Bakır

Bakır


Bakırı katışıksız halde gören kişi pek azdır Görenler de bu sarımsı pembe renkli, parıltılı metalin bakır olduğunu kolay kolay anlayamazlar Çünkü havayla karşılaştığında bakırın rengi pembeden kırmızıya döner; hızla esmerleşip matlaşır ve bildiğimiz kızıl kahverengi bakıra dönüşür Bu renk değişiminin nedeni, metalin havadaki oksijenle birleşmesinden doğan bakır oksidin incecik bir katman halinde yüzeyini kaplamasıdır Eğer metal havayla karşı karşıya kalırsa, bakır oksit bu kez havadaki karbon dioksit ile birleşerek bakır karbonata (ya da kükürt dioksit ile

birleşerek bakır sülfata) dönüşeceğinden metalin yüzeyi zamanla yeşil bir renk alır Bakır karbonat, çok ince bir katman olmasına karşın alttaki metali öbür kimyasal etkenlerden korur Üstelik bakırpası ya da patina denen bu yeşil yüzey metale daha çekici bir görünüm kazandırdığı için, sanatçıların ve eski eşya koleksiyoncularının gözünde daha değerlidir Bazı yapıların yeşil kubbeleri ya da çatıları, yüzeyi zamanla böyle bir katmanla örtülmüş bakırdan yapılmadır

Kimyasal simgesi Cu, atom numarası 29, atom ağırlığı 63,54 olan bakır, doğal kimyasal etkilere dayanıklı bir metaldir; paslanmaz ve kolay kolay aşınmaz Üstelik çeşitli biçimlerde işlenebilecek kadar yumuşak bir metaldir Dövülebilir, kesilebilir, yüzeyi kazınabilir, oyulabilir ve kalınlığı milimetrenin yirmide birini bile bulmayan, ışığı geçirecek kadar ince bir levha haline getirilebilir Bu incelikteki bir bakır levhadan geçen ışık yeşilimsi mavi renkte gözükür


Bakır, en çok kullanılan metaller arasında demir ve alüminyumdan sonra üçüncü sırayı alır Çok iyi bir elektrik iletkeni olduğundan, dünyada üretilen bakırın yarıdan fazlası elektrik sanayisinde kullanılır Ama bu amaçla kullanılacak bakırın son derece katışıksız olması gerekir Elektrik, telefon ve telgraf tellerinin, yeraltı ve denizaltı kablolarının, paratonerlerin temeli hep bakırın iletkenliğine dayanır Dinamo, motor ve manyetolardaki elektromıknatıs bobinlerinde de çok miktarda bakır

kullanılır Bakır, eğilip büküldüğünde kolay kolay kopmayan, teknik terimiyle sünek bir metaldir ve istenen incelikte tel halinde çekilebilir Elektrik kabloları genellikle çok ince bakır tellerin bir araya getirilip iplik gibi bükülmesiyle elde edilir


En iyi ısı ileticileri arasında da gümüşün hemen ardından bakır gelir Bu özelliği nedeniyle buhar kazanlarının, radyatörlerin, tencere ve tava gibi mutfak gereçlerinin yapımında kullanılır Bakır alaşımlarının da çok geniş bir kullanım alanı vardır Örneğin bakır kalayla alaşımlandığında tunç (bronz), çinkoyla pirinç, alüminyumla da alüminyum tuncu denen alaşımları verir {bak AlaşIm) Dokuz ayar altının yaklaşık üçte ikisi bakırdır Birçok ülkede metal paralar genellikle bakır alaşımlarından yapılır Yapılardaki su borularında, makinelerin mil yataklarında ve daha birçok alanda bakır ve alaşımları çok kullanılır

Bazı sanat dallarında da bakır her zaman aranan bir gereç olmuştur Örneğin asitli oymabaskı (gravür) için kullanılan kalıplar, bakır levhaları nitrik aside (kezzap) yedirerek hazırlanır Çok eskiçağlardan beri çanak çömlekleri boyamak için mavi ya da yeşil renkli bakır tuzları kullanılmıştır

Bu tuzlar yeşil bir alevle yandığından fişek yapımında da bakır bileşikleri çok değerlidir Göztaşı adıyla bilinen bakır sülfat bitkilerdeki, özellikle üzüm asmalarındaki bazı mantar hastalıklarının önlenmesinde etkili olan bordo bulamacının yapımında kullanılır Bu tarım ilacı ilk kez Fransa'nın Bordeaux kentindeki üzüm bağlarında kullanılmış, adını da bu kentten almıştır
Bakır doğada çok bol bulunan bir element olduğundan hemen her ülkede işletilebilir bakır yatakları vardır

Yıllık dünya üretimi 6 milyon ton dolayındadır Bunun yaklaşık yüzde 70'ini ABD, SSCB, Zambiya, Şili, Kanada ve Zaire olmak üzere altı ülke karşılar Türkiye'nin en önemli bakır yatakları daArtvin'in Murgul ve Diyarbakır'ın Ergani ilçelerindedir Bakırın sülfür ve oksit gibi bileşikler halinde bulunduğu bakır cevherlerinde altın, gümüş, kobalt ve selenyum gibi başka metallere de oldukça sık rastlanır En güzel bakır cevherlerinden biri olan yeşil renkli malakit, mücevhercilikte de kullanılan bir bakır karbonattır


Yataktan çıkarılan cevherin kavrulup eritilmesiyle, blister denen katışıklı ham bakır elde edilir Kabarcık anlamındaki bu adın verilmesinin nedeni, eritme sırasında çıkan gaz kabarcıklarının metal soğurken yüzeyde donup boncuk gibi kalmasıdır Daha sonra bu ham bakın arıtmak için, çubuk halindeki ham bakır ile arı bakırdan bir levha, bakır sülfat çözeltisi doldurulmuş bir elektroliz kabına daldırılır Çözeltiden elektrik akımı geçirildiğinde, anottaki ham bakırın içinde bulunan katışkılar kabın dibine çökerken, çözünmüş olan an bakır da katotta, yani arı bakır levhanın üzerinde toplanır Daha sonra bu levha eritilerek külçe halinde dökülür


Bakırın yaklaşık 10 bin yıldır insanlarca bilindiği ve altından sonra bulunduğu halde alet ve silah yapımında kullanılan ilk metal olduğu arkeolojik bulgulardan anlaşılıyor Özellikle Anadolu, Asya ve Ortadoğu'daki uygarlıkların gelişmesinde bakırın büyük payı olmuştur Bakır ile kalayın aİaşımlanarak tuncun bulunması bakır yataklarının değerini daha çok artırdı Demirin bulunmasından sonra önemini yitiren bakır gene de çağlar boyunca en çok kullanılan metaller arasında ilk sıralan aldı ve elektrik çağının başlamasıyla yeniden değer kazandı

BAKIR

1 Kırmızı-kahverengi metal (simgesi Cu olan kimyasal element)[Bk ansikl böl]

—2 Bakırdan yapılmış kap kaçak: Bakırları kalaycıya vermek

—3 Bakır çalığı, yeşile çalan mavi renk || Bakır çalığı olmak, bakır çalmak, bakır kapta duran yiyecek sözkonusuysa, bakır tuz-larıyla zehirli duruma gelmek || Bakır rengi, bakırın kızıl rengi

—Anorg kim Bakiri, bakırın bir değerli olduğu bileşik ve oksit (Cu20) için kullanılır || Bakirli, bakırın iki değerli olduğu bileşik ve oksit (CuO) için kullanılır —Bağc Gri bakır pası, katışık bakır hid-roksiasetat (Eskiden açık havada sirke-leşmiş üzüm küspesinin bakır levhalara etkimesiyle elde edilir, bağ mildiyusuna karşı ilaç olarak kullanılırdı)

—El sant Bakırın bayılması, gereğinden fazla tavlanması sonucu bakırın parçalanması || Bakırın silkmesi, külçe bakırın dövülmesi sırasında, dövücü ekipten birinin çekici boşa sallamasıyla, bakırı tutan ustanın bileğinin sarsılması || Dişi bakır, bakırcılıkta yumuşak bakıra verilen ad || Erkek bakır, bakırcılıkta sert bakıra verilen ad || Katlı bakır - KATMER || Levha bakır, dövülerek ya da silindirden geçirilerek inceltilmiş, biçimlendirmeye hazır bakır plaka Tahta bakır da denir || Şahmerdan bakırı, şahmerdan denen büyük, otomatik çekiçlerle dövülerek levha haline getirilmiş bakır

—Kim Bakır alaşımı, % 1 'in üzerinde çözünmüş element içeren bakır alaşımlarının genel adı || Bakır giderme, bir metal parçasındaki bakırı kimyasal ya da elektrolitik (anotsal) çözünme yoluyla eleme işlemi || Bakır kaplama, bir yüzeyde bakır katman oluşturma işlemi — Bu işlemin sonucu

—Kuyumc Bakır pastası, kaplama yapımında, bakır üzerine gümüş lehimlenirken, bakırın üzerine sürülen derişik gümüş nitrat çözeltisi

—Metalürj Kırmızı bakır, arı bakırın geleneksel adı (pirinç ya da sarı bakır'ın karşıtı olarak kullanılır) || Rosette bakırı, doğal durumdaki arı bakır || Siyah bakır, anlaştırılmamış bakır

—Müz Bakır üflemeliler, madeni üflemeli çalgı grubu (Bu gruptaki çalgılar, ağızlık ve pistonlar ya da sürgüyle donatılmıştır Orkestrada yaylılarla vurmalılar arasında yer alan bakır üflemeliler grubu, "büyük armoni" diye anılan öğeyi oluşturur) —Ted Bakır tedavisi, bakırın ya da bakır tuzlarının tedavide kullanılması (Bir zamanlar stafilokokların yaptığı hastalıklarda kullanılırken, şimdi özellikle bazı romatizma türlerinde kullanılmaktadır) [Eşanl KÜPROTERAPİ]

—Tekst Bakır ipeği, selülozu, bakır sülfatla İşleyerek elde edilen bir tür yapay ipek (Bk ansikl böl)

sıf Bakırdan yapılmış şey için kullanılır: Bakır tepsi Bakır çerçeve —ANSİKL Arkeol Bakır cevheri, çok eskiden boncuk, topluiğne ve biz yapmak için çekiçle dövülürdü; iran'da, Ali Köş' te ya da Anadolu'da Çayönü tepesinde İÖ IX-VII binyıllardan kalma küçük bakır eşyalar ortaya çıkarıldı Bakır erltme-ciliğinin ilk izleri İÖ 7000-6000 arasında Anadolu'da Çatalhöyük sit alanında bulunan curuflardır Bakırın eritilmesiyle doğan metalürji, Ortadoğu'da IV binyıllar-da gelişme gösterdi ve Sümer site devletlerinin kuruluşunda önemli bir rol oynadı (Ur kral mezarları) İÖ 3000'e doğru da bakır-kalay alaşımı (bronz) bulundu

Bakır, VI blnyılda Türkmenistan'da, V binyılda da Mısır'da görüldü Yine V bin-yılda Karadeniz'in batı kıyılarında da işlendiği sanılmaktadır Batı Avrupa'daysa bakır ancak III binyılda tanındı İtalya'da, Fransa'nın güneyinde veiber yarımadasının doğu kıyılarında, İÖ 2500'e doğru, belirli arkeolojik dönemlere ait (italya' da, Remedello, Fransa'da Treilles, İspanya'da Los Millares kültürleri) bakır hançerler ve boncuklar görüldü Bu bölgelerin bakırları ve maden filizleri üzerine yapılan incelemeler eski bir metalürjinin varlığım ortaya koydu Kuzey Amerika'da da bakır cevheri İÖ III binyılda işlenmeye başlamıştı

kimya

Atom sayısı: 29 Atom kütlesi: 63,54 Özgül kütlesi: (20°C'ta): 8,9 g/cm^ Erime sıcaklığı: 1 083,4°C Kaynama sıcaklığı: yaklaşık 2 567°C Yükseltgenme dereceleri: +1, +2 Elektron biçimlenmesi: [2,8,18] s1 izotopları: 58-68 arası Kararlı izotopları: 63 ve 65 Doğal bakır: ^Cu: % 69,1 65Cu: °/o 30,9

Bakır, kübik sistemde kristalleşir Sanayi metalleri arasında kusursuz bir ısı ve elektrik iletkenidir Orta sertlikte olduğundan kolayca dövülebilir ve tel haline getirilebilir Çekiçle dövülerek, yarı saydamlığından dolayı yeşil görünen çok ince yapraklar elde edilir

Atom yarıçapının küçük ve çekirdeğinin çok yüklü olması, bakırın kimyasal etkinliğinin eksik olduğunu gösterir; nitekim Cu = Cui+ +2e~ biçimindeki elektrokim-yasal tepkimenin olağan yükseltgen-me-indirgenme potansiyelinin artı değerli (0,34 V) olması da bunun bir kanıtıdır
Bakır, yalnızca yükseltgen özelliği olan (nitrik asit, sıcak sülfürik asit) ya da kendisiyle çeşitli kompleksler oluşturabilen asitlerle tepkimeye girer (hidroklorik asitle yavaş tepkimesi bunu gösterir)

Havayla yüzeysel bir korozyona uğrar; çünkü kimi zaman bakırpası da denilen baz nitelikli, koruyucu bir karbonat katmanıyla örtülür Havayla yükseltgenmesi asit ortamda daha da artar; sirke ve yağlı maddelerle tepkimeye girerek emetik tuzları oluşturur; bu nedenle bakırdan yapılmış kap kaçak kullanılırken kimi önlemler almak gerekir Ayrıca amonyak bakırın havayla yükseltgenmesini sağlar; tepkime sonucunda Schweitzer çözeltisi adıyla bilinen ve selüloz çözücüsü olarak kullanılan amonyaklı bir kompleks elde edilir Öte yandan bakır, kızıl hale gelinceye değin ısıtıldığında yükseltgenerek kararır Klorda ve kükürt buharında yanar

• Bakır bileşikleri, iki seri bakır bileşiği vardır: bakiri bileşiklerinde, bakır bir değerlidir; bakır II bileşiklerindeyse iki değerlidir; oksijenli tuzlar karşısında yalnızca bakır II bileşikleri kararlıdır Bakır I ve bakır II iyonlarının yarıçaplarının küçük oluşu, bakırın, alıcı biçiminde birçok komplekse katılmasını sağlar
Bakır I oksit'e (Cu20), doğada kırmızı sekizyüzlüler biçiminde rastlanır (kuprit); Fehling çözeltisi ya da bakır II asetat alükozla indirgenereK elde edilir; bu oksit camlara yakut kırmızısı rengi vermede kullanılır

Bakır II oksit (CuO), siyah renklidir; bakır ya da nitrat kavrularak elde edilir Bakır II tuzu içine bir alkali çözelti katıldığında, mavi bir çökelek biçiminde bakır II hidroksit [Cu(OH)2] elde edilir; bakır II hidroksit amonyakta çözünerek bir kompleks, yani amino kuprat II çözeltisi oluşturur Bakır II oksitten, camlara yeşil renk vermede yararlanılır

Bakır I klorür (CuCI), kristal yapılı beyaz bir tozdur; suda çözünmemesine karşın amonyak ve hidroklorik asitte çözünür Bu çözeltiler karbonmonoksidi soğurur Amonyaklı bakır I klorür aynı zamanda bir asetilen ayracıdır
Bakır II klorür (CuCI2), anhidrit halinde sarıdır, hidratlandığında yeşil iğne biçiminde kristalleşir

Bakır sülfat (CuSOJ, bakır tuzlarının en önemlisidir Bakır hurdalarından elde edilir; bakır hurdaları önce kavrularak yük-seltgenlr ve oluşan oksit, sülfürik asitte çözülür Triklinik mavi kristaller halinde güzel bir görünümü vardır Bu kristaller ısıtıldığında su yitirerek beyaz toz haline dönüşür; ancak su ile yeniden mavileşirler Bu tuzun pek çok uygulama alanı vardır; demir II sülfatla birlikte yün ya da ipeği boyamada kullanılan mor ve siyah boyaların temel maddesini oluşturur Elektro-metalürjide olduğu gibi galvanoplastide de büyük miktarlarda tüketilir; bir antiseptik ve fonjlsittir Streptokok ve stafilokok-ların yol açtığı bulaşıcı deri hastalıklarının tedavisinde, antiseptik ilaç olarak yararlanılır Bakır sülfat Dalibour formülünde genellikle çinko sülfatla birleşik halde bulunur Bu bileşik, bulamaç haline getirilerek bağcılıkta ve ağaçları korumada önemli ölçülerde kullanılır

• Bakır tuzlarının özellikleri Bakır I tuzlarının çözeltileri renksizdir, havayla temas ettiklerinde yükseltgenerek mavileşir Alkalilerle açık turuncu bir çökelek oluştururlar Bakır I bileşiklerinin bağları temelde ortak-değerlikli, tuzları diyamanyetiktir

Bakır II tuzları çözelti halinde mavi ya da yeşildir; alkalilerle mavi bir çökelek verirler; bu çökelek amonyakta çözünerek koyu mavi bir çözelti oluşturur; bakır II tuzları, hidrojen sülfürle siyah renkte bakır II sülfür çökeleğini, potasyum ferrosiyanürle kızıl kahverengi bir çökelek verir Bakır II tuzları paramanyetiktir

bakır cevherleri

• Oksitli cevherler Bu cevherler pek yaygın değildir Başlıcaları kuprit (kırmızı oksit), melakonit (siyah oksit), malahlt (yeşil hidratlı karbonat), azurit (mavi hidratlı karbonat), krizokol (hidratlı silikat) ve ataka-mittir (hidratlı oksiklorür) Bu cevherler Amerika Birleşik Devletleri, Şili, Zambiya, Zaire ve Uzakdoğu'da çıkarılır

• Sülfürlü cevherler Bakır cevherleri içinde en yaygın türdür En önemlisi kalko-pirittir (bakır ve demirin çift sülfürü Cu2S, Fe2S3) ve nadiren °/o 4'ün üzerinde bakır içerir; işletilen diğer sülfürlü cevherler, kalkosin (Cu2S), tetraedrit (ya da gri bakır), bornit (ya da sorguçlu bakır), enar-git (karmaşık sülfürler) ve bakirli demir piritlerdir Bu sülfürlü cevherler özellikle Amerika Birleşik Devletleri, Kanada, Şili, Zambiya, Zaire ve SSCB'de işletilir
bakır metalürjisi

• I Sülfürlü cevherlerin işlenmesi

Bu yöntem bir yandan bakırın kükürde, öte yandan demirin oksijene olan ilgisinden yararlanılarak demiri bakırdan kuru yolla ayırmaya dayanır

Yüzdürmeyle zenginleştirilen cevher, sırasıyla şu işlemlerden geçirilir: kavurma, bölümsel yükseltgeyici bir işlev taşır ve demir sülfürün bir bölümünü oksit haline dönüştürür; eritme, demirin silisli cüruf biçiminde elenmesini sağlar ve yansımalı fırında (Water-jacket: su ceketi) silis eşliğinde (gang, eritici ya da fırın astarı) gerçekleştirilir Özellikle son yıllarda oksitli ortamda sülfürlü derişiklerin hızlı eritilmesine dayanan yeni yöntemler geliştirilmiştir (Flaş eritme fırınları, Noranda, Mitsubishi ve TBRC yöntemleri) Bu yöntemlerle hem yakıt tüketiminde büyük bir tasarruf sağlanır, hem de sülfürik asit üretiminde kullanılan S02 elde edilir Eritmeden sonra yaklaşık % 40 dolayında bakır İçeren zenginleştirilmiş bir mat kalır; dönüştürme işlemi demir sülfürün mattan tamamen ayrılmasını ve ham bakır (blister bakır) elde edilmesini sağlar

Eskiden kullanılan silisli asit tuğlalarla astarlanmış konvertörler günümüzde yerlerini iç aşınmayı sınırlayan demir oksitli (Fe304) baz astarlı konvertörlere bırakmıştır; demiri cüruflaştırma işlevi gören silis, banyoya silis cevheri biçiminde katılır % 3'ten düşük oranda bakır içeren fakir sülfürlü cevherlerin işlenmesinde yaş yöntemden (liçing) yararlanılır; Bakır sülfat ya da bakır klorür çözeltisine demir katılarak bakır metal halinde çöktürülür

• II Oksitli cevherlerin işlenmesi Kuru yöntem, Water-Jacket'te erimiş cevherin karbon eşliğinde indirgenmesine dayanır; bir eritici (alümin ya da kireç) katılarak gangın cevherden cüruf halinde ayrılması sağlanır Öte yandan sülfürlü cevherlerde uygulanan yönteme benzer bir de yaş yöntem vardır; ancak çok az kullanılır

• III Ham bakırın arıtılması (ham bakıra genellikle blister bakır denir; çünkü dönüştürme sonunda bakır yüzeyinde kükürt dioksit gazı çıkışından kaynaklanan kabarcık boşlukları oluşur) Arıtma işleminin iki önemli yararı vardır: işlem sonunda hem arı bakır, hem de düşük oranlardaki altın, gümüş, bizmut vb gibi değerli katışkılar elde edilir

Yansımalı fırında kuru yöntemle anlaştırma, katışkıların büyük bölümünü yük-seltgeyerek en az °/o 99,5 oranında bakır içeren arı bir metal elde edilmesini sağlar Önce uçucu elementler (çinko, arsenik, antimon) elenir; sonra diğer katışkılar (demir, kalay, bizmut, kurşun) silisle tepkimeye girerek cüruflaşır işlem sırasında bir bölüm bakır da yükseltgendiğin-den ağaçlama ile son bir kez indirgeme uygulamak gerekir

Elektrolitik anlaştırma % 99,95 arılıkta bakır elde etme olanağı verir Ham bakır ya da kuru yolla anlaştırılmış bakır, levha biçiminde dökülür ve bu levhalar asitli bakır sülfat çözeltisinde anot biçiminde kullanılarak elektrolizlenir (çözünen anot yöntemi); arı bakır katotlar üzerinde birikir ve sonra yeniden eritilerek külçe halinde dökülür Elektroliz tankının dibinde biriken çamurlar toplanır ve yeniden işlenerek değerli metaller (gümüş, altın, selenyum, tellür, platin) ayrılır

bakır kullanımı

Arı bakırın sanayide kullanımını belirleyen temel özellikler şunlardır:

1 Sanayide kullanılan metaller arasında çok iyi elektrik iletkenlerinden biridir ve en iyi iletken gümüşün iletkenliğinin °/o 95'ine ulaşır, (iletken teller ve kablolar, elektrikli aygıtlar, motorlar, anahtarlar, kontaktör-ler vb)

2 Çok iyi bir ısı iletkenidir (Kazanlar, imbikler, bakır kaplar, değiştiriciler vb)

3 Hava korozyonuna karşı yüksek bir direnç gösterir (boru sistemleri, çatıların kaplanması [yeşil pas oluşumu])

Arı bakır temel olarak elektrik sanayisinde kullanılır; ama kimi niteliklerini geliştirmek gerekir (çekme dayanımı, yorulma dayanımı, sertlik, işleme kolaylığı, dö-ğülme sertleşmesinin daha iyi korunması için yeniden kristalleşme sıcaklığının yükseltilmesi, korozyona karşı direnç); bu amaçla yüksek iletkenliğini korumak koşuluyla çok düşük oranlarda kimi elementler katılır: °/o 0,1 gümüş, % 0,8 kadmiyum, % 0,5 tellür, krom ya da kükürt

Sanayide kullanılan bakırlar şunlardır: mekanik alanda kullanılan bakır yüksek bir iletkenlik gerektirmez (kanal boruları, çatılar); bu bakırların oksidi fosforla giderilir, bu yolla oksitlenmeye karşı yüksek bir direnç kazanırlar, ancak iletkenlikleri düşer; elektrik alanında bakırın yüksek iletkenliğinden yararlanılır; oksijensiz bakır, çok yüksek İletkenlik, dövülebilirllk ve cama kaynayabllme niteliği (elektronik) gerektiren uygulamalarda kullanılır
Bakırdan, oymalı metal yapıtlar da yapılır

bakır alaşımları

Bakır çok sayıda metal elementle alaşım yapabilir Bakıra yabancı elementlerin katılması, ısı ve elektrik iletkenliğini her zaman azaltan bir etki yapar; ancak mekanik ve erime özelliklerinde bir gelişme görüldüğü gibi korozyona karşı da özel bir direnç kazanır Sanayideki önemine göre bakır alaşımlarının başlıcaları şunlardır: pirinçler", bronzlar", alüminyum* tunçları, bakır-nikeller", mayşorlar* Bu büyük alaşım gruplarının dışında bakır -berilyum gibi özel bakır alaşımları da vardır Katkı oranı düşük bakır alaşımları (katılma oranı % 2'den az) arasında en önemlileri şunlardır: gümüşlü bakır (% 0,1), yeniden kristalleşme sıcaklığında 100°C'lık bir artış görülür (elektrik makineleri parçaları ya da lehimleme sıcaklığına dayanması gereken parçalar); kadmi-yumlu bakır (°/o 1) mekanik yük çekmesi gereken hava telefon hatlarında kullanılır; kromlu bakır (% 0,7), su vermeyle İşleyen bir menevişlemeyle yapısal sertleşmeye elverişlidir Kromlu bakırdan kaynak elektrotları yapılır ve elektroteknikte büyük miktarlarda kullanılır; zirkonyumlu bakır (% 0,5), kromlu bakıra çok benzer

Ayrıca yüksek mekanik özellikler gösteren bakır-silisyum-nikel alaşımları vardır Öte yandan bakır-kurşun bir psödo -alaşımdır; sürtünmeye karşı gösterdiği olumlu niteliklerinden dolayı kullanılır

üretim

Bakır üretimi en eski çağlara değin iner; bununla birlikte, yüzyılımızın başına değin sınırlı bir düzeyde kalmıştır (1900'de 500 000 t metal) 1914 te 1 Mt'a çıkan üretim, 1939'da yaklaşık 2 Mt'u buldu, günümüzdeyse 8 Mt' a ulaşmıştır Ayrıca hurdalardan giderek daha büyük miktarlarda bakır elde edilmeye başlandı Dolayısıyla bakır anlaştırma fabrikalarının toplam üretimi 9 Mt'un üstündedir

Amerika Birleşik Devletleri ve SSCB, hem cevher (1,4 ve 1,2 Mt metale eşdeğer) hem de metal (1,4 ve 1,2 Mt anlaştırılmış bakır) üretiminde önde gelen iki ülkedir Amerika'da bakırın hemen tamamı batı bölgelerindeki düşük oranlı çok büyük cevher yataklarından sağlanır (% 60'ı Arizona ve Yeni Meksika'dan, geriye kalanı da Utah ve Montana'dan) Uluslararası nitelikte güçlü şirketlerden Anaconda Copper Company ve Phelps Dodge Corporation 1895'te, Kennecott Copper Corporation ise 1915'te bu bölgede kuruldu Maden ocakları ve bakır sanayisi SSCB'de Orta Ural'da Sverd-lovsk çevresinde, Kazakistan'da Balkaş gölü dolayında toplanmıştır

Batı Avrupa ve Japonya'da arı bakır üretimi (1,6 Mt ve 0,9 Mt) cevher üretiminden oldukça yüksektir (250 000 ve 50 0001) Üstelik bu ülkelerin tüketimi büyük ölçülere ulaştığından (2,7 Mt ve 1,3 Mt), hem ham bakır, hem de anlaştırılmış bakır dışalımı yapmak zorundadırlar Avrupa'da, maden yataklarına yakın yerlerde kurulan küçük fabrikalar dışında bakır sanayisi büyük sanayi bölgelerinde ve büyük kentlerin yakınında gelişmiştir (Orta İngiltere ve Londra, Anvers, Ruhr); Japonya'da ise limanlarda ve özellikle içdeniz kıyılarında kurulmuştur
Uluslararası bakır pazarı, bir grup devlet tarafından beslenir; bu devletlerin yatakları avrupalı ve kuzey amerikalı uluslararası şirketlerce işletilir Ama Zaire, Zambiya ve Şili'de ise yerlerini ulusal şirketler almıştır

Kanada (700 0001, özellikle Sudbury, sonra Québec'te) ve Avustralya'nın (250 000 t, üçte İKİsi Queensland'da [özellikle Mount isa]) bakır üretimi son yıllarda hızlı bir artış gösterdi Zaire'de (450 0001) Sha-ba bölgesinde, Zambiya'da (600 000 t) Coperbelt'te sınır noktaya ulaştı 70'li yılların sonunda Perú ve Şili'de ise (1 050 0001, özellikle Chuquicamata'da) yeni gelişmeler görüldü Bu ülkelerde bakırın tümünün yerinde eritilmesine karşın ancak çok az bir bölümü anlaştırılır

—Çevrebil ve Pedol Bakır iyonu, çok az oranda, bitkiler için zorunludur: Bu oligo-element, yeşil bitkilerin olağan solunumunda kimi enzimlerin oluşmasına katılır Buna karşın yüksek orandaki bakır, toprakta zehirleyici etki yapar: kuvvetli elektronegatif olduğundan çeşitli enzimlerin moleküllerine bağlanır ve onların etkinliklerini kilitler Bakırın organometal bileşikleri, serbest haldeki bakır iyonu kadar zehirli değildir

Bakır, hayvan organizmalarının bileşiminde ve işlevini iyi bir biçimde yerine getirmesinde zorunlu bir oligoelementtir Bu iyonun içme suyundaki en yüksek oranı Dünya sağlık örgütü'nce litrede 1 mg olarak saptanmıştır Göreli olarak yüksek tutulan bu sayı böbreklerin bakır fazlasını eleme etkinliği ve böylece insan organizmasında birikimi önlemesiyle açıklanır

Asmalardaki mildiyu hastalığına karşı bakır tuzlarının uzun süre kullanımı kimi toprakların çoraklaşmasına yol açmış ve yeniden ekime açılmadan önce bu topraklara zehir giderme işlemi uygulamak gerekmiştir

—Kim Elektrolitik bakır kaplama, en çok kullanılan galvanoplastik yüzey işlemlerinden biridir, ister demirin ve çeliğin hava korozyonuna karşı korunmasında olsun, ister kimi elektrolitik işlemlerde ara bir katmanın (krom kaplama, nikel kaplama) ya da çöktürme yoluyla bir tabakanın (se-mantasyon) elde edilmesinde olsun, elektrolitik bakır kaplamadan geniş ölçüde yararlanılır Sanayide iki tür çözünür bakır anotlu banyo kullanılır: asit banyosu, bakır sülfat ve sülfürik asit içerir; alkali ban-yo'da alkali siyanür, bakır siyanür (ya da sodyum ve bakırın çift siyanürü), alkali karbonat ya da sudkostik bulunur En verimli alkali banyo, Rochelle tuzu katılarak elde edilir (sodyum ve potasyumun çift tartaratı) Bakır kaplama genellikle olağan sıcaklıkta yapılır; ancak alkali ortamdaki kaplama için 70-80°C'lık bir sıcaklık yeğlenir

Kimyasal bakır kaplama, demir metali üzerine kolayca uygulanır Bakır tuzu içeren bir asit çözeltisi içine bir demir lama daldırılırsa, bakır iyonları bakır olarak ayrılır ve demirin üzerini düzgün bir katman biçiminde kaplar (semantasyon) Bu yolla elde edilen kaplama, gözeneklidir ve genellikle pek dayanıklı değildir —Tekst Bakır ipeği, pamuk artıkları ya da odun hamurundan elde edilir Bu hammaddeler iyice temizlendikten sonra bakır sülfat ve sodyum hidroksitten elde edilen bakır hidroksit çökeltisi ile karıştırılır Bu karışım bir yandan sıkıştırılarak sıvıdan arındırılırken, bir yandan havası da alınır Suyu ve havası alınmış kütle amonyum hidroksitle işlenir Böylece selüloz üzerine çöken bakır hidroksit amonyakla tepkimeye girerek Schweitzer çözeltisini oluşturur Bu çözeltide selülozu çözer Elde edilen bu çözelti durultma banyosundan geçirildikten sonra 1/2 den-ye inceliğinde çekilerek bobinlere sarılır

8 94 yoğunluğunda, kızıl-esmer bir element Simgesi: Cu
Maden, eritme yoluyla sıvı haline dönüştürülür ve arılaştırılarak kalıplara dökülür
Bakır, 1100 derece dolaylarında eriyen bir madendir Çeşitli maden filizlerini fırınlarda yakarak, oldukça karmaşık yöntemlerle elde edilir Bu işlemden, atmosferi kirleten, zararlı, kükürtlü gazlar çevreye yayılır


Temel filizler pek yaygın olmadığından (başlıca yataklar Şili, Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri), bakır pahalı bir madendir, çelik ile alüminyum bakıra rakip çıkmıştır ve çoğu yerde bakırın yerine bunlar kullanılır



Bakır çok kolay işlenir: dövme suretiyle kolaylıkla biçim verilebilir İyi bir *elektrik iletkeni olduğundan, elektrik telleri ve kabloları bakırdan yapılır Aynı zamanda iyi bir ısı iletkenidir ve uzun süre ev işlerinde kullanılmıştır (tabaklar, tencereler, kazanlar vb)
Havayla temas edince bakır, «bakır pası veya yeşili» adı verilen yeşilimtırak bir renk alır İşte bazı eski yapıların damlarının ve bronz heykellerin karakteristik rengi, bu yeşildir Bakır eşyayı parlaklığını korumak için sık sık ovalamak, parlatmak gerekir Gemilerde yapıldığı gibi, oksitlenmeyi önleyecek bir tabaka özel cila da sürmek mümkündür


PİRİNÇ VE BRONZ


Başka madenlerle karıştırılınca bakır, alaşımlar meydana getirir; bunların en önemlileri pirinç ve bronzdur Pirinç veya «sarı», geniş oranda çinko kapsar Fantezi mücevherlerde çerçeve, sap ve kaş olarak kullanıldığı gibi, lamba duyları, vanalar ve musluklar yapımında da pirinçten yararlanılır


Bronz bazen çinko da karıştırılan bir bakır ve kalay alaşımıdır ve Tarihöncesi’nden beri kullanılagelmiştir («Bronz Çağı») Çeşitli nitelikleri sayesinde (eritme ve kalıplama kolaylığı, ses geçirmesi, sertliği, cilâlanabilmesi ve altın rengini andıran rengi), heykel ve çanların dökümünde, aynı zamanda da süs eşyası (mücevher, şamdan, saat sarkacı) ve çeşitli eşya (yaylar, boru ekleme bilezikleri) yapımında geniş ölçüde yararlanılmaktadır


Bakır doğada ya serbest element halinde bulunur veya çeşitli filizlerinden elde edilir Türkiye’de kuprit Murgul’da; halkosit Ergani’de; halkoprit Küre ve Ergani’de bulunur İlk bakır filizi MÖ Kıbrıs’ta ulundu Bakırın ilimsel adı Cuprum Kıbrıs’ın (Cyprium) adından alınmıştır