Sıcaklık

Sıcaklık
Güneş Işınlarının Atmosferde Dağılışı

Yeryüzünün ısınmasında ana enerji kaynağı Güneş’tir Dünya, Güneş’in uzaya yaydığı enerjinin ancak iki milyonda birini alır Güneş’ten gelen bu enerji güneş sabitesi (solar konstant) ile belirlenir Atmosferin üst sınırında 1 cm2’ye 1 dakikada gelen kalori miktarına güneş sabitesi (solar konstant) denirAtmosferin etkisiyle, Güneş’ten gelen ışınların tamamı yere ulaşmaz Atmosfer güneş ışınlarını çeşitli oranlarda tutar ve dağıtır Bu nedenle yeryüzü Güneş’ten gelen ışınlardan çok atmosfer tarafından tutulan ışınlarla ısınır

Sıcaklık Etmenleri

Atmosferin ısınması çeşitli etmenlerin etkisi altındadır

Güneş Işınlarının Yeryüzüne Değme Açısı

Belirli bir yüzeye dik ve yatık gelen ışınların getirdikleri enerji miktarları arasında belirgin bir fark vardırÇünkü bir ışın demeti dik geldiğinde daha dar bir yüzeyi aydınlatırken, aynı ışın demeti yatık geldiğinde daha geniş bir yüzeyi aydınlatırAncak ışınların yere değme açısı daraldığı için etkisi azalır Bu nedenle Güneş ışınlarının yere değme açısı büyüdükçe yeryüzünü ısıtma gücü de artarGüneş ışınlarının yeryüzüne değme açısını etkileyen etmenler şunlardır:

Dünya’nın Şekli

Dünya’nın küreselliğinin bir sonucu olarak, Ekvator’dan kutuplara doğru güneş ışınlarının yere değme açısı küçülür Buna bağlı olarak her iki yarım kürede Ekvator’dan kutuplara doğru sıcaklık azalır Bu durum enlemin sıcaklık üzerindeki etkisini gösterir

Dünya’nın Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi

Dünya’nın eksen eğikliği nedeni ile Güneş çevresindeki dönüşü (yıllık hareket) sırasında güneş ışınlarının yere değme açısı değişirYeryüzündeki bir noktanın güneş ışınlarını yıl içinde farklı açılarla alması ısınma farklılıklarına neden olur

Dünya’nın Günlük Hareketi

Dünya’nın günlük hareketi nedeniyle güneş ışınlarının bir noktaya değme açısı sabahtan öğleye kadar artar Öğleden akşama kadar ise azalır Günün en yüksek sıcaklığı, ışınların en büyük açı ile geldiği öğle saati değil, depolanan enerjinin en fazla olduğu 1300 – 1400 saatleri arası ölçülür Çünkü öğleye kadar yerde biriken enerji, ışınların gelme açısının daralmasıyla birlikte ışıma ile atmosfere iletilir Işıma gece boyu devam eder, yer soğur Güneş’in doğuş saatinde ışıma sona erer ve yerde enerji depolamaya başlar Işımanın sona erdiği anda günün en düşük sıcaklığı yaşanır

Işıma

Yeryüzü kazandığı enerjinin bir bölümünü atmosfere geri verir Buna yer ışıması denir Güneş ışınlarının yeryüzüne ulaşamadığı saatlerde (gece) ve güneş ışınlarının yere değme açılarının küçüldüğü aylarda yer ışıması artar Ayrıca, zeminin yapısı da yer ışıması üzerinde etkilidir Örneğin yeryüzünün bitki ile kaplı alanlarında yer ışıması az ve yavaşken çılak arazilerde ısı kaybı daha hızlı ve fazla olur

Eğim ve Bakı

Geniş bir bölgeye düşen birbirine paralel ışınların yere düşme açıları, yamaç eğimine ve bakı durumuna (Güneş’e dönüklüğe) göre değişir Bu durum yerel ısınma farklarına yol açar Kuzey Yarım Küre’de güney yamaçlar, Güney Yarım Küre’de ise kuzey yamaçlar güneş ışınlarını yıl boyunca daha büyük açı ile aldığından daha sıcak olurEkvator çevresinde bakının etkisi tüm yamaçlarda görülür

Bakının Etkisi

Güneşe dönük olan eğimli yamaçlarda;

• Sıcaklık daha yüksektir
• Güneşlenme süresi daha uzundur
• Karların yerde kalma süresi daha kısadır
• Kalıcı karların başlama yüksekliği daha fazladır
• Tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi daha kısadır
• Ormanların yükselti sınırı daha fazladır

Yükselti

Deniz seviyesinden yükseldikçe atmosferin yoğunluğunun ve içindeki su buharının azalması ile troposferin daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısınması nedeniyle sıcaklık, her 100 m’de yaklaşık 0,5°C azalır Bu nedenle enlemi aynı olan iki farklı noktadan daha yüksekte olan, diğerine göre her zaman daha soğuk olur Örneğin deniz seviyesinden 155 m yükseklikteki Bursa’da sıcaklık 25°C iken aynı enlemde bulunmasına karşın 2543 m yükseklikteki Uludağ’da sıcaklığın 12°C olması yükseltinin sıcaklığa etkisini gösterir

İndirgenmiş Sıcaklık

Yeryüzünde sıcaklığın enleme bağlı dağılışını gösteren haritalar çizilirken yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisini ortadan kaldırmak için indirgenmiş sıcaklık değerleri kullanılırBir yerin yükseltisinin sıfır (0 m) kabul edilerek hesaplanan sıcaklığına indirgenmiş sıcaklık denirBir yerin indirgenmiş sıcaklığını hesaplamak için yükseltiden kaynaklanan sıcaklık farkı hesaplanırBu fark o yerin gerçek sıcaklığına eklenirÖrnek : 900 m yükseklikteki Ankara’da Ocak ayı ortalama sıcaklığı -2°C’dir Ankara’nın deniz seviyesine indirgenmiş sıcaklığı kaç °C dir?Çözüm :100 m’de sıcaklık 0,5°C azalırsa900 m’de X°C azalırX=900 x 0,5 / 100 = 4,5 °C’dirİndirgenmiş Sıcaklık = Gerçek Sıcaklık + Sıcaklık Farkıİndirgenmiş Sıcaklık = -2 +4,5 İndirgenmiş Sıcaklık = 2,5°C’dir

Kara ve Deniz Dağılışı

Karalar denizlere göre daha çok ve çabuk ısınıp, soğurlar Bu nedenle, karaların daha fazla yer kapladığı Kuzey Yarım Küre’nin yıllık ortalama sıcaklığı Güney Yarım Küre’den daha fazladırAyrıca her iki yarım kürede kara ve denizlerin dağılışındaki farklılık termik ekvatorun yer ekvatorundan sapmasına neden olmuştur

Termik Ekvator : Meridyenlerin en sıcak noktalarını birleştiren eğriye termik ekvator denir

Atmosferdeki Nem Oranı

Atmosferdeki nem;

• Güneşten gelen ve yeryüzünden yansıyan ışınları emerek tutar
• Yeryüzünün aşırı ısınıp soğumasını önler
• Isınıp soğumanın yavaş ve dengeli olmasını sağlar Bu nedenle nemli bölgelerde günlük ve sıcaklık farkları daha azdır

Okyanus Akıntıları

Enlemin etkisine bağlı olarak, ekvatoral bölgeden gelen akıntılar sıcak su, kutup bölgelerinden gelen akıntılar ise soğuk su taşırlarSıcak su akıntıları geçtikleri kıyılarda sıcaklığı yükseltici, soğuk su akıntıları ise sıcaklığı düşürücü etki yapar

SICAKLIK


Yerin ve atmosferin ısı kaynağı güneştirAtmosfer yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için alt katları sıcak üst katları soğukturYükseldikçe sıcaklık her 200 metrede 1 derece azalır
Sıcaklık iklim elemanları içinde en fazla etkiye sahiptir
*İklim elemanlarını kontrol eder, dağılış ve etkinliklerini kontrol eden elemandır
*Yeryüzünün ve atmosferin ısınmasında magmanın etkisi yoktur
Sıcaklık Terselmesi (Inversion)
Kışın soğuk ve durgun havalarda soğuk hava çökerek zemine yerleşir Sıcak hava da onun üzerinde yükselir Böylece yükseldikçe sıcaklık azalacağı yerde artar Buna denir Bu olay kışın şehirlerde hava kirliliğini daha da artırır


SICAKLIĞIN DAĞILIŞINI ETKİ EDEN FAKTÖRLER

1) Güneşe Bağlı Faktörler, Yeryüzüne güneşten gelen enerji solar konstant ile belirlenir Atmosferin üst sınırında 1 cm kareye dakikada gelen kalori miktarına solar konstant yani güneş sabitesi denir
Güneş sabitesi dünyanın güneşe yaklaşıp uzaklaşmasıyla değişir Dünya güneşe en yakın olduğu 30 Ocak günü güneş sabitesi artar, en uzak olduğu 4 Temmuz tarihinde güneş sabitesi azalır
Dünya güneşten gelen enerjiden tam olarak yararlanamaz Bu enerjinin %33'ü bulutlardan ve atmosferden uzaya geri yansır Buna albedo denir, geri kalan enerji ise yer atmosferinin ısıtılmasına ve aydınlatılmasına yarar
2) Dünyanın Şekli( enlem etkisi ): Güneş ışınlarının geliş açısı enleme göre değişirEkvator çevresine dik ve dike yakın açıyla, kutuplar çevresine eğik açıyla gelir Bu nedenle ekvatordan kutuplara doğru sıcaklık azalır Bu nedenle:
Ekvator çevresinden gelen rüzgarlar sıcaklığı artırırken , kutup bölgesinden gelenler sıcaklığı düşürür
Kutuplara yakın yerden gelen okyanus akıntıları soğuk iken, Ekvatora yakın yerden gelenler sıcak su akıntısı şeklindedir
Denizlerin sıcaklığı ve tuzluluğu kutuplara doğru azalır
Tarımın yükselti sınırı, Toktağan kar sınırı (Daimi kar sınırı), Orman üst sınırı kutuplara doğru azalır
Akarsuların donma süresi kutuplara doğru uzar
Bitki örtüsü aralıksız kuşaklar oluşturur
3)Dünya'nın Günlük Hareketleri: Güneş ışınlarının düşme açısı günün saatine göre değişir Sabah ve akşam saatlerinde ışınlar yatık düşer ve atmosferde daha uzun yol (tutulma fazla) geçerek gelirler Bu yüzden bu saatlerde sıcaklık azdır Öğle saatlerinde ışınlar dik düşer ve atmosferde daha kısa yol izleyerek gelir sıcaklık yüksektir Ancak en yüksek sıcaklık Güneş ışınlarının en dik geldiği 12'de ölçülmez En yüksek sıcaklık enerji birikiminin en yüksek olduğu öğleden sonra (13 - 14) ölçülür
En düşük sıcaklıkta sıcaklık kaybının en fazla olduğu an ise Güneş'in doğuş anıdır (05-06) Çünkü gün boyunca ısınan yeryüzü gece boyunca sıcaklık kaybeder

4)Dünya'nın Yıllık Hareketi Ve Eksen Eğikliği: Yer ekseninin sağa doğru 23 derece 27 dakika eğik olması Dünya'nın Güneş'e karşı konumunun değişmesine neden olurBu nedenle Güneş ışınları 21 Haziran'da KYK , 21 Aralık' ta GYK dik düşerDolayısıyla yarım kürelerde farklı mevsimler ve farklı sıcaklıklar görülür
Ayrıca sıcaklık gecikmesinden dolayı KYK'da en sıcak aylar karalarda Temmuz Ağustos,denizlerde eylüldür GYK' den sıcak aylar karalarda Ocak ve Şubat'tır, Denizlerde mart ayıdır
5)Yükseltinin Etkisi: Atmosfer yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için alt katları sıcak, üst katları soğuktur Yükseldikçe sıcaklık 200m'de 1c derece azalır Çünkü yükseldikçe nem ve yoğunluk azalmaktadır Ayrıca yerler alçak yerlere oranla gündüz daha fazla ısınır

YÜKSELTİ ARTTIKÇA NEDEN

Sıcaklık azalır Troposfer yerden ışıma yoluyla ısındığı için
Yerçekimi azalır Yerin merkezinden uzaklaştığı için
Atmosfer kalınlığı ve yoğunluğu azalır Gazlar yerçekiminin etkisi ile zeminden toplanır
Nem azalır Nem ağır olduğu için zeminde toplanır
Basınç azalır Atmosfer kalınlığı ve yoğunluğu azaldığı için
Mekanik çözülme artar Sıcaklık farkı arttığı için
Sıcaklık farkı artar Gazların yoğunluğu ve nem azaldığı için
Bitki türü azalır Sıcaklık ve nem oranın azalması
6)Atmosfer'in Nem Derecesi: Havadaki nem ısınmayı ve soğumayı azaltırGünlük sıcaklık farkının fazla olmasının önler Nemin fazla olduğu bölgelerde ısınma ve soğuma yavaş, az olduğu bölgelerde hızlı olarak gerçekleşir Kışın bulutsuz günlerde hava çok soğuk olur
-- Bulutlu günlerde sıcaklık farkları azalır
-- Nemli hava, kuru havaya göre geç ısınır ve geç soğur
Denizellik Ve Karasallık : Bir bölgenin denize yakın ya da uzak olması (deniz etkisinden faydalanma oranı) iklimini etkiler Denizler geç ısınıp geç soğur Çünkü, ısı iletkenlikleri zayıftır Böylece deniz etkisi altında bulunan (denize yakın) yerlerde de hava geç ısınıp, geç soğur Bir başka etkisi ise denizden esen rüzgarların kışın ılıtıcı, yazın serinletici etki yapmasıdır
Ilıman şartlar etkili olur Oysa deniz etkisinden uzak yerlerde hava çabuk ısınır, çabuk soğur Çünkü havadaki (atmosferdeki) nam oranı (atmosfer yoğunluğu) düşüktür

Denizellik ve Karasallığı Belirleyen Özellikler

1 Hava çabuk ısınıp, çabuk soğuyorsa karasal, geç ısınıp geç soğuyorsa denizel iklim şartları etkilidir
2 Kış erken geliyor uzun sürüyorsa karasal, geç gelip kısa sürüyorsa denizellik etkilidir
3 Yaz ve kış arasındaki sıcaklık farkı fazlaysa karasal, azsa denizellik etkilidir
(Karasal ve denizel ortamlar arasında sıcaklık farkı yazın en az, kışın en fazladır)
4 Yıllık sıcaklık farkı fazlaysa karasal, azsa denizeldir
5 Atmosferdeki nem oranı fazla ise denizel, az ise karasal'dır
6 Yıl içindeki yağışlar yaz ve ilkbaharda toplanıyorsa karasaldır
7 Yıllık ortalama yağış 500 mm kadarsa karasal, 500 mm fazla ise denizeldir
8 Bitki örtüsünce zengin ise denizel, fakirse karasaldır
9 Bitkiler geniş yapraklı ve her mevsim yeşil kalabiliyorsa denizel, iğne yapraklı ve bodur ise karasal'dır
10 Sıcaklık eksi değerlere iniyorsa karasal, eksi değerlere inmiyorsa denizeldir
7)Bakı Ve Eğim: Eğimin fazla olduğu yerler Güneş ışınlarını daha dik alırken eğimin az olduğu yerler Güneş ışınlarını daha eğik alır Böylelikle eğimin fazla olduğu yerler fazla ısınırken, eğimin az olduğu yerler az ısınır
Cisimlerin Güneş'e göre olan durumlarına bakı denirGüneş'e dönük olan yamaçlar daha çok ısınır KYK'da güney yamaçlar, GYK'de kuzey yamaçlar daha fazla ısınır
Güneşe dönük yamaçlarda:
1 Güneşlenme süresi daha uzun
2 Sıcaklık daha fazla
3 Aynı tür bitkilerin olgunlaşma süresi daha kısa
4 Ormanın (ağacın) yetişme sınırı daha yüksek
5 Karların erime süresi daha erkendir
6Daima (toktogon) kar sınırı yüksektir
8)Kara Ve Denizlerin Etkisi: Karalar denizlere göre daha çabuk ve daha çok ısınırlar ve soğurlarDenizler ise geç ısınıp geç soğurlarBundan dolayı karalarda yazın sıcaklık çok yüksek, kışında çok düşüktür
Bu durumun nedenleri, kara ve denizin özgül ısı farklılığı,karaların sabit denizlerin hareketli olmaları,kara ve deniz üzerindeki nemin farklı olması ve ışınların karalarda 1 metreye,denizlerde 200 metreye kadar ulaşmasıdır

Kara ve denizlerin farklı ısınmasının sonuçları:

1 Denizler geç ısınıp geç soğur,karalar erken ısınıp erken soğur Bu yüzden karalarda sıcaklık +70, -70 arasında oynarken, denizlerde 2,+34 arasında oynar
2 Karalarda en soğuk ay Ocak iken denizlerde Şubat ayıdırKaralarda
en sıcak ay Temmuz-Ağustos iken denizlerde eylül ayıdır
3 Kara ve deniz meltemleri meydana gelir
4 Denizler karalara göre kışın ılık, yazın serin olduğundan denizlerden gelen rüzgarlar kışın ılık yazın serindir
5 Kuzey yarımküre Güney yarımküreden -2 derece daha sıcaktır
6 Kuzey yarımküre'deki sıcak kuşak Güney yarımküreden daha geniştir
9)Deniz Akıntıları: Ekvator'dan kutuplara giden akıntılar sıcaklığı arttırırken,kutuplardan gelenler sıcaklığı azaltırlar Akıntılar sayesinde kıtaların 50,70 derece enlemleri arasındaki batı kıyıları doğu kıyılarından sıcaktır Akıntılar sıcaklık kuşaklarının genişliğini etkilediği için sıcaklık kuşaklarının genişliği enleme uymaz
Termik Ekvatorun yer Ekvator'undan sapmalar göstermesinin nedenlerinden biri okyanus akıntılarıdır
Sıcaksu akıntıları: Soğuksu akıntıları:
-- Gulfstream -- Labrada
-- Alaska -- Kaliforniya
-- Brezilya -- Humbolt
-- Kroşiva -- Benguela
-- Oyoşivo

60° Kuzey enleminin Ocak ayı ortalama sıcaklığı -16°C iken, Kuzeybatı Avrupa kıyılarının Ocak ayı ortalama sıcaklığı +2, +3 °C dir Bunun nedeni Golf-setream sıcak su akıntısıdır Aynı enlemdeki Kanada'nın doğu kıyılarının Ocak ayı ortalaması -20°C, -25 °C dir Bunun nedeni labrador soğuk su, akıntısıdır
10) Rüzgarın Etkisi: Rüzgarlar geldikleri yerin sıcaklıklarını ulaştıkları yerlere taşırlar Enlem faktöründen dolayı KYK' de güneyden esen, GYK' de ise kuzeyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını yükseltir Denizden karaya esen rüzgarlar ise yazın serinletici, kışın ılıtıcı rol oynar

11) Bitki Örtüsünün Etkisi: Ormanlar yazın serin,kışın ılık olur Çünkü orman toprağın nemini korur Böylece ormanlık alanlarda günlük sıcaklık farkı az, çıplak alanlarda ise çok olur
Yeryüzünde sıcaklığın dağılışı:Yeryüzünde sıcaklık her yerde aynı değildir Bunda daha çok enlem,kara ve denizlerin dağılışı ve yükseltinin etkisi vardır Yeryüzünde Güneş ışınlarının düşme açısına bağlı olarak matematik iklim kuşakları oluşmuştur Sıcaklık kuşakları ise kara deniz dağılışı, okyanus akıntıları, yükselti, nemlilik gibi diğer etmenlerin etkisiyle oluşmuştur KYK'de ılıman ve sıcak kuşağın daha geniş yer kaplaması karaların fazla yer kaplamasındandır
A) Sıcak Kuşak : Sıcaklık ortalaması 20 derecenin üstündedir Sıcaklık farkı azdır (eko car 1-2 derece) sıcaklık geçilmesi görülmez
B) Ilıman Kuşak : Yıllık sıcaklık ortalaması 20-10 derece arasındadır Karaların batı kesimlerinde yıllık sıcaklık farkı az, iç kesimlerinde ise fazladır
C) Soğuk Kuşak : En yüksek sıcaklık ortalaması 10 derecenin altındadır