Tezhip Sanatı Nedir?

Tezhip Sanatı Nedir?





SÜSLEME SANATINDA KULLANILAN TERİMLER:

Desen: Yalnız çizgilerle boyasız olarak yapılan resim
Motif: Süslemelerde tekrarlanan biçim-öge
Figür: Resim ve heykelde insan ve hayvan görüntüsü
Kompozisyon: Bir sanat eserinde kurallara dayalı ve estetik anlamlı düzen kurma
Üslûp: Bir devrin ya da bir sanatçının kişiliği, bir eserin teknik, renk, kompozisyon biçim ve anlatım bakımından özellikleri
Üslûplaştırma: Gerçek şekil ve motiflerin karakterini kaybettirmeden basitleştirerek, süslemeyi şematik hale sokmak
Üslûp türleri: Selçuk, Bursa, Edirne, klasik, barok, rokoko, yeni klasik, uyanış gibi bölüm ve karışımlar gösterir Her uygarlığın kendi adını taşıyan özel ya da karışık üslupları vardır

SÜSLEME SANATINDA KULLANILAN MOTİFLER:

İslam süsleme sanatlarında figür ve tasvirlere pek yer verilmediğinden, motifler geometrik düzenlemelerle beraber büyük önem kazanmıştır Yüzyıllar içinde gelişerek çeşitlilik kazanan süsleme elemanı motifleri belli gruplar içinde toplayarak sınıflandırmak, bunları tanımaya kolaylık sağlayacaktır Bu motifleri üç grupta inceleyebiliriz:

*Bitkisel motifler (naturalist motifler)
*Palmet-lotus
*Çiçekler , yapraklar, ağaçlar
*Soyut Motifler
*Rumi
*Münhanî
*Sembolik motifler
*Bulutlar
*Çintamâni ve üç benek

ABitkisel Motifler (natüralist motifler):

aPalmetus-Lotüs: Çoğunlukla beraber kullanılan bu iki motiften, Lotus, nilüfer çiçeğinin sadeleştirilmiş şeklidir Palmet ise, kaynağı Asurlular olarak bilinen bir motiftir Çok zengin çeşitleri olan bu motifler İslam eserlerinde sade ve zarif görünümleriyle çizilmişlerdir
bÇiçekler (Hatai): Gül, gül goncası ve benzer çiceklerin boyuna kesitinin anatomik hatların üslûplaştırılmış görünümleriyle çizilmiş şekline denir Bazı kitaplarda bu motifin Timur Devleti zamanında Çin Türkistan'ından getirtilerek kullanılmaya başlandığı anlatılırsa da bu doğru değildir 11 yüzyıl başlarında Karahanlılar Devleti zamanında Çin Türkistanına "Hatay-Hıtay-Huten" diye adlandırılan ülke bir sanatçı gönderilip orada "hitay sanatını" öğrenen sanatçı ülkesinde döndüğünde İslam süsleme sanatlarında hatai motifi ile hatai üslubunun temelini atmış olur

cPenç: Gül, gül goncası, papatya ve benzer çiçeklerin kuş bakışı görünüşünün stilize edilerek çizilmiş şekilleridir Çiçekler yapraklarına göre biçimlendirilirler Pençberk: 5'lik yaprak demektir 13 ve 14 yüzyıllarda sevilerek kullanılan hatai motifi ile 15 yüzyılda yavaş yavaş diğer narçiçeği, nergis, sümbül gibi çiçeklerin de katılımıyla süsleme sanatında rumilerin ve geometrik düzenlemelerin yerini natüralist düzenlemeler almaya başlar Özellikle 16 yüzyılda lale çiceğinin tezyini sanatlarda kullanılmaya başlamasıyla yepyeni bir dönemi başlatır

dYapraklar: Süsleme sanatlarında diğer bir özellikte her çiçeğin kendi yaprağıyla kullanılmış olmasıdır Hiçbir zaman bir gül bir karanfil yaprağıyla birlikte çizilmemiştir Bu özellikten başka hançer yaprağı adı verilen kavisli iri ve büyük yapraklar kullanılmış ve sadece bu yapraklarla yapılan kompozisyonlar olmuştur Bu kompozisyonlarda Hayvan figürleri de görülür 16 yüzyılın bu süsleme tarzı "saz üslubu" diye adlandırılır

eAğaçlar: Süsleme sanatında daha çok ölümü ve cenneti sembolize eden ağaçlar kullanılmıştır Selvi (Servi) ölümü ve aynı zamanda halk arasında ince ve uzun boylu sevgiliyi de sembolize eder Nar ağacı ise cenneti temsil ettiği için severek kullanılmıştır

BSoyut Motifler:

BaRumî: Sözlük anlamı Anadolu'ya ait demektir Orta Asya kökenli olan motifin ilk yaygın kullanımı Selçuklu Devleti zamanında olduğu için "Selçukî" adını verenler de vardır 16 yüzyılda çok çeşitli yorumları çizilmiş olan bu motif, şekline ve kompozisyonlarda kullanılış biçimine göre iki türlüdür

1 Çizilişine göre:

a) Sade Rumî: Buna dini Rumî de denir En basit şekliyle çizilmiş Rumî örneğidir
b)Dendanlı Rumî: Sade Rumî sınır çzgisinin iç kısmında münhani örneklerle süslenmiş rumi örneğidir
c)Kanatlı Rumî: Rumî motifinin iki kola ayrılarak çizilmiş şeklidir
d)Sarılma Rumî: Buna *sansür*ide Rumî de denir Kendi içinde sarılma ve bükülme anlamında Farsça bir terimdir Rumî motifinin üzerine çıkma yaparak sarılmış rumi örneğidir
e)Sencide Rumî: Ölçülü iki taraflı çizilen Rumî çeşidi anlamında Farsça bir terimdir Sanki iki Rumî sırt kısmında birleştirilmiş gibidir
f)İşlemeli Rumî: Büyük bir Rumî motifinin iç kısmında hatai grubu motifler yer alır

RUMİ MOTİFİN ÇEŞİTLERİ

2 Kompozisyondaki kullanımına göre:

a)Ayrılma Rumî: Bir kompozisyonda deseni paftalara ayırarak, kompozisyonda daha uygun bir görünüm sağlamaya ayrılma rumi denir Bu bölümde zemin, uygun şekilde farklı renkte boyanır Bu görevi hemen her çeşit rumi motifi yapar
b)Tepelik Rumî: Kompozisyonlarda sonlandırıcı veya sınırlayıcı görev yaparlar Bazen tığ şeklinde de kullanılırlar Simetrik düzenleme uygulanır
c)Ortabağ Rumî: Rumî kompozisyonunun çiziminde rumilerin saplarının bir noktada birleşip tekrar o noktadan ikiye ayrılmalarında, birleşme noktasına konan rumili düzenlemeye ortabağ rumi denir
d) Salyangoz: Salyangoz diye adlandırılan küçük rumi tarzındaki kıvrımlar simetrik dörtlü hattın çakışma noktasında kullanılır Bağlayıcı bir özellik taşır
e)Üç-iplik Rumî: Birbiri içinden geçen üç hat üzerinde rumilerin aynı yönde dizilerek meydana getirdiği zarif bir rumi örgüsüdür Bordürlerde kompozisyonları sınırlayıcı olarak kullanılır

BbMünhani : Eğri, çizilmiş anlamındadır 11 ve 15 yüzyıl'larda yazma eserlerin hemen her bölümünde kullanılmıştır Bazen bordür şeklinde ya da müstakil olarak çizilmiştir Rumîlerden farklı bir çizim özelliğine sahiptirler Kompozisyonların hazırlanışında bir hat üzerinde değil, birbirine bitişik olarak çizilir ve açıktan koyuya doğru kademeli bir şekilde boyanır

CSembolik Motifler:
Bunlar da iki gruptur:

CaBulutlar: Süsleme sanatlarında kullanılan bulutlar, doğanın bir elemanı olma fikriyle değerlendirilip kullanılmışlardır Bulutlar kendi hatlarını devam ederek çizilirler ve başka motiflerle karışmazlar Çizim şekillerine ve kullanım özelliklerine göre rumiler gibi isim alırlar

1 Çizimdeki özelliklerine göre:

a)Serbest bulut: Kompozisyonlara serbest şekilde çizilerek yerleştirilirler
b)Yağma bulut: Bulut şekillerinin daha kesif olarak bir arada çizilmeleridir Serbet olarakta yerleştirilirler

2 Kompozisyondaki durumuna göre:
a)Nokta bulut: Yağma şeklinde çizilirler Nokta bulut denmesinin nedeni, desende motiflerin yer alacağı dalların çıkış noktasını teşkil ederler
b)Ayırma bulut: Ayırma rumilerin kullanılmadığı yerde aynı görevi yapacak şekilde kullanılırlar Renk ayırımına yardımcı olmaları nedeniyle deseni monotonluktan kurtarıp, daha ahenkli görünmesini sağlarlar
c)Ortabağ bulut: Çardaklı ve çember diye de isimlendirilen bulut motifi Çiçeklerin saplarını bağlamada, bazen de iki bulut arasında bağlantıyı sağlamada kullanılırlar
d)Tepelik bulut: Kompozisyonların sınırlandırılmasında kullanılırlar Desenlerin bitişini belirlir
e)Hurde bulut: Bu düzenlemede rumilerden farklı olarak kendi bünyelerinde değil, yaprak veya hatai çiçeğiyle beraber kullanılarak değerlendirilirler

CbÇintamâni : Genellikle üç benekle birlikte kullanılan çintamâni, bulut ve hatai motifleri gibi Orta Asya kaynaklıdır Yanyana uzanan iki dalgalı şekil kaplan ve pars postunu hatırlatır Biri üstte ikisi altta üç benekten oluşan düzenleme dekoratif anlamda süsleyici olarak kullanılmıştır Bazen beneklerin içine tek tarafa daha yakın çizilen daireler onların hilal şeklini almalarını sağlar Timur devleti dönemine ait sikkelerde görülen bu üç beneğe "Timucin" adı verilir Türk bezeme sanatında ise gücün ve saltanatın sembolü olarak kullanılmıştır Bazen üç beneğin bir arada kullanıldığı örnekler olduğu gibi bazen de her iki motif ayrı ayrı kullanılmıştır
__________________

Tezhip-Süsleme Sanatı



Eski bir süsleme sanatıdır Sözcük Arapça'da "altınlama, yaldızlama" anlamına gelir Ama tezhip yalnız altınla değil boya ile de yapılır Daha çok yazma kitapların sayfalarını, hat levhalarının kenarlarını süslemede kullanılmıştır Tezhip doğuda olduğu kadar batıda da uygulama alanı bulmuş bir sanattır Özellikle ortaçağda Hıristiyanlık'ın kutsal metinlerini, dua kitaplarını süslemede yoğun biçimde kullanılmıştır

Ama zaman içerisinde kitaplarda da resim öne çıkmış, tezhip yalnızca başlıklar-daki büyük harfleri süslemekle sınırlı kalmıştır Türkler'de tezhibin geçmişi Uygurlar'a kadar uzanır Mani dininin Uygurlar arasında yayıldığı 9 yüzyılda tezhip sanatı da görülmeye başlanmıştır Bu dönemde İslam ülkelerinde de tezhip yaygın bir sanattı Anadolu'ya Selçuklular'ın getirdiği tezhip en gelişkin dönemini Osmanlılar zamanında yaşamıştır 15 yüzyılda Mısır'da Memlûk sanatçıları ayrı bir üslup geliştirmişler, aynı dönemde İran'da ve ardından Timurlular'ın egemen olduğu He-rat, Hive, Buhara, Semerkant gibi merkezlerde tezhip sanatı büyük gelişme göstermiştir




Herat'ta geliştirilen üslup daha sonra da İran tezhip sanatını büyük ölçüde etkilemiştir Osmanlı sanatçıları da 15-16 yüzyıllarda İran'la artan ilişkiler sonucunda Herat Okulu'nun birçok özelliğini yapıtlarında kullanmış, yeni bireşimler yaratmışlardır 18 yüzyılda Osmanlı tezhip sanatı gerilemeye yüz tutmuş, klasik motiflerin yerini kaba süslemeler almaya başlamıştır 19 yüzyılda ise sanatın hemen her alanım saran batı etkisi tezhibe de yarısı mış, Örneğin Klasik dönemde tek olarak kullanılan çiçek motifleri vazolar, saksılar içinde buketler halinde görülür olmuştur




Tezhipte temel malzeme altın ya da boyadır Altın, dövülerek ince bir tabaka haline getirilmiş varak olarak kullanılır Altın varak su içinde ezilip jelatinle karıştırılarak belli bir kıvama getirilir Boya ise genellikle toprak boyalardan seçilirdi Sonraları sentetik boyalar da kullanılmıştır Tezhip sanatçısı (müzeh-hip) bir kâğıdın üstüne çizdiği motifi önce sert bir şimşir ya da çinko altlığın üstüne koyarak çizgileri noktalar halinde iğneyle deler Sonra bu delikli kâğıdı uygulanacağı zeminin üstüne koyarak delikleri yapışkan bir siyah tozla doldurur Delikli kâğıt kaldırıldığında motifin uygulanacak zemine çıktığı görülür Bu motif iyice belirginleştirilip altınla ya da boyayla doldurularak tezhip meydana getirilir