Mehmed Şemseddin

Çocuk Edebiyatının Öncüsü

Çocuk Edebiyatı denilince aklımıza ilk gelen isimdir Mehmed Şemseddin Çünkü çocuk edebiyatı onunla başlamıştır Kendisi,1849 yılında İstanbul- Fatih’te dünyaya gelmiştir Babası, deniz subaylarından, “İngiliz” lakabıyla tanınan Kaymakam Yusuf Bey’dir İlkokulu bitirdikten sonra öğrenime ara vermiş, yabancı dil öğrenmiş, kendi kendini yetiştirmiştir Genç yaşta gazeteciliğe heveslenmiştir Bir süre sonra gazetelere yazmaya başlamıştır
Büyüklerden çok çocukların gazeteye ihtiyacı olduğunu savunmuş, 10 Ekim 1876 yılında Arkadaş adlı ilk çocuk gazetesini çıkarmıştır Bu yıllarda, batının etkisiyle gazetecilikte bir kıpırdanma oluyordu Bu arada çocuklar için de gazete neşredilmesi denenmiş, fakat ömrü kısa sürmüştü O dönemin yazarlarına göre çocuklar için gazete neşretmek gereksizdir fikri hakimdi
Mehmed Şemseddin bu fikri tenkit eder ve çocuklar için gazeteye ihtiyaç olduğunu derginin ilk sayısında şu cümlelerle açıklar:
“Ben ispat ederim ki, çocuklar için dahi gazete lâzımdır Bakınız nasıl ispat ederim: Çocuklar insanların küçüğüdür İnsanlar yemekte, içmekte, giyinmekte, kuşanmakta her neye muhtaçsalar, çocuklar dahi onlara muhtaçtırlar Ama küçük mikyasta muhtaçmışlar bunun zararı yoktur Herhalde muhtaçtırlar ya bize burası lâzımdır”
Böylece Mehmed Şemseddin, çocuk basınının ve edebiyatının öncülüğünü yapmıştır 13 sayıya kadar çıkan gazete önüne gelen engelleri aşamadığı için yayınına devam edememiştir Bugün sıkça kullandığımız “En iyi arkadaş kitaptır” sloganı Mehmed Şemseddin’e aittir Mehmed Şemseddin, gazetenin adını niçin Arkadaş koyduğunu şöyle izah etmektedir:
“Size anlatacağım şeyleri daima böyle lâkırdı eder gibi söyleyeceğim Ta ki okuduğunuzu kendi kendinize anlayabilesiniz Yazacağım şeylerse asla can sıkmaz Sizi hem eğlendirir, hem de size fayda verir Bu sebepten dolayı gazetenin ismini Arkadaş koydum”
Mehmed Şemseddin, daha sonra Anahtar adlı dergi ile çocuklara hizmet vermeye devam eder ve derginin önsözünde şöyle yazar: “Elimden geldiği kadar hizmetten geri durmamaya azmettim” Bir süre sonra bu derginin yayınına bilinmeyen sebepten dolayı ara verilirYani dergi kapatılır Yazar, üç-beş yıl sonra Çocuklara Arkadaş adlı yeni bir dergi daha çıkarır
Mehmed Şemseddin, çocuklar için çıkardığı gazete ve mecmuaları neşretmekteki maksadını şöyle açıklamaktadır: “Etfal-i vatanı okuyup yazmaya tertib ve teşvik etmek; bilgi ve görgülerini artırır bir yolda güzel güzel makaleler ve hikâyeler yazmaktır”
Çocukları okuma-yazmaya teşvikle iş bitmiyordu Daha fazlası lâzımdı Okuma-yazmayı nerede, nasıl ve hangi metodla öğreneceklerdi Bilinen metotları uygulamak tahsil hayatını uzatabilirdi, Osmanlı Türkçesini daha kısa yoldan öğretecek bir kitap lâzımdı Bunun için kitapçı olan dostu Arakel Efendi’nin yardımıyla Anahtar dergisinde değişiklikler yaparak yeni adı: “Çocuklara Kılavuz” olan Elifba kitabını çıkardı
Mehmed Şemseddin, bazı devlet memurluklarında da bulunmuştur Vefat ettiğinde Karantina Başkâtipliği’nde görevliydi Üsküdar’da vefat etmiştir Kabri, Karacaahmet Mezarlığı’nda “Miskinler Tekkesi” karşısındadır Babasının yanında yatmaktadır
Yayın hayatına gazetecilikle başlamış, basılmış veya basılacak olan çok sayıda eser vermiştir Yirmi kadar basılacak eseri olduğu biliniyor Bazı eserleri birkaç defa basıldığı halde, mevcut nüshaları pek azdır Hele çocuklar için yazdığı eserlerin kütüphanelerde bulunmayışı dikkat çeken bir husustur Meselâ, Elifba kitabı 12 defa basılmış, elimizde sadece 12 nüsha bulunmaktadır Bu yüzden ilk baskının basım tarihi bilinmemektedir
Tanzimat sonrası Milli Eğitim programlarında gördüğü eksiklik üzerine çocukların eğitim ve öğrenimine önem verilmesi gerektiğine inanmış ve bu istikamette çalışmalarını sürdürmüştür Ona göre, Milli Eğitim, Türk Dilini kontrol altına alarak yabancı dillerin istilasından kurtarmak için tedbir almalıydı Bu tedbir alınıncaya kadar kendisi elinden gelen gayreti göstereceğini söylemektedir Bu konuda herkesin az çok elinden gelen gayreti göstermesi gerektiğini de ifade etmektedir Hatta bir “Dil Akademisi” kurulması gerektiğini savunur Bu akademinin Dilbilgisi kitapları yayınlaması gerektiğini söyler Arapça-Farsça lugatlerin de bu çerçevede kontrol altına alınması gerektiğini ifade eder Böylece bugünkü TDK’nun kuruluş fikri doğmuş olur
Ekim 1876’da çıkan Arkadaş gazetesi evvelce belirttiğimiz gibi ilk çocuk gazetesidir Bu dönemde, Batının etkisiyle gazetecilikte bir canlanma görülmüş, bu arada çocuklar için de bir gazete çıkartılması denenmiştir İlavelerle geçiştirilen bu denemelerden sonra, devrin muharrirlerince: “Çocuklar için gazete çıkarmak gereksizdir” düşüncesi ile vazgeçilmiştir Zaten bu denemeler de bazı gazetelerin son sayfalarında, Lafonten, Ezop gibi batı kaynaklarından tercümeler veya Nasreddin Hoca hikâyeleridir Oysa Mehmed Şemseddin, büyüklerin ihtiyacı olan her şeye çocukların da muhtaç olduğunu her zaman savunmuştur Bu sebeple çocuklar için özel gazete ve dergiler neşretmiştir
Mehmed Şemşeddin’in çocuklara sunduğu masallar, hikâye ve fabllar, telif değildir Pek çoğu Doğu-Batı klasiklerinden alınmış, bazı ilaveler ve yorumlar eklenerek bizim çocuklarımıza sunulmuştur Bunlar, La Fonten, Ezop, Anderson, Beydaba ve Mesnevi’den seçme masal ve hikâyelerdir Bu ürünleri çocuklara uyarlarken milli ve dini duygular aşılamayı da ihmal etmemiştir Mehmed Şemseddin İyilik ve merhamet duygularını aşılayan ürünlerde değişiklikler yapmıştır Kurtla Kuzu masalında olduğu gibi Bu masalda kurt kuzuyu yakalayıp yemeye çalışırken Mehmed Şemseddin araya bir köpek bulup getirir ve köpek kurdu yakalar, parçalarken kuzu da kaçıp kurtulur Bir başka masalda yılan kurbağayı yutar, biri gelir bir şekilde yılanın karnından kurbağayı çıkartır, kurbağa zıplaya zıplaya kaçar, yılan öldürülür Mesnevi’den aldığı dinî motiflerle doğruluğu, dürüstlüğü aşılar çocuklara Beydaba başka bir şekle bürünür onun kaleminde Fillerin kindar ve intikamı ağır olan tarafını “Terzi ile Fil” masalında ortaya koymuştur Yazar daima iyi ile kötüyü, zayıf ile kuvvetliyi yan yana getirmiştir
Çocuklara Cuma Günü Mektebi adlı kitabını, (1881) Hıristiyanların “Pazar Okulları”ndan etkilenerek çıkarmıştır Bu eser dört cilttir İlk iki cildi, İslâmiyete, terbiye ve nasihate dairdir İlme, fenne ve İslâm’a dâir bilinmesi gereken bilgilerin tamamı bu dört ciltte toplanmıştır
Çocuklara Gece Eğlencesi adlı eserini ise, çocukların aile fertlerinden masal, hikâye ve bilmeceler dinlemekten hoşlandıkları için yazılmıştır
Çocuklara hizmet için yılmadan çalışır Çocuklara Talim (1887), Arkadaş ve Mektep’den sonra üçüncü gazetedir Çocukların kültür seviyesini yükseltmek gayesi ile bu gazeteyi çıkardığını söylemektedir
Mehmed Şemseddin, çocuklar için yayınladığı eserleri, Ezop, La Fonten, Andersen, Beydaba ve Mesnevi’den seçtiğini söylemiştik Bunları şöyle sıralayabiliriz: 1- Çocuklar arasında geçen hikâyeler, 2- Çocukla büyükler arasında geçen hikâyeler 3- Hayvanlar arasında geçen hikâyeler 4- Hayvanla insanlar arasında geçen hikâyeler Bunlardan başka Mehmed Şemseddin, çocuklar için tiyatro da yazmıştır Bunlar ayrı çalışmayı gerektiren ürünlerdir