Yahudiler Ve Musevilik

Yahudiler Ve Musevilik

Yahudilerin kökeni Hz İbrahim'in soyundan gelenlere, yani İbraniler'e kadar uzanır İbrahim İÖ 2000 dolaylarında, Mezopotamya'da göçebe bir halk olan kavmine önderlik ederek, onları Kenan ülkesine (daha sonra Filistin) ulaştırmıştır (bak İBRAHİM, Hz) İbrahim'in Tanrı' nın tek olduğunu söyleyen ilk insan olduğuna inanılır İbrani kutsal metinlerine göre İbrahim ile Tanrı arasında, "Ahit" olarak bilinen karşılıklı bir bağlılık anlaşması vardır İbrahim, oğlu İshak ve torunu Yakub, "Üç Soyatası" olarak bilinir İnanışa göre, Yakub Tanrı'nın buyruğu ile İsrail adını almıştır

Bu nedenle, İsrail'in oğullan ve torunlarının ad-lanyla anılan On İki Kabile'nin halkına İsrail-oğulları ya da Beni İsrail denir Yakub'un yaşamının son dönemlerinde Kenan'da baş gösteren kıtlık, İsrailoğuUarı'nı Mısır'a göç etmek zorunda bıraktı İÖ 13 yüzyılda Firavun II Ramses onları baskı altına alıp köleleştirene kadar, burada rahatça yaşadılar Soyatalarının Tanrı'sı (Yahve) tarafından İsrailoğuUarı'nı özgürlüğüne kavuşturmakla görevlendirildiğine inanılan Hz Musa onları Mısır'dan çıkardı Musa öncülüğünde Kızıldeniz'i geçen İsrailoğulları Sina Dağı'na ulaştı Tanrı burada Musa aracılığıyla kendini İsrailoğulları'na tanıtarak, On Emir'i ve başka yasaları kapsayan Tevrat'ı gönderdi (bak Musa, Hz) Musa İsrailoğulları'na, geleceklerinin kendi yaşayış ve davranışlarına bağlı olduğunu, Tanrı'nın buyruklarını yerine getirirlerse barış içinde yaşayacaklarını bildirdi Musa'nın yerine geçen Yeşu, Kenan ülkesini, yani Tanrı tarafından İbrahim'e "Vaat Edilen Toprağı" fethetmek için İsrailoğuUarı'nı Şeria Irmağı'ndan geçirdi

Kenan ülkesine ulaşan İsrailoğulları, burada yaşayan kabilelerle, özellikle de Filistiler'le savaşmak zorunda kaldılar (Bu topraklara Filistiler'in ardından Filistin adı verildi) Bu durum, İsrailoğulları' nı birleşik bir krallık kurmaya yöneltti İlk kralları, On İki Kabile'den biri olan Benya-minoğulları'ndan Saul, ikincisi ise Yahuda-oğullan'ndan Hz Davud'du Davud, Kudüs'ü başkent yaptı ve içinde On Emir yazılı olan tabletlerin bulunduğu Ahit Sandığını kente getirdi Yerini alan oğlu Hz Süleyman, Kudüs'te Ahit Sandığı'nın çevresinde, Süleyman Tapınağı olarak bilinen büyük bir tapınak yaptırdı (bak Davud, Hz; Süleyman, Hz) İÖ 931'de Süleyman'ın ölümünden sonra İsrailoğulları ikiye bölündü ve kuzeydeki 10 kabile İsrail adını verdikleri bir krallıkta birleşti

Güneydeki Benyaminoğullan ve Yahu-daoğulları ise Süleyman'ın oğlu Rehoboam' in önderliğinde Yahuda Krallığı'nı kurdular İsrail Krallığı 721'de Asurlular'ın işgaline kadar egemenliğini korudu Asurlular'ca yurtlarını terke zorlanan kuzeyli kabileler başka halklarla karıştılar ve kimliklerini yitirdiler Bunlara İsrail'in "On Kayıp Kabilesi" dendi Geride yalnızca güneydeki Yahuda Krallığı kalmıştı Yakub'un oğullarından Ya-huda'nın adıyla anılan bu krallığın halkı, Yahudiler (Yahudahlar) olarak adlandırıldı Yahuda Krallığı İÖ 586'da Yeni Babil İmparatorluğu'nu kuran Kaldeliler'ce ele geçirildi

Kaideliler burada yaşayan Yahudiler'i Babil'e sürdüler Bu sürgün Babil Sürgünü olarak bilinir Yahudiler bu kez inançlarına bağlı kaldılar ve Persler yarım yüzyıl sonra Babil'i yıkınca yurtlarına dönerek İÖ 516'da Süleyman Tapınağı'nı ikinci kez yaptılar Bundan sonra Yahudi topluluğunun önderi, tapınağın yöneticisi olan yüksek rahip (kohen gadoi) oldu Selevkos kralının Eski Yunan dinini ve kültürünü benimsemeye zorlaması üzerine İÖ 165'te ayaklanan Yahudiler, uzun süren bir mücadele sonunda bağımsız bir krallık kurdular

Bu krallığın başında bulunan Hasmon hanedanı Roma İmparatorluğu tarafından ortadan kaldırılıncaya kadar ülkeyi yönetti Babil Sürgünü'nü izleyen yüzyıllarda üç büyük gelişme görüldü İlk olarak, Yahudiler kutsal metinlerini Tevrat (Hıristiyanlar'a göre Eski Ahit) denen Kutsal Kitap'ta topladılar (bak Kutsal Kitap) İkinci olarak, gittikçe artan sayıda Yahudi Filistin'i terk ederek Babil ve Mısır gibi başka ülkelere yerleşti; bu topluluklara, Yunanca'da "dağılma" anlamına gelen Diaspora dendi Bu terim bugün de İsrail dışında yaşayan Yahudi topluluklar için kullanılır

Son olarak, sinagog adıyla yeni bir dinsel kurum geliştirildi Sinagoglarda ibadet biçimi Tapınak'tan farklıydı İS 70'te Tapı-nak'ın ikinci kez yıkılmasından sonra, kurban sunma geleneği de kalktı Aynca sinagoglarda, kutsal metinlerin okunması ya da ayin sırasında halktan bilgili bir kişinin yönetimi de geçerli sayıldı Sinagoglar, Yahudiler'in yaşadığı her yerde, Filistin'de ve Diaspora'da kısa sürede yaygınlaştı (bak SİNAGOG) İÖ 2 yüzyılda Filistin'de ortaya çıkan Ferisiler'in sinagogların gelişimine önemli katkıları oldu Din bilginleri ve inananlardan oluşan Ferisiler'in amacı, Tanrı'ya ibadeti Kudüs'teki Süleyman Tapınağı'ndan yerel sinagoglara ve evlere taşımaktı

Filistin İÖ 63'te Roma egemenliği altına girdi Yahudiler, Hz Davud'un soyundan gelen ve Tanrı tarafından gönderileceği düşünülen Mesih'in onları kurtaracağı umuduna sığınmışlardı Bu umut bir dizi bağımsızlık hareketinin başlamasına yol açtıysa da, ayaklanmaların tümü Romalılar'ca bastırıldı Yahudiler Roma'ya karşı tüm güçleriyle açtıkları son savaşta yenildiler ve Süleyman Tapınağı İS 70'te ikinci kez yıkıldı Ama Musevilik yok olmadı Yahudiler, sözlü yasaları ve bunlarla ilgili yorumlan kapsayan Talmud'u da içeren yepyeni bir edebiyat yarattılar (bak İBRANİ EDEBİYATI; Talmud)

Yahudiler'in merkezi birkaç yüzyıl daha doğuda kaldı İS 1000'lerde, Roma İmpara-torluğu'nun kalıntılan üzerinde yeni krallıkla-nn kurulmasını izleyen yıllarda Avrupa'ya göç ettiler Burada kültür ve ekonomi alanında önemli katkılarda bulundular 9-12 yüzyıllar arasında, özellikle İspanya'da Magripli-ler döneminde, Musevi öğreti ve edebiyatı altın çağını yaşadı (bak MagrîplİLER) Kilisenin kendilerini Hıristiyanlık'a döndürmeye çalıştığı topraklarda yaşayan Yahudi topluluklar ise, topraklarını ve tefecilik ile küçük çaplı ticaret dışında hemen tüm işlerini yavaş yavaş yitirdiler

Sonunda getto denen özel mahallelere kapatılarak sık sık toplu saldırıya uğradılar Yahudiler 1290'da İngiltere'den, 1392'de Fransa'dan, 1492'de İspanya' dan, 1497'de de Portekiz'den kovuldular (bak GETTO;HaçliSEFERLERİ) İspanya'dan çıkarılan Yahudiler'in bir bölümü Kuzey Afrika ve İtalya'ya, çoğunluğu ise Osmanlı Devle-ti'ne sığındı Yahudiler ancak 18 ve 19 yüzyıllarda ortaçağın baskıcı kısıtlamalarından yavaş yavaş kurtularak eşit yurttaşlık haklarına kavuştular Ama bu gelişmeler milyonlarca Yahudi'nin yaşadığı Rusya'da gerçekleşmedi 1880'den başlayarak buradaki Yahudiler pog-rom (kıyım) denen kitle saldırılarına hedef oldular

Batı Avrupa'da da eski antisemitizm (Yahudi düşmanlığı) yeniden canlandı Bu olaylar Yahudiler'in kitleler halinde ABD'ye göç etmelerine ve Siyonist hareketin başlamasına yol açtı (bak SİYONİZM) Yahudiler eski anayurtlarına ve özellikle Kudüs'e (Eski Ahit'te Siyon) dönme düşünü her zaman korumuşlardı Başlıca önderlerinden biri de Theodor Herzl olan Siyonistler, 19 yüzyılın sonuna doğru bu düşü gerçekleştirmeye karar verdiler 1917'de İngiliz hükümeti, Yahudiler'in Filistin'de bir devlet kurmalarına yardımcı olmaya söz vererek Bal-four Bildirişi'ni ilan etti I Dünya Savaşı'mn ardından, Osmanlılar 400 yıldır yönettikleri Arap topraklarından çekildiler ve Milletler Cemiyeti 1922'de Filistin'in manda yönetimini İngiltere'ye bıraktı

Ama İngilizler bu topraklarda bir çıkmazla karşılaştılar Bir yanda, Araplar Yahudiler'in Filistin'e kitlesel göçüne karşı çıkıyorlar; öte yanda da, Yahudiler'in sığınacak bir yere olan gereksinimleri giderek artıyordu Özellikle, Almanya'da Adolf Hitler'in başa geçmesinden ve Yahudi-ler'e karşı tüm tarihleri boyunca uğradıkları en barbarca saldınyı başlatmasından sonra durum daha da ivedilik kazandı II Dünya Savaşı'nda Almanya ile Alman işgali altındaki topraklarda 6 milyon Yahudi öldürüldü (bak İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI; NAZİZM) 1947'de İngiltere sorunu Birleşmiş Millet-ler'e (BM) devretti BM, Filistin'in Arap ve Yahudi devleti olarak bölünmesine karar verdi

1948'de bağımsız İsrail Devleti kuruldu Ama Araplar'la İsrail arasındaki anlaşmazlık sona ermedi 1956, 1967 ve 1973'te üç savaş oldu Bu savaşlar İsrail sınırlarının genişlemesine ve bölgede tedirginliğin süreklilik kazanmasına yol açtı (bak ARAP-İSRAİL SAVAŞLARI) Bugün israil'de yaşayan Yahudiler'in sayısı yaklaşık 4,3 milyondur Dünyanın çeşitli bölgelerine dağılmış olan Yahudiler'in yaklaşık 7,1 milyonu Kuzey Amerika'da, 3,1 milyonu SSCB'de, 1,4 milyonu Avrupa'da ve 1 milyonu Latin Amerika'da yaşamakta; toplam Yahudi nüfusu ise yaklaşık 17,4 milyonu bulmaktadır (Ayrıca bak FİLİSTİN; İSRAİL)

Musevilik Yahudiler bir ırk ya da, İsrail'de yaşayanlar dışında, bir ulus değildir Daha çok kültürleri ve Musevilik olarak adlandırılan dinleriyle ayrılırlar Ama günümüzde birçok Yahudi dindar değildir ve kendi insanlarına karşı güçlü bir bağlılık da duymaz Dindar Yahudiler'in inançları da farklılık gösterir Önemli bir bölümü (ABD'dekiler dışında) Ortodoks'tur Bu, dinsel yaşamlarını eskiden olduğu gibi sürdürmeye çalıştıkları, yani geleneklerine sıkı sıkıya bağlı oldukları anlamına gelir Küçük bir bölüm de kendilerini, ilerici, liberal, reformcu ya da tutucu olarak adlandırır Bu, Musevilik'i 16 yüzyılda etkilemeye başlayan "çağdaşlaşma" hareketlerinden birine bağlı olduklarını anlatır

Ama her dindar Yahudi, Musevilik'in başlıca inanç ve uygulamalarını benimser Musevilik'te temel inanç tek Tanrı'nın varlığıdır ve yalnızca ona tapılır Tanrı insana, düşünme ve yaratma, doğru ile yanlış arasında seçim yapma, ibadet ederek Tanrı'yla ilişkiye geçebilme yetenekleri ve ölümsüz bir ruh bağışlamıştır, insanın "iyiliğe" ve "kötülüğe" eğilimi vardır Ama, günah, işlediği zaman tövbe edebilir ve eğer bunu yaparsa Tanrı onu affeder Tanrı doğayı yönettiğine göre, insan tarihine de yön verir

Tüm kadın ve erkeklerin onun varlığını kabul edecekleri, isteklerine uyacakları ve böylece hep birlikte adalet, kardeşlik ve barış içinde yaşayacakları yetkin bir çağa doğru yol gösterir Ortodoks Yahudiler bunun Mesih'in gelmesi ve anayurtlarına dönmeleriyle gerçekleşeceğini ileri sürer Yahudiler bu sona ulaşmada özel bir sorumlulukları olduğuna inanırlar İnançlarına göre Tanrı bu amaçla onları "seçmiş", onlarla bir "Ahit" yapmış ve Tevrat'la bunu kendilerine bildirmiştir Ortodoks Musevilik'e göre, Tevrat Tanrı buyruklarının gerçek, değişmez bir belgesidir ve bu yüzden her ayrıntısına uyulmalıdır

İlerici Yahudiler ise Tevrafm, Tanrı tarafından bildirilmiş de olsa, yanılgıya düşebilen insanlarca yazıldığına; bu nedenle de çağdaş bilgi ve koşulların ışığında bazı değişiklikler olabileceğine inanırlar Musevilik'te dinsel görevler, ahlaksal ye ibadetle ilgili olanlar biçiminde ikiye ayrılır Ahlaksal açıdan Museviler'in doğru, adaletli, iyi, cömert olmaları ve böylece "komşunu kendin gibi sev" buyruğuna uymaları istenir Musevilik genel olarak insanlar arasındaki ilişkileri düzenlemenin yanı sıra, kan ile koca, ana baba ile çocuk, öğretmen ile öğrenci, tüccar ile müşteri, işçi ile işveren arasındaki ilişkilerde doğru davranışın nasıl olması gerektiğini de en ince ayrıntılarına kadar belirler

Musevilik'te, günlük dualar, yemeklerden önce ve sonra şükran sunma, beslenme kuralları gibi, bazılan günlük yaşamı doğrudan etkileyen çok çeşitli ibadet gelenekleri vardır Şabat, haftanın yedinci günüdür Cuma günbatımından cumartesi günbatımına kadar sürer Bu, ibadetle uğraşılan, bedensel ve ruhsal bir dinlenme günüdür O gün ateş yakılmaz, yiyecekler bir gün öncesinden hazırlanır Hatta, hastanın yaşamı tehlikede değilse, tedavi bile uygulanmaz

Museviler'in yıllık takvimlerinde çok sayıda bayram vardır Bunlardan en önemlileri, sonbaharda kutlanan ve tövbeye çağn olarak koç boynuzundan bir borunun üflendiği Roş Haşana (Yıl Başı) ile 10 gün sonra kutlanan, tümüyle ibadete ve günahların kefaretini ödeyerek Tanrı'yla banşmaya adanmış olan Yom Kippur'duı (Kefaret Günü) Aynca, Tevrat' ta sözü edilen üç bayram da önemlidir Hamursuz Bayramı (Pesah) baharda, 14 Ni-san'da, İsrailoğullan'nın Mısır'dan çıkışını kutladıkları özgürlük bayramıdır Yedi ya da sekiz gün süren bayram boyunca mayasız ekmek yenir

Hamursuz Bayramı, Mısır'dan kaçarken acele etmeleri gerektiği için ekmeklerini mayasız pişirmek zorunda kalan Yahudiler'in anısına yapılır İkincisi, Hamursuz Bayramı'ndan yedi hafta sonra başlayan Hamsin ya da Şavuot Bayramı'dır Bu bayramda Tanrı'nın Hz Musa'ya Sina Dağı'nda On Emir'i bildirmesi kutlarıır Üçüncüsü olan ve Çardaklar Bayramı da denen Sukkot bir sonbahar şenliğidir ve hasadın bereketi için şükran sunulur Ayrıca, daha az önemli Yahudi bayram ve şenlikleri de vardır

Bazı Yahudiler sinagoglarda her gün dua eder Çoğu bunu yalnızca Şabat günlerinde ya da daha seyrek yapar Her sinagogda, içinde Tevrat'ın yazılı olduğu parşömen tomarlar bulunan Kutsal Sandık vardır Her Şabat sabahı Tevrat'tan bölümler okunur Haham dinsel öğütler verir; dualar ve şarkılar söylenir Kadın ve erkeklerin ayrı yerlerde oturduğu Ortodoks sinagoglarında ayinler baştan sona İbranice'dir

İlerici sinagoglarda ise yarı İbranice, yarı o ülkenin dili kullanılır ve kadın, erkek birlikte oturur (bak SİNAGOG) Musevilik'te erkek çocuklar sekiz günlükken sünnet edilirler Dinsel eğitim 5-6 yaşlarında başlar ve en az 13 yaşma kadar sürer Bu yaştaki erkek çocuklar Bar Mitzva denen bir törenle dine kabul edilirler Oldukça yeni ve henüz genel olarak kabul görmemiş olan benzer bir tören kızlar için de yapılır Birçok ilerici sinagog 16 yaşındaki kız ve erkekler için grup töreni düzenler Yahudi evlenme törenleri oldukça renklidir Cenaze törenlerinde ise kişinin Tanrı'ya şükretmesi ve üzüntülü zamanlarda olduğu kadar mutlu anlarda da onun düzeninin gerçekleşeceği dönemi beklemesi gerektiğini anlatan bir dua okunur