Türk Karikatürü

Türk Karikatürü




Daha önceki dönemlerde de örnekleri olmasına karşın, çağdaş karikatür 19 yüzyılda kitle iletişim aracı olarak gazete ve dergilerin yaygınlık kazanmasıyla gelişmiştir (bak KARİKATÜR) Türkiye'de ortaya çıkışı da bu alandaki gelişmelerle hemen hemen aynı döneme rastlar Tanzimat döneminden sonra gazete ve dergilerin çoğalması ve baskı tekniklerindeki ilerleme anlatım aracı olarak grafik sanatlanndan yararlanmayı da birlikte getirmiş; gazetelerde, dergilerde haberleri anlatan ya da destekleyen çizimler, resimleme çalışmalan görülmeye başlamıştır

Bir süre sonra bu anlatım biçimlerinden batıda olduğu gibi eleştiri ve gülmece amacıyla yararlanma düşüncesi ortaya çıkmış ve uygulanmıştır Giderek bu işin uzmanı sanatçılar yetişmiş, hatta yalnız bu tür çizimlere dayanan gülmece gazete ve dergileri yayımlanmıştır Karikatür Türkiye'de batı etkisi altında gelişmiş sanatlar arasındadır Ama bize özgü sanatlar arasında karikatürün özelliklerini taşıyan yaratı alanları da bulunmaktadır Sözgelimi, minyatürde çizimin önemli bir yeri vardır Bazı minyatürlerde oldukça abartılmış figürlere rastlanır Karagöz oyununda kullanılan figürler de fazlasıyla kendine özgü, abartılmış çizgilerle gülünç tipler çizerler Karikatürün en önemli öğesi olan gülmece ise çok eskiçağlardan beri Anadolu insanının kullandığı bir dışavurum biçimidir Hitit kabartmaları incelendiğinde, işlevi eğlencelerde insanları güldürmek olduğu anlaşılan kişileri canlandıran kabartmalara rastlanır Nasred-din Hoca ve Bektaşi fıkraları ise daha yakın çağlardan örneklerdir Ortaoyunu gibi gösteri sanatları özgün ve abartılı tiplerle gülmeceyi kullanan anlatım araçlarıdır Bütün bu birikimler Türkiye'de karikatüre hazır bir ortam yaratmıştır diyebiliriz

Osmanlı döneminde ilk karikatür 1867'de yayımlanmıştır 1870'te Teodor Kasap'ın (1835-1905) yayımladığı Diyojen ise ilk Türk gülmece dergisidir Bu dergiyi başkaları izlemekle birlikte, ilk karikatürlerin yayımlanmasından sonra uzunca bir süre karikatürsüz bir dönem yaşandı II Abdülhamid'in baskıcı yönetimi gazete ve dergilerin çıkmasını engellemiş, çıkabilenlerde de eleştiri amaçlı gülme-ceye izin verilmemiştir
Bu dönemde Türk karikatürü Türkiye dışında yayımlanan gazete ve dergilerde yer alarak sürdü 1908'de II Meşrutiyet'ten hemen sonra bu tür yerli yayınlar yeniden çoğaldı, bu da karikatürde bir canlanmaya neden oldu Adları bilinen ilk Türk karikatürcüler bu dönemin karikatürcüleridir

İlk dönem Türk karikatürünün özelliklerinden biri çizimlerin resim gibi oluşudur Başka bir deyişle, karikatürler gerçekçi çizimler üstüne kuruluydu Abartıyı sağlamak için düzenleme ve çizim özelliklerine önem veriliyor, gülmece daha çok yazıya dayanıyordu Altyazılarda açıklamalar, karşılıklı konuşmalar yer alıyor, ayrıca çizimde gösterilen figürlerin üstüne de kim ya da ne oldukları yazılarak açıklanıyordu

Bilindiği gibi Türkler'in dışındaki Osmanlı uyrukları batılılaşma hareketine önemli katkıda bulunmuşlardır Özellikle Ermeni kökenli sanatçılar, tiyatro ve mimarlık alanında olduğu gibi, karikatür alanında da batı etkilerine açık çalışmalarıyla tanınırlar İlk dönem karikatürcüleri, arasında Nişan Berberyan, Tıng-hır, Santr, Opçanadassis'in yanı sıra Ali Fuat Bey gibi adlar vardır Bu dönemde pek çok karikatür de imzasız olarak yayımlanmıştır II Meşrutiyet'i izleyen dönemde ise Sedat Nuri (İleri), Scarselli, A Rigopulos, Mehmed' Baha, Halit Napi, Münir Osman yer alır Dönemin en önde gelen sanatçısı ise Cemil Cem'dir (bak CEM, CEMİL)

Türk karikatürünün ikinci dönemi cumhuriyetin kurulmasını izleyen yıllarda ortaya çıkmıştır 1928'de yeni Türk alfabesinin benimsenmesi okuryazar sayısını çoğalttığı gibi basın yayın alanında da önemli bir canlanmaya yol açtı; gazete ve dergilerin çoğalmasına, yeni yöntemleri uygulamaya başlamalarına neden oldu Bu değişme ve gelişmeleri izleyen yıllarda karikatürün günlük gazetelerin ayrılmaz bir parçası olmuş ve klasik Türk karikatürünün en büyük ustaları yetişmiştir

Bu dönemin karikatürünün en belirgin özelliği çizimdeki değişmedir Bir önceki dönemin sonlarına doğru başlayan çizimlerdeki yalınlaşma süreci bu dönemde de sürmüştür Çizimlerde artık en ince ayrıntılardan vazgeçilmiştir Karikatürün gündelik olması bu ayrıntı düzeyinde çalışmayı olanaksız kılmaktaydı Dönemin bir başka çizim özelliği de insanların dışındaki varlık ve olguların da karikatür kalıpları içinde çizilmeye başlanmasıdır Bunun, eski bir Türk evinin abartılı bir biçimde yana yatmış olarak çizilmesi, bir taşıtın sanki canlı bir varlıkmış da hızla bir yere koşuyormuş gibi gösterilmesi türünden örnekleri vardır Çizim düzeyindeki üçüncü gelişme ise bazısı batıdan alınmış simgelerin ve kalıpların kullanılmasıdır Şaşıran birinin şapkası uçar, birinin başının üstünde uçuşan yıldızlar onun canının yanmış olduğunu anlatır Ülkeler de belli bir insan tipi ya da hayvanla anlatılır; barışı, ağzında zeytin dalı tutan bir güvercin simgeler; savaş tanrısı Mars eski bir Romalı asker kılığında çizilir




Yazı bu dönemde de gülmeceyi iletmede en önemli öğe olmayı sürdürmüştür Karikatürler resimlendirilmiş birer fıkra gibidirler Yazılar genellikle altyazı biçimindedir Bir önceki döneme göre bu alanda da bir yalınlaşma gözlenmektedir Artık olayın hangi ortamda geçtiği, konuşmaların kimler arasında olduğu gibi, çizimin açık seçik gösterdiği şeyler yazıyla açıklanmaz olmuştur Eskiden olduğu gibi bu dönemde de tümüyle yazısız anlatımların kullanıldığı olmaktadır, ama bunların sayısı çok değildir Yeni yazıyla yayımlanan ilk karikatür albümlerinin çıkması, ilk karikatür sergilerinin açılması, ilk kadın karikatürcünün yetişmesi yaklaşık 1950'ye kadar süren bu dönem içinde olmuştur

Dönemin en önemli sanatçısı Cemal Nadir Güler'dir (bak Cemal Nadir) Bu dönemin özelliği olarak söylenenlerin hepsinde katkısı olan bu sanatçı çizgide sağlam bir anlatım dili kurmuştur İlk çizgi roman sayılabilecek "Amcabey"i yaratmış, onun öykülerini çizgi film biçimine getirmeye çalışarak bu alandaki ilk denemeleri yapmıştır İlk kadın karikatürcü olan Selma Emiroğlu'nun da Öğretmenidir Cemal Nadir karikatür sanatının sevilmesini, benimsenmesini sağlamış, genç karikatürcüleri özendirmiştir Dönemin önde gelen öteki adları arasında Münif Fehim (Özarman), Ramiz (Gökçe), Ratip Tahir (Burak), (Koz-ma) Togo, Salih Erimez, Orhan Ural, Necmi Rıza (Ayça) bulunmaktadır Bu sanatçılardan birçoğu sonraki dönemlerde de karikatürcülüğü sürdürmüştür

Türk karikatürünün üçüncü dönemi 1950'de başlar II Dünya Savaşı'nın bitmesinden sonra Türkiye'nin dış dünyaya açılmasına, siyasal ve ekonomik alanda liberalleşmeşine paralel olarak basın-yayın yaşamında gözlenen canlanma ve çeşitlenme karikatüre de yansımış, Türk karikatürü yenilenip çağdaşlaşmaya başlamış, çalışmalarını uluslararası düzeyde kabul ettiren sanatçılar yetişmiştir Yeni karikatür anlayışının en etkin olduğu dönem 1950-60 arasıdır Önde gelen temsilcileri günümüzde de yapıt vermeyi sürdürmekte, ayrıca pek çok genç karikatürcü günümüzde de bu dönemin ustalarının ilkelerini uygulayan yapıtlar vermektedir




Üçüncü dönemdeki en önemli değişiklik çizimde görülmektedir Belli bir yalınlaşma sürecinden geçmiş de olsa, ikinci dönem karikatürü anlatımı doğrudan desteklemeyen, soba dibine kıvrılmış kediler, çatılardan sarkan nazarlıklar türünden ayrıntılarla doludur
"1950 kuşağı" adıyla da bilinen yeni karikatür neredeyse bir çırpıda denecek kadar hızla kendini bunlardan arındırmış, gereksiz her türlü ayrıntıyı çizimden çıkarmıştır Çağdaş eğilimlere paralel bu gelişme bir süre sonra karikatürün "çizgiyle gülmece yapma sanatı" olarak tanımlanmasına yol açmıştır

Çizgide görülen tutumluluğun benzeri yazıda da görülmektedir Gülmeceyi ileten yazı artık kendi başına bir fıkra olmaktan çıkmış, çizimi bütünleyen, ancak onunla anlam kazanan bir öğe durumuna gelmiş, yazısız karikatür öne çıkmıştır Bu anlayışı uygulayan en önemli sanatçılar Turhan Selçuk, Ali Ulvi (Ersoy) ve Ferruh Doğan olmuşlardır Nehar Tüblek, Semih Balcıoğlu, Altan Erbulak, Mistik (Mustafa Eremektar) ve Oğuz Aral da bu dönemin karikatürcüleri arasındadır Onları Yalçın Çetin, Tonguç Yaşar, Tan Oral ve Tekin Aral izlemişlerdir Suat Yalaz daha sonra çizgi romana yönelmiştir


Bu dönemde Türk karikatürcüleri yurtdışındaki yarışmalarda ödüller kazanmış, yapıtları yabancı gazete ve dergilerde yayımlanmış, karikatürleri albümlere, müzelere alınmıştır Türkiye'de de ulusal ve uluslararası yarışmalar düzenlenmeye başlanmıştır Karikatürcüler çizgi roman, canlandırma sineması diye de anılan çizgi film, kitap resimleme, afiş gibi sanat alanlarında da çalışmalar yapmışlardır Karikatürün ne olduğu ve ne olması gerektiğine ilişkin ilk kuramsal çalışmalara da gene bu dönemde rastlanır
Türk karikatürü 1960'tan sonra bir duraklama dönemine girdi Sanatçıların anlatım açısından yenilikler getirmeyişinin yanı sıra okuyucu ve izleyici de karikatüre daha az ilgi göstermeye başladı Gazete ve dergiler yalnız yurtdışından alınan karikatürleri ve adını duyurmuş Türk sanatçılarının yapıtlarını yayımlıyor, genç sanatçıların çalışmalarına fazla şans tanımıyordu

Duraklamaya neden olan etkenlerden biri karikatürün giderek soyut bir grafik sanat düzeyine gelmesi, anlatımını karmaşık simgeler ve çizim teknikleriyle iletir olmasıdır "Karikatür çizgiyle gülmece yapma sanatıdır" düşüncesi yerini, "karikatür güldürmez düşündürür" düşüncesine bıraktı, gülmecesi sınırlı bu yaklaşım da geniş izleyici kitlesi tarafından benimsenmedi Konu ya da anlatım yolu bulamayan karikatürcüler güncel olayları resimlemekten ileri geçemeyen yapıtlar üretir oldular Bu dönemin sonlarında, 1969'da Semih Balcıoğlu, Turhan Selçuk ve Ferit Öngören'le birlikte Karikatürcüler Derneği'ni kurdu
1970'lerin başında karikatür bir kendini yenileme sürecine girdi, böylece de günümüze kadar süren dördüncü ve sonuncu dönem başlamış oldu

Bu dönemde karikatür büyük yaygınlık kazanarak pek çok kişi, özellikle de gençler için bir anlatım, bir dışavurum aracı oldu 1975'te de İstanbul'da, Tepebaşı'nda Türkiye'nin ilk Karikatür Müzesi kuruldu

Dönemin özelliklerinden biri soyut anlatımlardan uzaklaşmak olmuştur Bir başka çizim Özelliği de karikatürün çizgi romana özgü anlatım tekniklerinden yararlanmaya başlamasıdır Altyazılar ortadan kalkarak sözlerin konuşma balonları içine alınması, çizgi romana özgü ünlem, sözcük ve işaretlerin karikatürde de kullanılması, daha devingen, canlı, çarpıcı çizimlerin araştırılması, yazarı ile çizeri ayrı ortak yapımların çoğalması karikatüre yeni bir soluk kazandırmış, karikatürün yeniden yaygın bir anlatım aracı olarak kullanılmasını sağlamıştır

Dönemin gülmece açısından özelliği yazıdan kaçınmaması, dahası yüzyıllardır kullanılan bazı sözlü gülmece özelliklerine dayanarak bunu karikatüre aktarmasıdır Ayrıca gülmece açısından bir başka önemli adım daha atılmış, bilinmeyen üçüncü kişilere yönelik iğnelemeler yerine doğrudan sokaktaki insanı konu alan bir gülmeceye yönelinmiştir Yazında gülmece yazarı Aziz Nesin'le başlayan, Türk insanının kendi kendisini alaya alan gülmece yaklaşımının karikatüre katılması da bu sanata yeni bir canlılık veren en önemli etkenlerden biridir Bu dönemin önde gelen adı, 1950 kuşağının en genç karikatürcülerinden biri olan Oğuz Aral'dır

Onun yönetimini üstlendiği Gırgır adlı gülmece dergisi yeni anlayışa öncülük etmiş, pek çok genç sanatçının yetişmesini sağlamıştır 1971'den beri çıkan ve adı 1989'da Oğuz Aral'ın yarattığı bir çizgi roman kahramanı olan AvnVye dönüştürülen bu dergi görülmedik bir basan kazanarak, bütün dünyada yayımlanan üçüncü büyük gülmece dergisi durumuna gelmiştir Dönemin öteki karikatürcüleri arasında Hasan Kaçan, Behiç Pek, Latif Demirci gibi adlar vardır Engin Ergönültaş, Can Barslan, Mehmet Çağçağ, Tuncay Akgün de aynı anlayışı sürdürmüşlerdir Yeni anlayışa ayak uydurabilen, Oğuz Aral'ın kardeşi Tekin Aral bir yandan başarılı portre karikatürleriyle tanınırken bir yandan da Türkiye'nin büyük gülmece dergilerinden Fırth (1989'dan beri Fırfır) yönetmektedir Kemal Aratan, Serhat Gürpınar, Yavuz Taran ise bir sonraki çizer kuşağının temsilcileridir Bu dönemde kadın çizerlerin de sayısı çoğalmıştır En başarılı olanlarından biri "Çılgın Bediş" adlı çizgi romanın yaratıcısı Özden Ögrük'tür

Karikatür günümüz Türkiye'sinde yaygınlık açısından en önde gelen sanat dalı durumuna gelmiştir Sanatsal yaratıcılık alanı olarak geniş kitleler tarafından ilgiyle izlenmekte ve sevilmektedir Gülmece dergilerinin sayısı çoğalmış, ayrıca gazete ve dergiler de gülmece ekleri vermeye, amatör çizer köşeleri düzenlemeye başlamışlardır Büyük kentlerin dışında da sergiler, yarışmalar düzenlenmektedir Bunlara paralel olarak karikatürün tarihini, kuramını konu alan yazılar, kitaplar yayımlanmaktadır Turgut Çeviker'in 1986'da 1, 1988'de de 2 cildi yayımlanan Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü adlı kitapları bu tür çalışmalara örnektir Aynca 1980'lerde karikatür albümleri ve kitaplarının yayımında artış olduğu, bazı yapıtların kısa süre içinde yeni baskılanmn yapıldığı gözlenmektedir