İngiliz Edebiyatı,Elizabeth Dönemi,Akıl Çağı,Dinsel Etkiler,İç Savaş Yılları,Romantik

İngiliz Edebiyatı,Elizabeth Dönemi,Akıl Çağı,Dinsel Etkiler,İç Savaş Yılları,Romantik



Her yıl birçok kitap, yazı ve şiir yazılıp yayımlanır, ama bunların pek azı insanların yıllar ya da yüzyıllar sonra yeniden okumak isteyecekleri niteliktedir Bir ülkenin ya da dönemin üstün ve eskimeyen değerdeki yazılı ürünleri edebiyat kapsamına girer Bu maddede adı geçen yazarların hepsi zamanın yıpratıcılığına karşı başarıyla ayakta durabilmiş, bazılarının görüşlerine bugün katılmasak bile, yazdıkları hâlâ önemli sayılan, coşku ve beğeniyle okunan yazarlardır Bazılarının iyi öykü anlatma ve canlı kişiler yaratma yeteneği vardır; bazıları ise düşüncelerini, umut ve korkularını çarpıcı,güzel ve anlamları kadar sesleri için de seçilmiş incelikli sözcüklerle dile getirmişlerdir Edebiyat şiir, oyun, deneme, roman, mektup gibi birçok değişik yazı türünden oluşur Ama bu türlerin hepsinde Önemli olan, anlamı en açık seçik, en yetkin sözcüklerle dile getirme sanatıdır Büyük bir yazarı, iyi bir yazardan ayıran da düş gücü, sezgi ve özgünlük olduğu kadar işte bu ustalıktır

EDEBİYAT maddesinde gerek alegori ve ağıt gibi terimleri açıklayan, gerek yaşamöy-küsü, roman, günlük, deneme ve yergi gibi yazı türlerini anlatan ayrı ayrı maddelerin bir listesi yer almaktadır Bu madde ise başlangıcından içinde yaşadığımız yüzyıla kadar İngiliz edebiyat tarihindeki en önemli yazarları tanıtmakta, onları etkileyen olaylara ve düşünce akımlarına yer vermektedir

İlk ve Ortaçağlar

İngilizce olarak anlatılan ve söylenen ilk öyküler ve şiirlerle ilgili hiçbir kayıt olmadığı için bu konuda pek az şey biliyoruz En eski edebiyat örneklerine büyük bir olasılıkla 10 yüzyılda yazılmış olan elyazmalarında rastlanmaktadır Bu yazmalardaki şiirler de 7 ve 8 yüzyıllardan kalmış örneklerdir Bunların en önemlisi uzun bir şiir olan Beowulf destanıydı Öbür şiirler arasında efendisini yitiren bir adamın yalnızlığını anlatan The Wanderer ("Gezgin") ile denizciliğin zorluklarını dile getiren The Seafarer ("Gemici") sayılabilir Bunların dışında, Northumberland manastırlarında yazılmış bazı dinsel şiirler de vardır Adı bilinen ilk İngiliz şairi Caedmon 7 yüzyılda yaşamış, kuzeyli, kendi halinde bir sığırtmaçtı Onun yapıtlarından kalan tek örnek, düşünde gördüğü bir meleğin isteği üzerine yazdığı "Hymn of Creation" ("Yaratılış İlahisi") adlı kısa şiirdir

Bütün bu şiirler günümüz İngilizce'sinden çok farklı ve bugün Ingilizler'e yabancı bir dil gibi gelen Eski İngilizce ya da Anglosakson dilinde yazılmıştı O dönemin okuma yazma bilen sayılı insanları olan keşişler ise Latince kullanmayı yeğliyorlardı İlk İngiltere tarihini de 8 yüzyılın başlarında Aziz Bede adlı bir keşiş Latince olarak yazmıştır Ama manastırlar Vikingler'ce yıkıldıktan sonra ve Kral Büyük Alfred 871'de tahta çıktığı zaman, bilginlerin sayısının çok azaldığını gördü (bak Alfred) Alfred, eğitimin yaygınlaşması konusunda kararlıydı Ayrıca yurttaşlarının kendi dillerinde okuyup yazmayı öğrenmelerini istiyordu Bu yüzden Latince yapıtların İngilizce'ye çevrilmesine ve 890'dan başlayarak her yılın olaylarının kaydını tutan Anglo-Saxon Chronicle'm ("Anglosakson Vakayinamesi") yazılmasına ön ayak oldu

1066'da Norman istilasıyla birlikte İngiltere'ye değişik görüşler, değişik anlatım biçimleri ve "Roland'ın Şarkısı" gibi şövalyelik öyküleri de girmiş oldu Soylular ve sarayda yaşayanlar Norman Fransızca'sı konuşuyor, Latince bilim dili olarak varlığını sürdürüyor, buna karşılık sıradan insanlar türkülerinde ve öykülerinde İngilizce'yi kullanıyordu Ne var ki, Fransızca'nın etkisi altında dil de değişmeye başladı 1100 ile 1500 yılları arasında kullanılan İngilizce'ye "Orta İngilizce" denir

Bu dönemde genellikle koşuk diliyle yazılan ve Kral Arthur ile şövalyelerinin başlarından geçen olaylarla ilgili romanslar büyük bir yaygınlık kazandı (bak Arthur) Bunların bazıları uyaklıydı; bazılarında da ritim için aynı harf ya da aynı sesin yinelenmesi anlamına gelen aliterasyon kullanılıyordu Eski İngilizce'de bütün şiirler aliterasyondan yararlanarak yazılırdı Orta İngilizce döneminde bu eski üslubu sürdüren iki başyapıt kaleme alındı: Kral Arthur'un şövalyelerinden birinin serüvenlerini anlatan ve 1375-1400 yılları arasında yazılan Sir Gawain and the Greene Knight ("Sir Gawain ve Yeşil Şövalye") ve William Langland'ın yazdığı Piers Plovvman ("Rençper Piers") Langland bu şiiri 1367'de yazmaya başlamış, 20 yıl boyunca da gözden geçirmişti Şiir, anlatıcının uyuyakalıp düş görmesiyle başlar Şair düşünde tarlada çalışan bir sürü insan görür Ne var ki, bunlardan birçoğu sahtekârlık etmektedir Langland bu ahlakdışı davranışları sergileyerek insanları daha erdemli bir yola yöneltmek istemiş ve ortaçağ yaşayışının canlı bir tablosunu çizmiştir

Orta İngilizce dönemi edebiyatının en büyük yaratıcısı Geoffrey Chaucer'dı Troilus and Criseyde (1385; "Troilos ve Khryseis") ve Canterbury Tales (1387-1400; "Canterbury Öyküleri") gibi uzun şiirlerinde Chaucer her türden insanın çok canlı portrelerini çizmiş, en acıklısından en gülüncüne kadar değişik dokuda birçok öyküyü dile getirmiştir Böylece İngiliz dilinin anlatım olanaklarını da benzersiz bir biçimde kullanmıştır
14 ve 15 yüzyıllarda daha çok sayıda insanın okuma yazma öğrenmesiyle İngilizce' nin kullanımı da yaygınlaştı Bu dönemde, aralarında John Wycliffe'in 1380'de yaptığı çeviri de olmak üzere Kutsal Kitap çevirileri yapıldı, düzyazı vakayinameler, romanslar, dinsel ve siyasal yapıtlar kaleme alındı O yıllarda bütün kitaplar el yazısı ile çoğaltılıyordu Bu yüzden William Caxton'un 1476'da basım yöntemini Londra'ya getirmesiyle önemli bir adım atılmış oldu Caxton, bilginler için olduğu kadar sıradan okurlar için de kitap basmak istiyordu Bastığı ilk kitaplardan biri de Sir Thomas Malory'nin, Kral Arthur'la ilgili serüvenleri konu alan Arthur' un Ölümü (Morte d'Arthur, 1485) adlı öykü derlemesiydi

14 yüzyıldaki ilginç gelişmelerden biri de İngiliz tiyatrosunun başlamasıydı Bu dönemde şeytanın cennetten kovuluşundan kıyamet gününe kadar insanın başından geçenleri canlandıran bir dizi kısa oyun sahnelendi Bunlara mucize oyunları deniyordu Bir başka oyun türü de kişilerin iyi ve kötü değerleri temsil ettikleri ibret oyunu'y du İbret oyunları içinde en ünlüsü olan Everyman'de (1509-19; "Herhangi Biri"), "ölüm" insanı çağırdığında, yalnızca insanın yaptığı iyilikler onunla birlikte gitmeyi göze alıyordu

Elizabeth Dönemi

RÖNESANS maddesinde anlatıldığı gibi, 15 yüzyıl sonunda İngiltere'ye birçok yeni düşünce girmiş, edebiyat ve sanat kiliseden çok, sarayla bağ kurmaya başlamıştı Uyaksız koşuk ve sone (bak SONE) gibi yeni şiir biçimlerini kullanan, Sir Thomas Wyat ve Surrey Dükü Henry Howard saraylıydılar Bu iki şairin 1557'de Songs and Sonnets ("Şarkılar ve Soneler") ya da Tottel's Miscellany ("Tot-tel'in Derlemesi") başlığıyla basılan şiirleri yeni ve oldukça yaygın bir okur kitlesi bulmuştu Protestanlık'ın doğmasıyla Katolik Kilisesi'nden ayrılma da bu dönemde dindışı konularda oyunlar yazma olanağını yaratmıştı (bak Reform)

1579-1603 arasındaki Elizabeth döneminde yeni görüşlerin etkisi doruğuna ulaştı Bu yıllar İngiliz edebiyatının altın çağı oldu Bu başarının esin kaynağı Kraliçe I Elizabeth ve çevresindeki saraylılardı Kraliçenin kendisi de şiir yazıyor, saray çevresindeki birçok genç de şiirleriyle aşk ve yaşamın tadını sınırsızca çıkarmanın önemini dile getiriyordu Bunlardan biri Sir Philip Sidney'di Aynı zamanda bilgin, diplomat, asker ve saray adamı olan Sidney, 108 sone ve 11 şarkıdan oluşan Astrophel and Stella (1591) adlı şiir dizisinde mutsuz bir aşkı anlatır Çoğu zaman dilde büyük bir müzik duygusuna sahip olduğu ve öbür şairleri etkilediği için "şairlerin şairi" olarak anılan Edmund Spenser de, Sidney'in etkisinde kaldı Spenser ülkesini ve kraliçeyi yüceltmek için yazdığı The Faerie Queen (1590; "Periler Kraliçesi") adlı uzun şiirinde Kral Arthur'la ilgili söylenceleri alegorik bir anlatımla bir araya getirdi

Düzyazı artık Sidney'in Arcadia'sı ve John Lyly'nin özentili ve süslü bir dille kaleme almış olduğu Euphues gibi sevgiyi konu alan öykülerinde kullanılıyordu Ayrıca bir dizi kitapçıkta Londra'nın yeraltı dünyasındaki yasadışı insanlarla ilgili daha gerçekçi öyküler kaleme alındı 1580'ler ve 1590'larda Richard Hakluyt'un, dünyanın çeşitli bölgelerine yolculuklar yapan serüvenci İngiliz denizcileriyle ilgili yazıları da İngiltere'deki okurlar için yepyeni ufuklar açtı

Elizabeth dönemi tiyatrosu çağın coşku ve serüven dolu ruhunu yansıtan bir tiyatroydu Thomas Kyd'in The Spanish Tragedy (1592; "İspanyol Trajedisi") adlı oyunu öç almayla ilgili oyunlar modasını başlattı Christopher Marlovve ise acımasız kahramanlarla ilgili oyunlar yazdı ve uyaksız koşuk dilini trajedi türünün görkemli, müzik tadı veren diline dönüştürdü Onu bu yolda izleyen ve aşan çağdaşı, İngiltere'nin en ünlü, en büyük şair ve oyun yazarı William Shakespeare'di Shakespeare On İkinci Gece (Twelfth Night; 1599-1600) ve Beğendiğiniz Gibi (As You Like it; 1599-1600) adlı romantik komediler, Othello (1604-05), Macbeth (1605-06) ve Kral Lear (King Lear; 1605-06) gibi güçlü trajedilar yazdı Shakespeare, insanların duygularını ve düşüncelerini olağanüstü bir anlayışla yansıttı Arkadaşı Ben Johnson ise çok daha değişik yapıtlarında, yaşadığı topluma karşı çıkarak Volpone (1607) ve The Alchemıst (1610; "Simyacı") adlı oyunlarında insanları kendini beğenmiş, açgözlü ve kolayca alda-nan kimseler olarak gösterdi Buna karşılık, Francis Beaumont ve John Fletcher The Knight of the Burning Testle (1613; "Tutuşmuş Havaneli Şövalyesi") gibi birçok hafif komedi yazdılar

Dinsel Etkiler ve İç Savaş Yılları

Elizabeth dönemi kendine güvenen, serüven seven insanlar toplumuydu Bunu izleyen dönemde ise siyasal, dinsel kaygı ve bölünmelerle ilgili sorunlar ortaya çıktı Kutsal Ki-tap'ın 1611'deki "Kral James Baskısı" adıyla anılan ilk resmi çevirisi İngiliz edebiyatını uzun süre etkileyen bir kaynak oluşturdu Yalın ve canlı diliyle hem aydınların, hem de sıradan insanların ilgi ve sevgiyle okudukları bu çeviri günümüzde konuşulan İngilizce'ye de katkıda bulundu Kutsal Kitap'ı okuyup inceleyen yazarlardan biri de Bedfordshire'li bir lehimci olan John Bünyan'dı 1678'de yayımlanan Hac Yolunda {The Tilgrim's Progress) adlı ünlü yapıtı, Kutsal Kitap'm onu ne ölçüde etkilediğini gösterir

17 yüzyıl şairleri dinsel şiirler yazmaktan hoşlanıyorlardı Londra'daki St Paul Kated-rali'nin başpapazı John Donne, aralarında George Herbert ve Henry Vaughan'mn da olduğu Metafizik Şairler diye bilinen bir grup yazarın önderiydi Bu dönemde Sir Francis Bacon'un denemeleri ve bilimsel yazıları aracılığıyla felsefe ve bilime duyulan ilgi artmıştı Dolayısıyla Donne gerek dinsel, gerek sevgiyi konu alan şiirlerinde bu yeni ilgiyi yansıtan bir dil ve benzetmeler kullanmıştır Oysa bu olağandışı ve ince imge anlayışını Robert Herrick paylaşmıyordu Ama onun 1648'de yayımlanan Hesperides ("Hesperidler") adlı yapıtı İngiliz dilinin en güzel kısa, lirik şiirlerini içerir

Oliver CromweH'i tutan parlamento yanlıları ve Püritenler ile Kral I Charles'tan yana olan Kralcılar arasındaki büyük kavga ve bunun yol açtığı 1642-52 İngiliz İç Savaşı o dönemin yazarlarınca da ele alındı Püriten olan John Milton bir yandan siyasal yazılar, bir yandan da görkemli şiirler yazıyordu Adem ile Havva'nın cennette şeytana uymalarını, şeytanın sonunda Tann'ya yenilerek cennetten kovuluşunu anlatan Paradise Lost ("Kayıp Cennet") 1667'de yayımlandı

Püritenler, tiyatroları 18 yıl süreyle kapalı tuttular, ama krallığın 1660'ta yeniden kurulmasıyla eğlence düşkünü Kral II Charles ve saray çevresindeki soylular, tiyatroların açılarak yeniden canlanmasını sağladılar Restorasyon döneminde ortaya çıkan töre komedisinin özellikleri, aşk ve cinsellik konularını hafife alması, aşırı alaycılığı ve yeni zenginleri taşlamasıydı Sir George Etherege'in The Man of Mode (1676; "Prensip Sahibi") ve William Congreve'in başyapıtı The Way of the World (1700; "Dünyanın Gidişi") gibi oyunları kıvrak bir oyun diliyle toplumu alaya alıyordu Abartılı romanslarıyla trajedilerinde epik şiire özgü beyitler kullanma ustası olan John Dryden da değişik türlerde oyunlar yazdı Tiyatro konusunda bazı önemli denemeler de yazan Dryden, aynı zamanda bu dönemin önemli şairlerinden biriydi Güncel olaylardan esinlenerek oldukça sert yergiler yazdı

Düzyazının kullanımı 17 yüzyılda önemli ölçüde arttı Bu dönemin yetenekli düzyazı ustaları arasında din ile bilimin ilişkisine değinen Norfolk'lu hekim Sir Thomas Browne ve şairler ile din adamlarının yaşamöykülerini içeren bir kitabın yanı sıra balıkçılıkla ilgili eğlenceli bir kitap yazan Izaak Walton sayılabilir Gene bu dönemde yazılmış, ama ancak 19 yüzyılda yayımlanmış iki ünlü günlükten de söz etmek gerekir Bunlar, John Evelyn ile Samuel Pepys'in saray çevresindeki yaşamın ve 1666'daki Büyük Londra Yangını'nın ayrıntılarını canlı bir dille anlatan günlükleridir

İç savaş sonunda I Charles'ın 1649'da idamı, halkı hükümetin ve kilisenin görevlerini düşünmeye ve ortaçağ felsefesini sorgulamaya yöneltmişti Thomas Hobbes, Leviathan (1651) adlı yapıtında hükümdarların halkı yönetme konusunda tanrısal bir yetki taşımadıkları görüşünü savundu Hobbes'un matematik bilgisinin de etkisini taşıyan bu görüşlerine özellikle kralı ve kiliseyi destekleyenler karşı çıkıyorlardı Dönemin en önemli düşüncelerini dile getiren ve kendisinden sonraki yazarları etkileyen öbür büyük düşünür ise, en ünlü yapıtı Essay Concerning Human Understand-ing (1690; "İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme") olan John Locke'tu

Akıl Çağı

17 yüzyılın çalkantılarından sonra halk, sorunların akıl ve düzenle çözüme kavuşabileceğini düşünmeye başladı İngiltere zengin ve kendine güvenen bir ülkeydi Sayıca çoğalan varlıklı insanların edebiyat ve güncel olaylarla ilgilenecek zamanlan vardı Bu durum ve 1694'te sansür yasalarının yumuşamasıyla basın özgürlüğünün artması, süreli yayınların, özellikle de The Tatler (1709-11) ile The Spec-tator (1711-12) gibi gazetelerin ortaya çıkmasını sağladı Joseph Addison ile Richard Steele bu gazetelerde ahlak ve töreler konusunda kesin görüşleri olan birtakım düşsel kişilerle ilgili yazılar yazıyorlardı

Toplumu yergi yoluyla değiştirme isteği, İrlanda'da yaşayan İngiliz yazan Jonathan Swift' in kalemiyle çok daha güçlü bir biçimde kendini duyurdu O dönemin adaletsizliğini ve çılgınlığını açığa çıkarmak için ince bir alay ve yergiden yararlanan Swift en ünlü kitabı Gül-liver'in Gezileri'nde (Gulliver's Travels; 1726) insanlığı ahmaklık, aşırı gurur ve akıldışı davranışlarla suçladı Alexander Pope koşuk diliyle yazdığı mektuplarında ve uzun şiiri Dun-ciad'da (1728) beyitlerini etkili bir silah gibi kullandı Pope'un şiiri, nükteli düşünceleri ince bir anlatımla dile getirdi

18 yüzyılın en ünlü edebiyatçısı sözcüklerin yalnızca anlamlarını değil, kullanışlannı da veren Dictionary of the English Language (1755; "İngilizce Sözlük") adlı yapıtıyla tanınan Dr Samuel Johnson'du Dr Johnson bu kullanım örneklerini çok zengin bir okuma birikimine borçluydu Kendisi ayrıca birçok deneme, şiir ve bir de roman yazdı Dr Johnson' un canlı ve eğlendirici konuşmalarıyla ilgili birçok öykü vardır Arkadaşı James Bosvvell onun söylediği zekice sözlerin çoğunu kaydetmiş, daha sonra bunları dünyanın en ünlü ya-şamöykülerinden biri olan Life of Samuel Johnson (1791; "Samuel Johnson'un Yaşamı") adlı kitabında yayımlamıştır

İlk sözü edilmeye değer İngiliz romancısı Daniel Defoe gazeteciydi Defoe, Robinson Crusoe (1719) romanında ıssız bir adadaki yaşamı adeta bir muhabir gibi canlı bir anlatımla betimledi Yosma, Moll Flanders (The For-tunes and Misfortunes of Moll Flanders; 1722) ve Roxana (1724) adlı romanlarında ise o dönemin yaşamını ayrıntılı bir biçimde sergiledi Roman, o dönemdeki yeni orta sınıfın en çok ilgi duyduğu edebiyat türü olmaya adaydı Samuel Richardson'un Pamela (1740) ve Clarissa (1747-48) gibi mektup biçiminde yazılmış uzun romanları da bu dönemde ilgi gördü Richardson'un ahlak sorunlarıyla ilgilenmesini, Henry Fielding T om Jones (1749) adlı romanında erdemleri kadar kusurları da olan bir kahraman yaratarak alaya aldı Tobias Smollett, yolculuk ve serüven konularını işleyen, kaba ve şiddet olaylanna yer veren romanlar yazarken, Laurence Sterne olay Örgüsünden çok, yazann görüşleri ve kişiliğinin ön plana çıktığı yeni bir roman türü yarattı Büyük romanı Tristram Shandy'de (1760) zamanı, anlatıcının zihnindeki bir dizi geriye dönüşler olarak kullanması 20 yüzyıla kadar denenmeyen bir anlatım özelliğiydi

18 yüzyılda Pope'un dediği gibi, "insanlığın incelenmeye değer konusu insandır" görüşü genellikle benimsendiyse de, bazı şairler esin kaynağı olarak doğayı seçti Bunlar arasında The Seasons'm (1726-30; "Mevsimler") şairi James Thomson, ünlü "Elegy Written in a Country Churchyard" (1751; "Bir Köy Mezarlığında Yazılan Ağıt") şiirini yazan Thomas Gray de vardı Pope'un üslubunu beğenmeyen ve yapay bulan bir başka şair de şiirlerinde büyük bir doğa ve insan sevgisini dile getiren William Cowper'di Romancı, oyun yazan ve şair olarak ün yapan Oliver Gold-smith Wakefield Papazı (The Vicar ofWakefield; 1766) adlı sevimli bir roman ile Yanlışlıklar Gecesi (She Stoops to Conquer 1773) adlı eğlenceli güldürünün yazarıdır The Rivals (1775; "Rakipler") ve The Schoolfor Scandal (1777; "Skandal Okulu") gibi güldürülerin yazarı Richard Brinsley Sheridan ise 18 yüzyılın en yetenekli oyun yazarıdır Bu oyunlar İngiltere'de o dönemde olduğu gibi, günümüzde de çok sevilen tiyatro yapıtları arasındadır

Romantik Dönem

18 yüzyılın sonu büyük bir karışıklık dönemiydi 1776'daki Amerikan Bağımsızlık Savaşı ile 1789'daki Fransız Devrimi insanlara yön veren eski düşünceleri temelinden sarstı Bu arada yazarlar, özellikle de şairler, daha adaletli bir geleceğin coşkusunu ve umutlarını paylaşıyorlardı William Wordsworth ile Samuel Taylor Coleridge, Lyrical Ballads (1800; "Lirik Baladlar") adlı gündelik dille yazılmış ve 18 yüzyılın biçimsel şiirine benzemeyen değişik şiirleriyle bir yenilik başlatmak istediler Wordsworth bu şiirlerin yanı sıra en uzun ve en büyük şiiri olan "The Prelude"da (1850; "Başlangıç") doğa sevgisini ve İngiltere'deki Göller Bölgesi'nin güzelliklerinin kendisi üzerindeki derin etkisini dile getirdi Coleridge'in "The Ancient Mariner" (1797-98; "İhtiyar Denizcinin Türküsü") gibi şiirleri ise değişik ve gizemliydi

Romantizm Akımı'na katılmamakla birlikte bu akımın bazı özelliklerini benimseyen bir şair de William Blake'ti Gelecekten haber veren ve başkaldıran bir şair olan Blake'in uzun şiirleri kendi iç dünyasına yönelen kişisel, bu yüzden de anlaşılması güç şiirlerdir Blake "Jerusalem" (1820;"Kudüs") şiiri ve bazı duygulu lirik şiirleriyle ün yapmış, bunların çoğunu da resimleyerek kendisi basmıştır

Güzellik, gerçek ve özgürlük daha genç bir şairler grubunun da esin kaynağı oldu Öldüğü zaman ancak 26 yaşında olan John Keats, ardında İngiliz dilinde yazılmış en güzel şiirlerden bazılarını bıraktı Percy Bysshe Shel-ley, şiirin insanların dünyayı düzeltmeleri için bir esin kaynağı olduğuna inanıyordu Arkadaşı Lord Byron'nın tedirgin duyarlığı ise Childe Harold (1812-18) ve Don Juan (1819-24) gibi şiir kitaplarında yankılandı

18 yüzyılın sonunda ve 19 yüzyılın başında ortaya çıkan önemli bir gelişme de romana karşı artan ilgiydi Doğaya ve insan duygularına yönelen ilgi "gotik roman" adı verilen korku ve heyecan dolu öykülerde doruğa çıktı Mary Shelley'nin Frankeştayn {Frankes-tein; 1818) adlı romanı buna örnekti
Gerçek anlamıyla ilk çağdaş romancı Jane Austen'dir Kişilerini orta sınıfın sıradan insanları arasından seçen Austen, çağının törelerini ve değer yargılarını ince bir güldürü anlayışıyla sergiler Dili ve olaylar dizisi basit gibi görünen bu romanların, yazıldıkları dönemden beri yazarlar ve okurlarda hayranlık uyandıran bir derinliği ve karmaşıklığı vardır

Victoria Döneminin Büyük Yazarları

İngiliz halkı 19 yüzyılın ortasında yeniden bir güven ve bolluk dönemi yaşadı Ne var ki, ilerlemeyle, özellikle de Sanayi Devrimi'yle birçok olumsuz toplumsal değişiklikle de yüz yüze gelinmişti {bak Sanayi DevrİMÎ) Her gün daha çok sayıda insan, çoğu zaman çok kötü koşullarda yaşamayı göze alarak, fabrikalarda çalışmak için kentlere akın ediyordu Evrim kuramıyla, Tanrı'nın yeryüzünü ve tüm canlıları bugünkü biçimiyle yaratmış olduğu inancına karşı çıkarak, canlıların çok uzun bir süreç içinde doğada kendiliğinden değişime uğradığını öne süren Charles Dar-vvin'in {bak Darwin,ChariES) görüşleri de giderek insanların kendilerini yeniden değerlendirmelerinde etkili oldu
Victoria döneminin belki de en büyük ve kuşkusuz en sevilen romancısı bu dönemin adaletsizliklerini çarpıcı bir biçimde çizerken, pek çok canlı roman kahramanı yaratan Charles Dickens'dı Yazarın tanınmış romanları arasında David Copperfield (1850) ve Büyük Ümitler (1861; The Great Expectations) gibi yapıtları vardır Gurur Dünyası (Vanity Fair; 1847) romanının yazarı William Makepeace Thackeray ise orta sınıfı iğneli bir dille eleştirdi Bayan Gaskell fabrika sahipleri ile işçiler arasındaki çekişmeyi yazarken, George Eliot (Marian Evans'ın yazarlık adı) Middlemarch (1871-72) gibi romanlarında sıradan insanların yaşamlarındaki acıklı olayları işledi

Bronte Kardeşler yüzyılın iki büyük tutkulu aşk romanını yazdılar Charlotte Bronte'nin Jane Eyre'i (1847) hemen başarı kazandıysa da, Emily Bronte'nin Uğultulu Tepeleri (Wuthering Heights\ 1847) ancak onun 1850'de ölümünden sonra bir başyapıt olarak ün kazandı

Yüzyılın sonunda ortaya çıkan üç büyük romancı George Meredith, Anthony Trollope ve Thomas Hardy'di Hardy'nin bütün romanları doğup büyüdüğü kırsal çevrede geçer ve ele aldığı olaylarda çoğu zaman doğa önemli bir rol oynar Hardy günümüzde şiirleri de önemsenen bir yazardır

Victoria döneminde şiir de oldukça geniş bir okur kitlesinin ilgisini çekiyordu Dönemin en sevilen şairi Lord Alfred Tennyson' du; en ünlü şiiri in Memoriam (1850; "Anısına"), bir arkadaşının ölümü üzerine yazılmıştır Tennyson'nın şiir dili, gücünü ses güzelliğinden alır ve şiirlerinde olağanüstü kişileri canlandıran Robert Brovvning'in dramatik şiir dilinden değişik bir nitelik gösterir Rudyard Kipling'in şiirleri İngiltere'nin, imparatorluk gururunu coşkuyla yansıtırken, Gerard Man-ley Hopkins'in dinsel konulan içtenlikle işlediği, sözcükleri ve ritmi yepyeni ve çarpıcı bir biçimde kullandığı görülür

İnsanların "dünyada bilinen ve düşünülen en iyi şeyleri" öğrenip değerlendirmeleri gerektiğine inanan Mathew Arnold, şiirden eleştiriye geçmiştir Ününü parlak bir sanat eleştirmeni olarak yapan John Ruskin ise yaşı ilerledikçe sanatın, insanların yaşama ve çalışma biçimiyle doğrudan doğruya ilgili olduğunu anlamış ve çalışmanın insan çabasına değer bir uğraş olması için ilginç görüşler öne sürmüştü

19 yüzyılda sahnelenen oyunlardan çoğu bugün bize artık önemli ya da ilginç gelmiyor Bu kuralın dışına çıkabilen tek yazar, oyunları bugün de ince bir güldürü anlayışıyla parıldayan Oscar Wilde'dır Başyapıtı The Impor-tance of Being Earnest (1895; "Ciddi Olmanın Önemi") hafif güldürülerin en yetkinlerinden biridir

20 Yüzyıl

20 yüzyılın ilk yarısındaki yazarlar iki dünya savaşından, İspanya İç Savaşı'ndan ve 1930'ların dünya çapında büyük ekonomik bunalımı ile toplumsal sorunlarından etkilendiler Yüzyılın ilk döneminin önde gelen romancıları arasında Joseph Conrad, E M Forster, H G Wells, D H Lavvrence ve Virginia Woolf'u sayabiliriz Önemli öbür 20 yüzyıl yazarlarından George Orwell Hayvan Çiftliği (Animal Farm; 1945) adlı toplumsal yergisi ve 1984 adlı karamsar romanıyla; Al-dous Huxley ise dünyanın geleceğine ilişkin ürkütücü romanı Yeni Dünya'yla (Brave New World; 1932) büyük ilgi gördüler Ayrıca Ford Madox Ford, Somerset Maugham, J B Priestly, Rebecca West, Evelyn Waugh ve Graham Greene de bu dönemin ünlü yazarlarıdır

20 yüzyılın daha sonraki döneminde yazarlar kişisel duygulara ve yaşantılara ağırlık veren bir içedönüklük eğilimi göstermiş ve kadın hakları hareketinden etkilenmişlerdir Çağdaş İngiliz romancıları arasında William Golding, John Fowles, iris Murdoch, Muriel Spark, J T Farrell, Kingsley Amis, Anthony Burgess, William Boyd, V S Naipul ve Fay Weldon sayılabilir

Önde gelen şairler arasında ise ABD asıllı T S Eliot ile Galler Bölgesi'nden Dylan Thomas vardır Eliot'un en önemli şiirleri inanç bunalımlarıyla ilgilidir Thomas ise unutulmaz güzellikteki şiirlerini Galler'in türkü geleneğinden yararlanarak yazmıştır Öbür önemli şairler ise W H Auden, Stephen Spender, C Day-Lewis, Robert Graves, Thom Gunn, John Betjeman, Ted Hughes ve Philip Larkin'dir

20 yüzyılın belki de en ünlü oyun yazarı İrlanda doğumlu George Bernard Shaw'dur Yüzyılın öbür önemli oyun yazarları arasında Noel Coward, John Osborne, Arnold Wes-ker, Harold Pinter, Edward Bond, Joe Orton ve Tom Stoppard'ı saymak gerekir (bak TİYATRO SANATI)