Fiilimsiler

Fiilimsiler



Fiil kök ve gövdelerinden kendilerine özgü eklerle türeyip eylem anlamı taşımakla birlikte zaman, tarz ya da kişi almadan isim, sıfat ve bağlaç özelliklerini de taşıyan sözcüklere fiilimsi adı verilir Fiilimsiler genel olarak bileşik cümlelerde, yan cümlecik kurarlar ve bu yan cümleciğin yüklemi (ya da başka bir öğesi) olurlar
Fiilimsiler üçe ayrılırlar: 1 İsim fiiller (mastarlar); 2 Sıfat fiiller (ortaçlar); 3 Bağ fiiller (ulaçlar)

İsim fiiller, bir yandan bir eylemin adı, öte yandan yan cümleciğin herhangi bir öğesi olurlar Fiil kök ya da gövdelerine mek, me ve iş ekleri getirilerek türetilirler: Çalışmak, insana güç katar Okuma iyi bir uğraştır Gelişini hoş karşılamadım
Sıfat fiiller, bir yandan bir ismi niteledikleri için sıfat, eylem anlamı taşıdıkları için de yan cümlecik yüklemi olurlar Fiil kök ya da gövdelerine en, r, ecek miş dik, diği ekleri getirilerek türetilirler: Uçan kuşu gördün mü? Akar çeşme bulmak çok güç Yazılacak mektuplar var Yıkanmış çamaşırları ütüledim Bunlar görülmedik şeyler mi? Bildiğiniz kişilerle birlikteydik

Bağ fiiller, bir yandan iki sözü birbirine bağladıkları için bağlaç, bir yandan da eylem anlamı taşıdıkları için yan cümlecik yüklemi olurlar Fiil kök ya da gövdelerine eklenen ip erek ken, meden ince dikçe gibi pek çok ekle türetilirler: Burada oturup seni bekledim Hayatımı çalışarak kazanıyorum Yorulmadan yol aldık Yaz gelince dinleniyoruz Paramız bittikçe bankadan çekeriz

Fiilimsiler

Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle türetilerek isim, sıfat ve zarf olarak kullanılan kelimelerdir
Bunlar artık fiil olarak kullanılma özelliğini kaybettikleri için fiil çekim eklerini (olumsuzluk eki hariç) alamazlar; isim çekim eklerini alabilirler, isim sıfat ve zarf (tümleci) olarak kullanılırlar; yancümlecik kurarlar
Fiilimsiler üçe ayrılır: İsim-fiiller, Sıfat-fiiller ve Zarf-fiiller


1 İsim-fiiller

Fiillerin adıdır
Fiillere (basit, türemiş, birleşik) getirilen "-mE, -mEk, -İş" ekleriyle yapılır Türetilen bu kelimelere mastar; türetmede kullanılan eklere mastar eki denir
Bakmak, okumak, yazmak, konuşmak, derlemek, eleştirmek, araştırmak;
Bakma, yüzme, seslenme, tamamlama, yarım bırakma, kovalama;
Bakış, geliş, gidiş, serzeniş, sesleniş, tükeniş, kurtuluş, çıkış
*İsimlerin tüm özelliklerini gösterir, cümlede isim gibi kullanılır
Kitap okumayı çok seviyorum Nesne
Okumak en faydalı eylemdir Özne
Sinirli olduğu gelişinden anlaşılıyor Dolaylı tüml
*Olumsuzları mastar ekinden önce olumsuzluk eki getirilerek yapılır
Okumamak, yazmama, seslenmeyiş
*Bu kelimeler tek başlarına (eksiz) kullanıldıklarında mastar eki vurguludur
Okumak, yazma, danışma, sesleniş
*Eğer "-mE" ile yapılan isim-fiillerde bu ek vurgusuz, bundan önceki hece vurgulu okunursa yanlış anlaşılma olur: Olumsuz emir çekimi zannedilir
Danışma fiilimsi danışma olumsuz emir
Kaynaşma fiilimsi kaynaşma olumsuz emir
Dikkat: "-mE" eki olumsuzluk ekiyle karıştırılmasın
*Kimi isim-fiiller kalıcı nesne, yer, iş veya kavram adı olabilirler Bu durumda artık isim-fiil olarak kullanılmazlar Bunlar olumsuzluk eki de alamazlar
Dondurma, danışma, kavurma, kızartma;
Çakmak, yemek, ekmek;
Alış veriş, gösteriş, direniş
*"-mE" ekiyle türeyen mastarlardan bazıları sıfat olarak kullanılabilir
Süzme bal, asma köprü, yapma çiçek

2 Sıfat-fiiller (Ortaçlar)

Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle yapılmış sıfatlardır
Tanı->tanıdık (adam) kırıl->kırılası (eller)
"-En, -Esİ, -mEz, -r, -dİk, -EcEk, -mİş" ekleriyle türetilirler
*Sıfat görevinde kullanılırlar Niteleme sıfatı sayılırlar
gelen araba, öpülesi el, dönülmez yol, koşar adım, tanıdık yüz, gelecek zaman, olmuş iş
*Daha sonra isimleşebilirler İsimleştikleri zaman cümlede isim gibi kullanılırlar
Gelenler kimdi? özne
Tanıdıklarımıza rastlayamadık Dolaylı tüml
Aldıkları eke göre çeşitlere ayrılırlar:
*Geçmiş zaman ortaçları :"-dİk ve -mİş" ekleriyle yapılır
Nesne ve kavramların geçmişte ortaya çıkan niteliklerini bildirirler
Koca şehirde bir tek tanıdık yok
Aramadık yer bırakmadık
Bugüne kadar görülmemiş bir haksızlık var ortada
Pişmiş aşa su katmak
*Gelecek zaman ortaçları:"-Esİ ve -EcEk " ekleriyle yapılır
Nesne ve kavramların gelecekte ortaya çıkacak olan niteliklerini bildirirler
Kırılası eller hep zalimin yanında
Memleketin o kadar çok görülesi güzellikleri var ki
Daha yapılacak çok iş var
Çözülemeyecek bir sorun yoktur
*Geniş zaman ortaçları: "-En, -mEz, -or" ekleriyle türetilirler
Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç
Koşar adım eve gitti
Hep bilinen şeylerden bahsetti durdu
İşe erken başlayan erken verim alır
Gelen adayların kaydını yapıyorlar (şimdi gelen)
Akan kanı durdurmalı önce (her zaman akan)
Kaçan mahkûmları yakalamışlar (kaçmış olan)
Belirtme Ortaçları:"-dİk ve -EcEk" eklerinden sonra iyelik eki getirilerek yapılır
Okuduğum son kitap
Okuyacağım ilk kitap
Yapacağımız işler
Yapılacakları belirledim
Geleceği varsa göreceği de var
Diktiğimiz fidanlar meyve vermeye başlamış
Dikkat: Bu eklerden "-mEz, -or, -dİk, -EcEk, -mİş" ekleri fiil çekim eki olarak da kullanılmaktadır Zaten fiil çekim eki olan bu ekler zamana bağlı olarak sonradan sıfat yapmışlardır Sıfat yaptıkları durumda artık çekim eki değildirler
Bu konu uzun süre tartışılacak (çekimli fiil)
Uzun süre tartışılacak bir konu bulduk (ortaç)

3 Zarf-fiiller (Ulaçlar)

-Fiillerden türetilen ve zarf tümleci olarak kullanılan kelime veya kelimelerdir
-Ulaçlar yapım ekleriyle türetilir
-İsim görevinde kullanılmazlar
Çeşitleri şunlardır
aBağlama Ulacı"-İp" ekiyle türetilir
Bu ek genellikle "ve" bağlacının yerini tutar
"-İp" ekinin getirildiği fiille onun bağlanmış olduğu fiilin öznesi ve zamanı aynıdır

Telefon edip hâlini hatırını sordum< Telefon ettim ve hâlini hatırını sordum
Bu ulacın tekrarlanması fiilin sıkça yapıldığını gösterir:
Gidip gidip komşuları rahatsız ediyor
Bakıp bakıp gülüyor
b Durum Ulaçları :"-erek, -e, -e, -meden, -meksizin, -cesine" ekleriyle yapılırFiilin nasıllığını bildirir
Sınıfa gülerek girdi
Olayı adeta yeniden yaşıyormuşçasına anlattı
Gece karanlık sokaklarda düşe kalka ilerlediler
Dinlene dinlene gittiler
Gürültüye aldırmadan işiyle meşgul oluyordu
Hiç dinlenmeksizin yedi saat yürüdüm
Her şeyi bilircesine konuşuyordu
c Zaman Ulaçları:"-İncE, -dİkçE, -dİğİndE, -ken, -mEdEn, -or, -mEz" ekleriyle yapılırBu ulaçlar fiilin zamanını bildirir
Gülünce gözlerinin içi gülüyor
Canım sıkıldıkça şiir okurum
Kar yağınca herkes sokaklara döküldü
İlk okuduğumda iyi anlayamamıştım
Uyurken hep sayıklar
Gün ağarırken düştük tarla yollarına
Uyumadan önce de yarım saat kitap okunabilir
Gelir gelmez seni sordu
d Başlama Ulaçları:"-Elİ" ekiyle türetilir ve sonraki fiilin başlangıcını bildirir
Buraya geleli çocuğa bir hâller oldu
Seni tanıyalı hayatım değişti
e Nedenlik Ulaçları:"-dİğİ, -EcEğİ" ekleriyle türetilir ve "-dEn dolayı, için, -dEn ötürü" edatlarıyla birlikte kullanılır
Çok yalnızlık çektiğinden (dolayı) buralarda kalmak istemiyor
Sizden ayrılacağı için üzülüyor
f Bitirme Ulaçları:"-EnE, -İncEyE, -EsİyE" ekleriyle türetilir ve "değin, dek ve kadar" edatlarıyla birlikte kullanılırSonraki fiilin bitimini gösterir
Sen gelene kadar biz burada bekleyeceğiz
Yollar açılıncaya kadar bekledik
Öldüresiye dövdüler
alıntı