspanya’da iskan edildiler Vizigotlar, yüksek askeri ücrete sahip olacaklar, Roma’nın müttefiki sayılacaklar ve icap ederse Roma’ya askeri yardımlarda da bulunacaklardır Amaçları Gotları Roma’dan uzaklaştırmaktı Fakat pek çok Got grubu imparatorun hizmetine girdi
Anlaşmanın ve Roma’nın izlediği siyasetin sonucu olarak;

1)Devletin Germen kavimlerinin dalgalarının ezilmesi durduruldu
2)Saldırganlar devlet hizmetine alınarak faydalanma yoluna gidildi
3)Mevcudu azalan Roma ordusu takviye edilmiş oldu
Bu anlaşmaların olumsuz yanları olarak;
1)Germenler savaş yoluyla değil barış yoluyla Roma İmparatorluğu’na sızdılar
2)Ordu Germenleşti
3)Devletin mali yükü arttı
4)Ağır vergilere muhatap olan halkın sefaleti arttı
5)Ağır borçların ve ekonomik sıkıntıya giren, vergi memurlarının baskısından kaçmak isteyen halk, büyük arazi sahibi kişilerin himayesine girmeye başladılar
Roma’nın Çöküş Nedenleri
1)İmparatorluğun geniş sınırlara ulaşması
2)Askeri birliklerin (lejyon) kendi komutanları imparator ilan etmesi ve imparatorların birbirleri ile mücadeleleri
3)İç mücadelelerin devleti yıpratması
4)Germenlerin ve İranlıların saldırıları
5)Kavimler Göçü yani Hun akımlarının Roma topraklarına baskısı
Bu sebeplerle meydana gelen askeri ve siyasal çöküntü diğer kurumlarında çökmesine sebep oldu Sosyal hayat bozuldu

İmparatorlar, barbarların siyasal becerilerini küçümsemelerine rağmen, değişen koşulların kalıcı olarak, Roma toparlanmasına zarar verebileceğini hesaplamamışlardır Barbarlarda kendi cephelerinden imparatorluk yönetiminin zayıflığının kanıtlandığı bir durumla o kadar iç içe hale gelmişler ve kendi yöneticileri o kadar güven kazanmışlardır ki daha az saygılı davranmaktan çekinmez olmuşlardı
Bir yandan yaşamak için güçlü bir merkezi iktidar isteyen devletçiliğe aykırı düşen bir hayat görüşü, öte yandan orta sınıflar yani bir toplumun en sağlıklı ve en zaruri bölümünü yok eden bir ekonomik bunalım

Kısaca, bu uzun ve sıkıntılı dönem içinde yeni bir Avrupa kurulmuş, batının Asya’yla olan ilişkileri yepyeni koşullar altına gelmiş ve bu yeni gelişmeler önümüzdeki çağa özelliklerini vererek damgasını vurmuştur

Kavimler Göçü, Avrupa’da bir çok etki yaratmış, Avrupa medeniyetinin Hun Türklerinden aldığı başlıca unsurları büyük Fransız tarihçisi ve Coğrafyacısı Fernand Grenord şöyle ifade ediyor: “O zamana kadar, Avrupalıların meçhulü olan iç çamaşırları, at koşumları ve Türklerin atlarını besleme usulleri askerliğe ve süvariliğe dair bir çok hususu, bir çok coğrafya ismi ve mefhumu, at donatımına ait bir çok hususları Hunlardan öğrenmişlerdir





Kavimler Göçü’nün Sonuçları

1)Roma İmparatorluğu Doğu ve Batı olarak ikiye ayrıldı (395) Batı Roma 476 yılında Germen kavimleri tarafından yıkıldı
2)Avrupa’nın etnik yapısı değişti, Germenlerin Avrupa’ya karışması yerli milletler ortaya çıkardı
3)Türkler Avrupa’da Avrupa Hun Devleti’ni kurdu
4)İngiltere, Fransa gibi Avrupa Devletlerinin temelleri atıldı
5)Avrupa’da feodalite (derebeylik) rejimi ortaya çıktı
6)Şövalyecilik ortaya çıktı
7)Avrupa’da edebi destanlar ve efsaneler meydana çıktı
8)Avrupa’da Milliyetçilik yayıldı
9)İlk çağ kapandı, Orta Çağ başladı

BİBLİYOGRAFYA
· Rene Grousel, Çvr: Dr N Reşat Üzmez, Bozkır İmparatorluğu, Atilla-Cengiz Han-Timur, İstanbul 1996
·Ayşin ŞİŞMAN’ın Ders Notları
·Yılmaz ÖZTUNA, Büyük Türkiye Tarihi Ansiklopedisi, IClt, s 183-184, İstanbul 1983
·Doğan AVCIOĞLU, Türklerin Tarihi, Clt I, s776-777
·Anıl ÇEÇEN, İnternette köşe yazısı (Denizce) s 1-6
·Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları 212, sayı: A23, I Clt, Ankara 1992
·Abdulhaluk ÇAY, Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi, Clt I, s 494
·Enver KORUKÇU, Genel Türk Tarihi Asiklopedisi, Clt I, s 581-582
·Meydan Larousse Encylopedicia Britannica: Betretty-Rophos, Nartin-Ropho (LAROUSSE)
·Başlangıçtan Bugüne Dünya Tarihi Ansiklopedisi, s 161
·Tarihte Türk Devletleri, Milliyet Yayınları
·Ortaçağ Avrupası, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, s 27-33