Gübre

Gübre



Topraktaki bazı kimyasal elementler bitkiler için su ve güneş ışığı kadar gereklidir Suyla birlikte emilen bu elementler azaldığında ya da tükendiğinde toprağın verimi düşer, bitkiler sağlıklı gelişemez Bunu önlemek üzere toprağa karıştırılan ve gerekli elementleri içeren her çeşit maddeye gübre denir
Bitkilerin gelişmesinde 12 kadar kimyasal elementin rol oynadığı saptanmıştır Bunlardan bir bölümü çok az tüketildiği için toprakta hemen hiç eksilmez Buna karşılık bitkilerin azot, fosfor ve potasyum gereksinimi çoğu kez toprağın karşılayamayacağı kadar fazladır (bak AZOT; FOSFOR; Potasyum) Buyüzden bu maddelerin düzenli bir biçimde gübre olarak toprağa verilmesi gerekir


Doğada gübre yerini tutan pek çok madde vardır Bunlardan bazıları canlıların yapısında bulunan organik maddelerdir; bazıları da yerkabuğundaki mineralli toprak ve kayaçlardan elde edilir Örneğin çiftlik hayvanlarının yataklık samanlarına karışan idrar ve dışkıları (çiftlik gübresi), deniz kuşlarının tüy, kemik ve leşle karışık dışkıları (bak Guano),çürümüş bitki kalıntıları, kemik tozu, balık unu, kurumuş kan gibi organik maddeler ile öğütülmüş kayaçlardan elde edilen mineraller tarih boyunca doğal gübre olarak kullanılagelmiştir Gübre fabrikalarında bireşim yoluyla üretilen ya da sanayide başka maddelerin üretimi sırasında yan ürün olarak elde edilen yapay gübrelerin kullanılması ise kimya sanayisinin gelişmesinden sonraki tarihlere rastlar (bak KİMYA SANAYİSİ)


Bitkiler element halindeki serbest azotu ne havadan, ne topraktan alabilirler Bu elementin bitkilerce emilebilmesi için toprakta bileşikler halinde bulunması gerekir Bu nedenle, bütün azotlu gübreler kalsiyum nitrat, sodyum nitrat, amonyum nitrat ve amonyum sülfat gibi azot bileşiklerinden oluşur Nitratlı gübrelerin etkisi çok hızlıdır; çünkü bu bileşikler topraktaki suda hemen çözünür ve bitki kökleri bu çözünmüş nitratları kolayca emebilir Buna karşılık, gübre olarak kullanılan derişik

(sulandırılmamış) amonyağın ya da amonyum sülfatın bitkilerce emilebilmesi için, önce topraktaki bakterilerin amonyağı nitrata dönüştürmesi gerekir Bu dönüşüm yalnızca birkaç gün sürdüğünden, tohumla birlikte toprağa atılan amonyum sülfat, tohum filizlendiği sırada nitrat haline gelmiş olur Bu azotlu mineral ya da kimyasal gübrelerin yanı sıra, kurutulmuş kan ve et, kurutulup öğütülmüş balık ve kemik tozu (balık unu, kemik unu), hayvan bağırsağı, boynuz ve yapağı gibi mezbaha artıkları ile çiğit (pamuk tohumu) küspesi de toprağı azotça zenginleştirmek için kullanılabilir Ama bu azotlu organik gübrelerin etkisi kimyasal gübrelerinki kadar hızlı değildir


Bitkiler fosforu da ancak bileşik halinde bulunduğu zaman alabilirler Kalsiyum fosfat kemiklerin yapısında bol miktarda bulunduğu için, bir zamanlar fosfatlı gübre olarak kullanılan tek madde kemik tozuydu Oysa bugün gübre fabrikalarında birkaç çeşit doğal ya da yapay (bireşimsel) fosfatlı gübre üretilir Bunlardan en çok kullanılanı, Kuzey Afrika, ABD ve SSCB'deki zengin yataklardan çıkarılan kalsiyum fosfat ile sülfürik asidin tepkimesinden elde edilen süperfosfattır Bu gübre özellikle şekerpancarı, patates ve buğday tarımı ile otlak bitkilerinin gelişmesinde çok iyi sonuç verir Doğal fosfatlı gübreler doğrudan doğruya kalsiyum fosfatlı kayaçların öğütülmesiyle hazırlanır Fosfatlı gübrelerin başka bir türü de, çelik üretiminde yan ürün olarak elde edilen bazik cüruftur Bu fosfatlı bileşik birçok Avrupa ülkesinde çayır bitkileri ve yonca yetiştirmek için kullanılır


Bitkiler için gerekli temel elementlerden üçüncüsü olan potasyum en çok Almanya'da, Fransa'nın Alsace bölgesinde, Ölü Deniz'de ve ABD'nin batısındaki kurumuş göllerde bulunur Bu potas (potasyum hidroksit) çökellerinin sülfürik ve hidroklorik asitlerle işlenmesiyle elde edilen potasyum sülfat ile potasyum klorür, gübre olarak kullanılan en önemli potasyum bileşikleridir İlki daha çok bahçecilikte, daha ucuz olan ikincisi ise tarla tarımında kullanılır Bitkilerin yapraklarında fotosentezle şeker oluşumunu artıran, ayrıca hastalıklara ve kuraklığa karşı bitkilere direnç kazandıran potasyumlu gübreler özellikle meyve, patates, şekerpancarı, çayır bitkileri ve yonca tarımında büyük önem taşır Varek denen deniz yosunu türleri de zengin bir potasyum kaynağıdır
Günümüzde üretilen gübrelerde, bitkiler için gerekli besin maddelerinin oranı tam olarak hesaplanmıştır Bunlar ya tek bir elementi içeren basit gübreler ya da ikiüç temel elementi içeren bileşik (kompoze) gübreler olarak hazırlanır Ama bileşik gübrelerin kullanımı çok daha yaygındır


Gübreler toz ya da daha iri tanecikler halinde üretilir ve genellikle tarla son kez sürülmeden önce toprağa atılır; böylece henüz tohum ekilmeden gübrenin toprağa iyice karışması sağlanır Bazen de, otlaklarda yapıldığı gibi, bitki büyürken toprağın yüzüne yayılır Tarlaları gübrelemek için genellikle gübre dağıtıcı denen tarım makineleri kullanılır Traktörle çekilen bu makinenin deposuna doldurulan gübre ya deponun altındaki deliklerden toprağa dökülür ya da dönen dikenli bir tamburun merkezkaç kuwetiyle çevreye savrulur Böylece, makinenin her gidiş gelişinde yaklaşık 10 metre genişliğinde bir tarla şeridi gübrelenmiş olur Çok büyük tarım alanlarında ise alçaktan uçan uçaklarla havadan gübreleme yapılabilir Toz ya da tanecik halindeki katı gübrelerin suda eritilmesiyle hazırlanan sıvı gübreler ile derişik amonyak da toprağa püskürtülerek kullanılır


Ürünler için çiftlik gübresinin mi yoksa yapay gübrelerin mi daha yararlı olduğu tarımcılar arasında sık sık tartışılır Aslında her ikisi de gereklidir Topraktaki bakterilerin etkisiyle değişime uğradıktan sonra bitkilerin kullanabileceği duruma gelen çiftlik gübresi, toprağın verimini korumasına yardımcı olur Yapay gübreler ise bitkilerin hemen kullanabileceği hazır besinleri sağlar Bazen, başka ürünlerle dönüşümlü olarak ekilen baklagiller de gübre olarak kullanılır Ekim nöbeti denen bu yöntemin amacı, iki üç yıl üst üste tahıl ekilen bir tarlayı baklagillerle zenginleştirmektir


Çünkü baklagillerin köklerinde yaşayan azot bağlayıcı bakteriler havadaki serbest azotu nitratlara dönüştürerek toprağın verimini artırır {bak BAKLAGİLLER) Baklagillerden üçgül, yonca, fiğ gibi yem bitkileri ekildiğinde de ürün biçilmeden tarla sürülerek bitkilerin toprağa karışması sağlanır Bu da toprağı azotça zenginleştiren yeşil gübredir
Azot, fosfor ve potasyum gibi bu üç temel elementten başka, bitkilerin sağlıklı gelişebilmesi için mutlaka gerekli, ama çok az (eser) miktarda bulunması yeterli olan başka elementler de vardır Örneğin topraktaki bakır ya da kobalt eksikliğini gidermek için, gübrelere eser miktarda kobalt sülfat ya da bakır sülfat katmak yararlı olabilir

GÜBRE a (yun kopria'dan) Verimini korumak ya da artırmak amacıyla toprağa katılan organik ya da mineral madde (Bk ansikl böl)

—Kırs inş Gübre çukuru, hayvanların yataklıklarına bulaşmamış dışkı ve sidiklerini toplamaya yarayan ve bazı ahırların yakınına ya da altına kazılan, sonra su sızdırmaz duvarla ya da plastik bir maddeyle çepeçevre kaplanan çukur (Gübre çukurlarının hacmi 1 000 m3'e varabilir)

|| Gübre kanalı, hayvanların bakılıp beslendiği binalarda, üstü ızgaralarla örtülebllen ve gübre çukuruna iletilmek üzere hayvan dışkılarını toplamaya yarayan geniş ve derin kanal

|| Gübre sahanlığı, gübrelikte yumuşak ve az samanlı gübrelerin konduğu yüksekçe sahanlık (Burası yüksek olduğu için sızan şerbet kenarlardan aşağı, dibe süzülür, kalan gübre, tarlaya kolay saçılmak üzere daha katı bir kıvama gelir)

|| Gübre şerbeti havuzu, genellikle hayvanların bulunduğu binanın yakınında yer alan ve bu hayvanların idrarını biriktirmeye yarayan beton çukur

—Tarım Ağıl gübresi, tropikal ülkelerde, hayvanların konduğu ağıllardan toplanan toprak ve kurumuş dışkı karışımına verilen ad (Bu karışımın verimlileştirme değeri gerçek çiftlik gübresine göre oldukça düşüktür)

¡| Çiftlik gübresi, çiftlik hayvanlarının (sığır, koyun, at, vb) dışkılarından ve yataklıklarından oluşan ve tarımda toprağı iyileştirmek ve verimi artırmak amacıyla kullanılan gübre (Bk ansikl böl)

|| Geç gübre ya da uzun etkili gübre, verimi artırıcı öğelerinin açığa çıkması zaman içinde yavaş yavaş gerçekleşecek biçimde hazırlanmış kimyasal bileşim halindeki gübre

| Mantarlık çiftlik gübresi, çiftlik gübresi ile en çok % 5 toprak karışımından oluşan ve mantar üretiminde kullanılan karışım

|| Sıvı gübre, hem çözelti halinde, hem erimemiş halde bulunan verim artırıcı maddelerle su karışımından oluşan akışkan bileşik gübre

|| Susuz gübre, nem oranını °/o 15'in altına düşürmek için biraz kurutulan hayvan yataklık ve dışkılarının az çok kızışmış karışımı

|| Yapay çiftlik gübresi, az çok mayalanmış bitkisel artıklar (tahıl samanları, talaş) ve azotlu gübre karışımı

|| Yaprak gübresi, tarım bitkilerinin beslenmesini iyileştirmek için yaprakların üzerine uygulanan gübre

|| Yeşil gübre, bir yem bitkisi (baklagillerden fiğ, yonca, üçgül, evliyaotu vb) ya da başka familyadan herhangi bir bitki (kozalaklılar, buğdaygiller) ekilerek biçilme döneminden önce tarla sürülerek toprağa karıştırılan yeşil bitkilerden oluşan gübre

I—Tarım mak Gübre dağıtıcı, katı gübreleri toprağa gömerek yaymak için kullanılan makine (Bk ansikl böl)

|| Gübre ya-yıcı, hayvan gübrelerini çayıra yaymak için kullanılan bir tür hafif tırmık,

—ansikl Tarım Gübreler, bitkilere, beslenmeleri için gerekli gübre elemanlarını sağlar Yetiştirildikleri ortamda bitkilerin gereksinmeleri tamamiyle karşılanamadığından, gübrenin katılması ile gübre elemanları bakımından uygun bir düzey ve bir denge sağlanması amaçlanır Gübreler, fiziksel durumlarına, içerdikleri cisimlere, kimyasal elementlere ve gübre elemanlarının sayısına göre sınıflandırılır

• Fiziksel duruma göre sınıflandırma:

—katı gübreler, tanecik ya da toz halinde olur Tanecikli (granülasyon) gübreler fırınlama, kırma, kristalleştirme ya da "boncuklaştırma" yöntemiyle elde edilir Taneciklerin bir tabakayla kaplanması, birden çözülmeyi önleyerek toprağın içinde yavaş yavaş erimeyi sağlayabilir Toz halindeki gübreler ince öğütülmüş ya da kristalleştirilmiştir ve serpilmeyi kolaylaştırmak için yağlanabilir;

—sıvı gübreler, katı gübrelerin su içindeki eriyikleridir;

—süspansiyon halindeki gübreler, su İçinde asıltı halinde tutulan katı gübre taneciklerinden oluşur; sıvı gübrelere oranla daha yoğun olabilir;

—gaz halindeki gübreler, basınç altında depolanmış olan ve serpme sırasında atmosfere salıverilen susuz amonyak gibi gübrelerdir

• Kimyasal bileşime göre sınıflandırma:

—Mineral gübreler, ya maden yataklarından alınıp sanayide İşlenen (potasyum klorür, güherçile, vb) ya da sanayide bireşim yoluyla elde edilen gübrelerdir (sodyum nitrat, amonyum fosfat vb);

—organik gübreler, ya doğa kaynaklarından (guano) ya da artıklardan (kurutulmuş kan), yahut sanayide endüstriyel bi-reştirme yoluyla (formaldehit üre) elde edilir; bu gübrelerin başlıca özelliği örneğin azot gibi verimi artırıcı elemanları az çok hızla salıvermeye yatkın olmalarıdır (-> azot çevrimi);

—organo-mineral gübreler, organik ve mineral gübrelerin karışımlarıdır

• Gübre elemanlarının sayısına göre sınıflandırma:

—basit gübreler, bir tek gübre elemanı İçerir;

—bileşik (kompoze) gübreler, verimi artırıcı iki eleman (İkili gübre), üç eleman (üçlü gübre) ya da daha çok sayıda eleman içerir

• Başlıca gübreler Başlıca gübreler şöyle sınıflandırılır

—Azotlu basit mineral gübreler: kalsiyum nitrat, sodyum nitrat ya da güherçile, kireç ve magnezyum nitrat, kalsiyum siya-namit, amonyum sülfat, amonitrat, amonyum sülfonitrat, magnezyum sülfonitrat, susuz amonyak, azotlu eriyikler, amonyum klorür, üre

—Azotlu basit organik gübreler: kurutulmuş kan, boynuz, deri, yün artıkları, çiriş potası, tüyler, küspeler; sanayide organik bireşimle elde edilen organik gübreler (formaldehit üre, krotomiliden diüre, izo-bütillden diüre)

—Bileşik mineral gübreler: kimyasal yolla elde edilen (karmaşık gübreler) ya da birçok basit gübrenin kuru karışımıyla sağlanan İki ya da daha çok verim artırıcı eleman içeren gübreler

—Bileşik organik gübreler: insan dışkıları, çiftlik gübreleri, kuş, yarasa, balık gübreleri; kümes hayvanlarının dışkıları, melas tortuları

—Fosfatlı basit mineral gübreler: Thomas cürufu, süperfosfatlar, doğal fosfatlar, bi-kalsiyumlu fosfatlar, çökelmiş fosfat, çözünmüş fosfat, alümino-kalslyum fosfat, kemik tozu, hayvansal kömür

—Potasyumlu basit mineral gübreler: ham potas tuzları, silvinit, potasyum klorür, potasyum sülfatlar, potasyum karbonat ve potasyum bikarbonat, İmbik tortuları, pancar yıkama tortuları

• Pazarlama Gübrelerin pazarlanmasını düzenleyen mevzuat, garantiyi belirten bir etiketi zorunlu kılar Etikette gübre tipinin adı, sonra sırayla garantili gübre elemanlarının oranları: baş elemanlar (azot, fosfat, potasyum), ikinci derecedeki elemanlar, oligoelementler Oranlar, 100 kg üründeki gübre elemanının kg cinsinden miktarıyla gösterilir Gübre elemanları azot ve oligoelementler için kimyasal element cinsinden ve diğer elemanlar için oksitler olarak hesap edilir: fosfor (P205), potasyum (K20), kalsiyum (CaO), magnezyum (MgO), kükürt (S03)

• Çiftlik gübresi Bu gübreyi oluşturan karışım yığını yüzeyde aerobl, derin kısmında anaerobl bir mayalanmaya uğrar Yataklıkların emdiği idrarın üresinden oksijenin varlığında (aerobl mayalanma) amonyum karbonat oluşur, sonra o da karbon gazına ve amonyağa ayrışır Havasız yerdeki mayalanmada (anaerobi mayalanma) mikroorganizmalar, organik maddeleri ayrıştırır ve metangazı (gübre gazı) ile birlikte önemli miktarda karbon gazı çıkar Yataklıklardaki selüloz yıkıma uğrar, bundan da amonyağı emerek tutan nemli humus maddeleri doğar

Bu mayalanmalardan doğan ısı mikroorganizmaların yaşamını kolaylaştırır ve yeterince nem varsa parçalanmayı hızlandırır Bir çiftlik gübresinin içeriği ve kalitesi, yataklığın yapısına (tahıl samanları, eğrelti-otu, talaş, vb), yataklığın ve dışkıların karşılıklı oranlarına, hayvanların türüne ve beslenme biçimine, gübrenin saklanma tarzına ve mayalanma derecesine göre çok değişiktir Bir çiftlik gübresinin ağırlığı yalnızca sıkışma durumuna değil, aynı zamanda mayalanma durumuna ve nem derecesine de bağlıdır (sıkışmamış 1 m3 taze çiftlik gübresi 500 kg, iyi yığılmış nemli çiftlik gübresiyse 900 kg çeker)

—ikt Türkiye'de, yapay gübre üretimine ilk kez Karabük Demir-çelik işletmelerinde bir amonyum sülfat tesisi kurularak başlandı (1939) 1944'te, aynı tesise fosforlu gübre üretim birimi eklendi 1954'te Gübre fabrikaları taş iskenderun'da, 1961'de Azot sanayii taş Kütahya'da, 1971'de istanbul Gübre sanayii aş Yarım-ca'da kurdukları gübre tesislerini işletmeye açtılar Bu tesisleri, Gemlik, Mersin, Bandırma, Samsun'da kurulan yeni fabrikalar izledi

Planlı dönemde, gübre dışalım, dışsatım ve dağıtım görevi Türkiye Zirai donatım kurumu'na (TZDK) verilmiş, 1964'te, T Şeker fabrikaları ao, 1965'te Çay müstahsilleri kooperatifleri, 1967'de Tarım kredi kooperatifleri birliği vakfı, Tariş, Çuko-birlik, Antbirlik ve Akçaabat tütün ekicileri birliği, Devlet üretme çiftlikleri genel müdürlüğü, Mersin Narenciyeciler kooperatifi ve Umumi mağazalar taş'yi de içine almak üzere yetkili kuruluşların sayısı artırılmıştır

1972'de, gübre alım, satım ve dağıtım işleriyle görevli kuruluş sayısı TZDK, T Şeker fabrikaları ao ve Tarım kredi kooperatifleri yardımlaşma birliği olarak üçe indirilmiştir 24 ocak 1980 istikrar progra-mı'nda, tarımsal girdilere uygulanan sübvansiyonların, enflasyonun temel etkenlerinden biri olarak ele alınması, gübrede sübvansiyonların bazı özel uygulamalar dışında tamamen kaldırılmasına yol açmış, gübre fiyatları daha önce Bakanlar kurulu kararı ile belirlenirken, fiyatlar serbest bırakılmıştır

Aynı zamanda, gübre alım, satım ve dağıtımında görevli üç kurumun yanında gübre üreticileri ve bunların pazarlama şirketleri ile Tarım kredi ve satış kooperatiflerinin de yer almasına İzin verilmiştir 1984'te, gübrede düşük düzeyde sürdürülen devlet desteği tümüyle kaldırılmıştır Bu durum, gübre fiyatlarında artışa, tüketiminde ise gerilemeye yol açmıştır 1985'te gübre kullanımı bir önceki yıla oranla % 8,9 oranında düşmüştür

Türkiye'nin toplam gübre üretimi, 1985'te, 3 679 000 tonu azotlu, 3 496 000 tonu fosfatlı, 71 000 tonu potaslı olmak üzere toplam 7 246 000 ton olmuştur Söz-konusu yılda, gübre talebi 7 884 000 ton olmuş, bunun 7 285 000 tonu doğrudan tarımda kullanılmış, 984 640 ton gübre dış ülkelere satılmış, dışardan 2 152 000 ton gübre alınmıştır

—Tarım mak Gübre dağıtıcılar, genellikle tabanı hareketli olan ve İçindeki maddeyi arka tarafa doğru iten tekerlekli makinelerdir; dikensi dişlerden ve bir sonsuz vidadan oluşan bir sistem dağıtılacak maddeyi alır ve merkezkaç kuvvetin etkisiyle tarlaya saçar