İndeks

indeks a (fr index)

1 DİZİN'in eşanlamlısı

—2 Gözlenmiş bir gelişimin, bir olgunun rakamlarla belirtilen sonucu: Mart ayı fiyat indeksi (ENDEKS de denir)

—ikt ve Istat Yalın ya da karmaşık bir büyüklüğün, biri temel olan (zaman ya da karşılaştırma yeri) iki durum arasındaki göreli değişimini özetlemeye ve nitelemeye yarayan sayı (Bk ansikl böl)

|| indeks sayısı, bir büyüklüğün zaman ve yer İtibariyle değişikliklerinin (İstanbul, Ankara ve izmir'de hayat pahalılığı gibi) ölçüsü olan sayı


|| Bileşik indeks, basit indekslerin belli bir bileşimi olarak tanımlanan indeks (Genellikle basit indekslerin tartılı ya da tartısız bir ortalaması alınır)

|| Fiyat indeksleri, bir mal ya da hizmetin belli bir dönemdeki fiyatının, karşılaştırma yapılan başka bir dönemdeki fiyatına oranı [Toptan fiyat indeksleri, perakende fiyat indeksleri gibi indeksler vardır]

|| Kavramsal indeks, soyut bir kavramı -örneğin hayat pahalılığı- yakalamaya çalışan ve bir düşün ürünü olan indeks

|| Özel ya da basit indeks, tek bir büyüklükteki değişimleri gösteren indeks

|| Tartılı indeks, bileşimine katılan yalın İndekslere değişik ağırlıklar verilen indeks (Bu ağırlık ya da tartılar, her maddenin oluşturdukları bütün içindeki önemleriyle orantılıdır Örneğin, istanbul Ticaret odası'nın hazırladığı 107 maddelik Ücretliler geçinme indeksi'n-de maddeler eş ağırlıkta değildir)

|| Tartısız indeks, özel ya da basit İndekslere eş ağırlık verilerek hazırlanan indeks

|| Zincirleme indeks, değeri, belli bir anda, bir önceki döneme alt indeksin değerine göre elde edilen indeks

—istat Miktar indeksleri, tüketim, üretim, ticaret, dışalım, dışsatım gibi miktarlardaki görece değişimleri gösteren sayılar (Las-peyres ya da Paasche formülleri İle bileşik miktar indeksleri hesaplanırken fiyatlar ağırlık olarak kullanılabilir, ya da görece miktarların ağırlıklı ortalamaları hesaplanabilir)

—Zootekn Seleksiyon indeksi, bir damızlığın kendi üzerinde ya da akraba bireyler üzerinde ölçülen performansına dayalı genetik değerinin rakamla gösterilme—ANSİKL ikt ve istat Bir indeksin hazırlanması, özellikle basit indeksten bileşik indekse geçileceği zaman, karmaşık birtakım yöntemsel sorunlar çıkarır Gerçekten bu durumda, temel dönemin seçimi dışında, indekse sokulacak basit büyüklüklere ilişkin olarak, incelenecek bütünü temsil gücü, hangi ortalamanın -aritmetik, geometrik ya da harmonik, tartılı ya da tartısız- kullanılacağı, tartı sözkonusuysa bunların değerleri açık seçik belirlenmelidir Özellikle iktisadi indeksler açısından en gözde olan İki indeks sözkonusudur Formülleri farklı olan bu iki bileşik indeks Laspeyres ve Paasche indeksleridir

Laspeyres indeksi, basit büyüklüklerin temel alınan dönemdeki önemlerini gösteren sabit ağırlıklardan yararlanır Örneğin, bir fiyat indeksi sözkonusuysa, indekse giren maddelerin göreli fiyatlarının P/P0 ağırlıklı ortalaması olarak tanımlanan indeksin formülü, kısaltılmış biçimiyle aşağıdaki gibidir: bu, değişmeyen miktarların temel döneme ait olduğu bir pazar torbasına İlişkin fiyatlardaki gelişmeyi karşılaştırmak demektir

Paasche indeksi için, Laspeyres'dekinin tersi varsayımdan kalkarak, güncel miktarlara dayanan bir tartı verme yöntemiyle, biçimine giren bir formül sözkonusudur

Tartılar her hesap döneminde değiştiklerinden, Paasche formülünün kullanımı güçtür; dolayısıyla az kullanılır Daha sık kullanılan Laspeyres'in sakıncası ise, kötü bir biçimde eskiyen bir İndeks olmasıdır Bu sakınca, zaman zaman temel yılı değiştirme zorunluğu da unutulmadan, zincirleme indekslere başvurularak bir ölçüde giderilebilir (Örneğin, istanbul Ticaret odası'nın 1938'i temel yıl alan 84 maddelik Ücretliler geçinme indeksi'nin yerini, 1954'te yapılan bir aile bütçesi anketine dayanan 107 maddelik bir indeks almıştır Laspeyres formülüyle hesaplanan bu indeks, önceleri 1958-100 ve 1963-100 olarak yayımlanırken, sonraları 1958 kaldırılarak 1963 ve 1968 temel yıllarına göre yayımlanmaya başlamıştır Katsayıları değiştirmek üzere 1984'te yeni bir ankete başlanmıştır)

Genel olarak "tüketici fiyatları indeksi" türünden bileşik indekslerle ilgili olarak, bunların hazırlanmalarına İlişkin türlü sorunlar yanında, toplum yapısında bunların yorum ve kullanımlarına değin türlü ikircilikler sözkonusu olur Bu tür indekslerin hazırlanmasında karşılaşılan belli başlı sorunlar ve çözümleri şöyledir:

—indeksin alanı: bunu ailelerin yaptıkları tüketim harcamaları belirler Tüketim harcamasına ya da fiyat niteliğinde olmayan yükümlülükler indeks alanına girmez Örneğin, konut ya da mobilya alımları, dolaysız vergiler, sosyal ödenekler, sigorta primleri ya da tüketici kredilerinin maliyetleri Ayrıca, bilinmesi güç ya da önemsiz olan türlü tüketim giderleri indeks alanına sokulmaz: hastane giderleri, çocuk bakıcılarına ödemeler, ulaşım giderlerinden hava ulaşımına ilişkin olanlar

—Örnekleme: tüketim maddelerinin tümünün her ay fiyatlarının saptanması olanaksızdır Dolayısıyla, tüketici fiyatları indeksi hazırlayan kurumlar bu maddeleri temsil edecek bir örnek seçerler Seçilen maddelerin fiyatları, her ayın belli günlerinde, ilgili kentin türlü mahallelerindeki pazar ya da satış yerlerinden saptanır Örneğin, istanbul Ticaret odası'nın hazırladığı 107 maddelik indeks için, fiyat saptamasının şu biçimde yapıldığı belirtilir: haftanın belli iki gününde, Ticaret odası görevlileri istanbul'un üç ayrı semtinde ve aynı saatlerde ilgili fiyatları saptarlar Her ayın sonunda, bu fiyatların aritmetik ortalaması alınarak 107 maddenin aylık ortalama fiyatları belirlenir

Yine 1954'te yapılan bir ankete dayanarak Devlet istatistik enstitüsü'nün Ankara ili için hazırladığı 137 maddelik "Ücretliler geçinme indeksi"ne ilişkin fiyatların ise, her ayın 15 İle 20'sl arasında, kentin belli birkaç mahallesindeki belirli dükkân, manav ve mağazalardan saptandığı belirtilir Bu indekslere giren maddeler, aile reisi işçi ya da memur olan ailelerin tüketimlerinde yer alan maddelerdir —Tartı (ya da ağırlık) verme: genellikle bileşik indeksler türlü harcama maddelerine ilişkin basit indekslerin tartılı ortalaması alınarak hesaplanır Bu durumda her harcama kalemlndeki fiyat değişimine, o kalemin, karşılaştırma yapılacak toplumun ücretliler gibi tüketim yapısındaki ağırlığına göre bir katsayı verilmesi sözkonusu olur

Genellikle bu katsayıların ulusal muhasebe verilerine ve belli aralarla yapılan aile bütçesi anketleri sonuçlarına göre güncelleştirilmesi uygundur Ancak bu verileri sağlamanın güçlüğü nedeniyle, uzun yıllar aynı katsayıların kullanıldığı görülür Örneğin, istanbul Ticaret odası'nın sözkonusu indeksinde, 30 yıl önce belirlenen katsayılar kullanılmaktadır 1984'te yapılmaya başlanan anket sonuçlanınca, bu tartılar değişebilecektir Devlet İstatistik enstitüsü'nün 11 il için hazırlayıp yayımladığı indeksler, 1964 yılında yaptığı anket sonuçlarına göre tartılandırılmaktadır Ticaret bakanlığı konjonktür dalresi'nin istanbul ve Ankara İllerine ilişkin 84 maddelik geçinme indeksleri ise, 1938 yılında yapılan aile bütçesi anketlerine dayanır

Tartılama çifte sorun içerir: karşılaştırılan kütleye göre tartı, ortalama bir durumu yansıtır; birtakım farklılıkları dengeler Örneğin, anket yapılan ailelerin önemli bir bölümü ev sahibiyse, bu durum kira maddesine İlişkin katsayıyı büyük ölçüde etkiler Öte yandan tartı, özel bir tüketim yapısını yansıtır; örneğin ücretlilerinkini Oysa, meslekteki yerlerine göre katmanların tüketim yapıları değişir Bu katmanlara göre ayrı indeksler hazırlanabilir

—Yeni ürünler: piyasaya çıkan yeni ürünler de İndeks açısından sorunlara yol açar Eski ürünlerle yenileri arasındaki fiyat farklarında, gerçek fiyat artışının payı yanında, nitelikteki düzelmenin de payı bulunur Ancak nitelik etkisini değerlendirme, oldukça güç ve tartışmalı bir konudur

Fiyat indekslerinin kullanım alanlarına gelince, bunlar oldukça değişiktir Konjonktür açısından fiyat artışlarının ve enflasyonun değerlendirilmesinde; iktisadi açıdan, değer değişimlerinden hareketle hacim değişimlerinin hesabında; hukuksal açıdan, bazı sözleşmelerin Indeks-lenmesinde; toplumsal açıdan, ücret pazarlıklarında satın alma gücünü garantilemek ya da yükseltmek üzere karşılaştırma aracı olarak kullanılmasında Ancak, yapımı açısından indeks, hayat pahalılığını, daha da önemlisi, satın alma gücünü ölçmek üzere hazırlanmayıp, fiyatlardaki gelişmeyi ölçmek üzere yapılmıştır Hayat pahalılığının ve bundaki değişimlerin ölçülmesi, bir harcama indeksinde miktarların da fiyatlarla göz önünde tutulması gerekir Satın alma gücünün ölçülmesi ise, gelirlerin harcamalarla karşılaştırılmasını zorunlu kılar Kuşkusuz, fiyat İndekslerinin tek başına bunlara yeteceği düşünülemez

• Türkiye'de fiyat indeksleri, istanbul Ticaret odası Konjonktür dairesi ve Devlet istatistik enstitüsü tarafından gerek "toptan eşya fiyatları" gerekse "geçinme indeksleri" için ayrı ayrı düzenlenmektedir

Toptan eşya fiyatları indeksi, istanbul Ticaret odası'nın "sabit esaslı" ve "zincirleme indeksler" olmak üzere düzenleyip yayımladığı iki indeks dizisi 94 maddeyi içerir Gıda maddeleri, iptidai maddeler, madenler, mensucat, inşaat malzemesi, yakacak ve enerji maddeleri, kimyevi maddeler adları altında yedi grupta toplanan bu maddelere ilişkin indeksler tartısız geometrik ortalama Kullanılarak Hlanır 1951 yılından beri yayımlanmakta olan bu indeksler günümüzde 1963 ve 1968 temel yıllarına göre düzenlenir

Konjonktür dairesi'nin 95 maddelik indeksi "gıda maddeleri ve yeniler" grubuyla "sanayi hammaddeleri ve yarı mamuller" grubundan oluşmaktadır Tartılı aritmetik ortalama ile hesaplanan indeksler 1953, 1958 ve 1963 temel yıllarına göre düzenlenmektedir Gerek hesap yöntemi, gerekse içerdiği maddeler açısından istanbul Ticaret odası'nın indekslerinden ayrılmaktadır

Devlet istatistik enstitüsü Toptan fiyat in-deksleri'ni 1981 yılında düzenlemeye başlamıştır Bu 636 maddelik indekste ağırlık 553 madde ile imalat kesimi maddelerinde toplanmıştır Madde fiyatlarının ortalaması Laspeyres formülü ile hesaplanmaktadır
Geçinme indeksleri, istanbul Ticaret odası'nın "istanbul ücretliler geçinme indeksi" 1963 ye 1968 yıllarına göre düzenlenmektedir indekse giren 107 madde 5 ana grupta toplanır: gıda, ısıtma ve aydınlatma, giyim ve ev eşyası, kira ve ev bakımı, müteferrik (temizllk-sağlık, kültür-eğ-lence, ulaştırma, çeşitli hizmetler) Laspeyres formülüne göre hesaplanan bu indekslerin tartıları 1954 yılına alt ve yalnız istanbul'daki ücretli ailelerine dayanan bir "Aile bütçesi anketi" sonuçlarından sağlanmıştır

Konjonktür dairesi'nin istanbul ve Ankara için düzenlediği geçinme indekslerinde temel yıl 1963'tür 84 maddeyi kapsayan bu İndeksler de istanbul Ticaret odası'nınki gibi, görece fiyatların tartılı aritmetik ortalaması alınarak Laspeyres formülü İle hesaplanır Ancak gerek 1938 yılında yapılan aile bütçesi anketlerinden sağlanan katsayılar;, gerekse içerdiği maddeler nedeniyle istanbul Ticaret odası İndekslerinden farklı sonuçlar verirler

Devlet istatistik enstitüsü, 1964-65 yıllarında yapılan aile bütçesi anketlerine dayanarak elde ettiği katsayılarla, 1968 temel yıl olmak üzere, 11 il için "Tüketici fiyatları İndeksi" düzenleyerek yayımlamaktadır Bu iller Adana, izmir, Ankara, istanbul, Ordu, Diyarbakır, Bursa, Erzurum, Eskişehir, Antalya ve Samsun'dur Madde sayıları illere göre değişmekle birlikte 150 dolayında olan bu İndeksler de Laspeyres formülüyle hesaplanır
Kayseri, Trabzon ve Zonguldak illeri İçin 1978-1979 yılları temel alınarak düzenlenen yeni indeksler daha çok kırsal kesimdeki fiyat değişikliklerini yansıtır