Hürriyet ve İtilaf Fırkası

Hürriyet ve İtilaf fırkası, türk siyasal partisi Trablusgarp savaşı'nın yarattığı bunalımlı ortamda, ittihat ve Terakki iktidarına karşı çıkan partilerden Mutedil hürriyet-perveran ve Ahrar fırkalarının gazeteci Ta-hir Hayrettin Bey'in girişimi sonucu bir araya gelmeleriyle oluştu (21 kasım 1911) Rum, ermeni, arnavut, arap, bulgar kökenli mebusların büyük bölümü ve meclisteki bağımsızların (Hizbi müstakil) katılmalarıyla güçlenen fırka, ittihat ve Terakki karşısındaki en güçlü parti oldu

iktidarın tutumundan memnun olmayan eski ittihatçılar, ahrarcılar, ilmiye mensupları, sosyalistler de fırkanın çatısı altında toplandılar Partinin kurucuları arasında, ismail Hakkı Paşa, Abdülhamit Zehravi, Dr Dagavaryan, Mustafa Sabri Efendi, Dr Rıza Nur, Müşir Fuat Paşa, Damat Ferit Paşa, miralay Sadık Bey bulunmaktaydı Damat Ferit Paşa başkan seçildi, bir süre sonra sağlık nedeniyle ayrılınca yerine Müşir Fuat Paşa getirildi Çok farklı kesimlerden gelen, farklı çıkarları savunan kişileri bir araya getiren fırkanın amacı, öncelikle, ittihatçıların iktidarını yıkmak oldu Fırka programında, Osmanlıcılık, ademi-merkeziyetçilik, teşebbüsi şahsi (özel girişim), meşrutiyetçilik ve liberal iktisattan yana oldukları belirtiliyordu

Fırka, kuruluşundan 20 gün sonra yapılan istanbul ara seçimine katıldı ve Tahir Hayrettin Bey ittihatçıların adayı dahiliye nazırı Memduh Bey'den fazla oy alarak seçimi kazandı Bu yenilgi ittihatçı iktidarda tedirginlik ve kuşku yarattı Bu nedenle 1912'de yapılan genel seçimleri kazanmak için her türlü yola başvurdular "Sopalı seçim" diye anılan seçimde ancak 6 muhalif mebus meclise girebildi Bu koşullar itilafçıları sert bir muhalefete yöneltti

Anayasa değişikliği görüşmelerinde, mecliste ilk kez engelleme uyguladılar Meclis dışında eylemlerle durumlarını güçlendirmeye, kamuoyunu etkilemeye çalıştılar, ikinci başkan miralay Sadık Bey, subaylar aracılığıyla ittihatçı mebusları tehdit ederek 1911'de meclisin feshini önlemeye çalıştı; ittihatçılardan önce Babıâli'yi basarak Kâmil Pa-şa'nın yerine Nazım Paşa'yı geçirmeyi planladı Parti birbiri ardından Teşkilat, Takdirat, Teminat, Merih, Hemrah, Islahat, Şehrah, itham gazetelerini yayımladı

Ayrıca ikdam, Yeni ikdam, iktiham, Yeni gazete ve Alemdar gazeteleri de fırkayı desteklediler Fırka üyelerinden Lütfi Fikri, Rıza Tevfik, Dr Rıza Nur, Mustafa Sabri ve Refi Cevat (Ulunay) yazılarıyla, polemik-leriyle ittihatçıları yıprattılar Fırka içi ilk anlaşmazlık Batı yanlısı gençlerle (münevve-ran) tutucular (hoca takımı) arasında çıktı Daha sonra miralay Sadık, Şaban Efendi ve Gümülcineli ismail hizbi fırkayı ele geçirdi Ancak, ittihat ve Terakki'nin iktidardan uzaklaştığı Ahmet Muhtar ve Kâmil paşaların hükümetleri dönemlerinde iktidara gelebilecek kadar güçlü olamadı 23 ocak 1913'teki Babıâli baskınından sonra fırka dağılmaya başladı Dr Rıza Nur yurtdışına gitti; Gümülcineli ismail bir süre siyasetle uğraşmayı bıraktı Sadrazam Mahmut Şevket Paşa'nın öldürülmesinden sonra (11 haziran 1913) fırka üyelerinden bir kısmı olayda sorumlu görüldü; yargılanarak idam edildi ya da Sinop'a sürüldü Birkaçı da Avrupa'ya kaçtı; orada Şerif Paşa, miralay Sadık ve Mustafa Sabri Efendi önderliğinde yeni bir Jön Türk hareketi örgütlemeye çalıştılar

Birinci Dünya savaşı sonrasında ittihat ve Terakki partisi iktidardan düşünce fırka, 14 ocak 1919'da yeniden yurtiçinde eyleme geçti Yeni kurucular arasında Müşir Nuri Paşa (başkan), Zeki Paşa, Seyit Abdülkadir Efendi, Mustafa Sabri Efendi (şeyhülislam), Ali Kemal Bey, Refik Halit (Karay), Rıza Tevfik (Bölükbaşı) yer alıyordu Savaşın yenilgiyle bitmesinin sorumluluğunu ittihatçılara yükleyen fırka yöneticileri yayımladıkları bildiride (22 ocak 1919), fırkanın yeniden doğduğunu, ülkenin en güçlü siyasal partisi olarak eski ittihatçılar dışında her siyasal grubu destekleyeceklerini açıklıyorlardı İngilizler'in desteğine güvenen itilafçılar, Anadolu'daki Müdafaa! hukuk hareketini ittihatçıların bir girişimi olarak değerlendirdiler ve engellemeye çalıştılar Bu harekete karşı taşra örgütlerini genişlettiler Fırkayı destekleyen Alemdar, Peyamı sabah gazeteleri Mustafa Kemal Paşa aleyhine yazılar yayımladılar; Milli mücadele'ye karşı ayaklanmaları desteklediler Damat Ferit Paşa' nın kurduğu beş kabineye nazır veren fırka Mütareke dönemi'nin bir anlamda iktidar partisi oldu Ancak Anadolu'da Mü-dafaai hukuk hareketi güçlendikçe itilafçılar zayıfladılar Miralay Sadık, Ferit Paşa hükümetinin (2 kabine) izlediği siyasetin fırka programıyla bağdaşmadığını ileri sürünce parti bölündü Dahiliye nazırı Ali Kemal, harbiye nazırı Şevket Turgut Paşa kabineden ayrıldılar Miralay Sa-dık'a karşı çıkan Mustafa Sabri Efendi ve arkadaşları, fırkadan ayrılıp Mutedil hürriyet ve itilaf fırkası'nı kurdular (haziran 1920) Ferit Paşa üçüncü ve dördüncü hükümetlerine iki fırkadan da nazır seçmek durumunda kaldı

Bir yandan fırkaları yeniden birleştirme girişimleri sürdürüldü Sevr antlaşması'nın tartışıldığı ikinci şûrayı saltanat'ın hemen hemen bütünü itilafçı üyelerdi Sevr antlaşması'™ da, Şûrayı saltanatla alınan karar gereğince, beşinci Damat Ferit Paşa hükümeti imzaladı Anadolu'da giderek güçlenen Milli mücadele karşısında, itilafçıların direnişi anlamsızlaşmaya başladı Dr Rıza Nur, Ahmet Ferit (Tek) gibi eski itilafçılar Ankara' ya gelerek TBMM'ye katılmıştı Kurtuluş savaşı'nın son aşamasında, fırka üyeleri istanbul'da halkın tepkilerine hedef oldular Üniversitede görevli itilafçılar Ali Kemal, Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Cenap Sahabettin öğrencilerin tepkileri karşısında, Talebei ulum cemiyeti'nin de eyleme geçmesiyle üniversiteden uzaklaştırıldılar Savaşın kazanılmasından sonra itilafçı önderler istanbul'da barınamayıp yurtdışına kaçtılar Bir kısmı 150'likler listesine girdi; fırka dağıldı