Manisa/ Sardes

SARDES (SARD) – Manisa

İzmir çevresinin en önemli antik yerleşimlerinden olan Sardes harabelerine İzmir’den Uşak yoluyla ulaşabilirsiniz(88 km)Hermos (Gediz) vadisi içinde, Tmoloslar’ın (Bozdağ) kuzey etekleri üzerindeki yalçın kayalıkta kurulmuştur Ören yeri Salihli’ye 7 kmkala karayolu üzerinde solunuzda Buraya kadar gelmişken ihtişamını hâlâ muhafaza eden Sardes’e ve oradan da geleneksel Türk evlerinin en güzel örneklerinin bulunduğu Kula’ya gitmelisiniz

Büyük bir uygarlık kurmuş olan Lydia (Lidya) Krallığının merkezi Sardes kentiydi, antik kent kalıntıları işte bu uygarlıktan günümüze ulaşanlardır İzmir-Salihli yolu üzerinde, otobüsle geçenler Gymnasion’u görürler Geceleri de aydınlatıldığı için çok etkileyici görünür Ünlü Kral Yolu Susa’dan başlıyor ve Sardes’de sona eriyordu Batı Anadolu bütünüyle Perslerin eline geçtiğinde Sardes Pers egemenliğinin kalesi olduHerodotos, Lydia’da üç ayrı kral ailesinin peşpeşe yaşadığını ileri sürmüştür Bunlar Atyatlar, heraklidler (Tylonidler) ve Mermadlardır MÖ2000’in ilk yarısında yaşadıkları ileri sürülen Atyatlar ile ilgili bilgi çok sınırlıdır Ayrıca bu sülalenin Lydia’da yaşayıp yaşamadıkları da tartışmalıdır

Lydia yüzyıllık bir zaman diliminde Anadolu’nun en güçlü devleti olmuştu Para basan ilk devlet olarak ticarette büyük ün kazanmışlardı Kentin ortasından geçen Poktolos (Sart) Çayı beraberinde altın tozları getiriyormuş Lydia’nın zenginliğinde altının da önemli payı olduğu anlaşılıyor Çayın kenarında ortaya çıkarılan altın işleme atelyeleri şimdilik ziyarete kapalı tutuluyor Sardes, Tunç çağının sonlarına doğru Batı Anadolu ve Akdeniz kentlerinde olduğu gibi bir saldırıya uğrayarak yakılıp yıkılmıştır MÖ1200 yıllarında Anadolu’ya kadar uzanan Tharak göçünün bu yıkımda payı olduğu düşünülürse de, başka bir iddiaya göre Hitit Kralı IVTuthaliye’nin bunda payı olmuşturAncak bu yıkımda her iki topluluğun etkin olduğunu gösteren kanıt bulunmamaktadır Ancak bu yıkımdan sonra Lydia’nın başına geçen Heraklid (Tylonid) ailesinin Thrak kökenli olduğu tarihte belgelidir


Manisa yakınındaki Spylos Dağında, Kemalpaşa yakınındaki Karabel kaya kabartmaları da Hititlerin bu yöreye geldiklerini göstermektedir Sardes’te yaşayan Asias isimli bir topluluğun Hititlere meydan okuduğu, bu yüzden IVTuthaliya’nın buraları yakıp yıktığı da akla uygun gelmektedir Heredot, MÖ1185’deki Thrak göçünden hemen sonra, Demirçağın başlarında hüküm süren Heraklidlerin aralıksız 505 yıl burada yaşadıklarını belirtmiştir MÖVyüzyıl Lydia tarihçisi Xanthos’un bilgilerini yansıtan MSIyüzyılda yaşamış olan Damascus’lu Nicolaos’un yazdıkları ise efsane olarak kalmıştır Heraklidlerin MÖ1185-680 yıllarında egemen oldukları, Kral Gyges’den itibaren Sardeis’e bu ismin verildiğini de Onlardan öğrenmekteyiz


Mermandların sonuncu kralı olan Kroisos zamanında Sardeis, zenginliğin, kültürel gelişimin doruğuna erişmiştir MÖVIyüzyılda Sardeis Batı Anadolu’nun sanat ve kültür merkezi konumundaydı Bunu Lydia’nın doğal zenginlikleri, özellikle altın madenleri de pekiştiriyordu Kroisos’un krallığının ilk yılları barış ve diğer ülkelerle uyum içerisinde geçmiş ancak, yüzyılın ortalarına doğru doğuda Pers tehlikesi baş göstermiştir Bunun üzerine Kroisos MÖ547’de Kappadokia bölgesine sefere çıkmıştır Kızılırmağı geçtikten sonra Perslerle karşılaşmıştır Savaş Sardeis’e yakın bir yerde Persler’e yenilmiş ve Sardeis askeri ile halkı akropole çekilmiştir Sardeis’in Pers hükümdarı Kyros’un eline geçmesiyle MÖ547’de Pers egemenliğini tanımak zorunda kalmıştır MÖ 334’de İskender kente hakim oldu Sonra Seleukoslar, Bergama ve Roma egemenliğine girdi

Harabeleri karayolu kenarından başlayarak gezebiliriz Restore edilerek ayağa kaldırılmış olarak gördüğümüz yapı gymnasion-hamam kompleksidir Hemen yanındaki ayağa kaldırılmış yapı MS III yy’da eklenen sinagogdur Önde gördüğümüz Gymnasion’un doğu cephesinin MS III yy’da yapıldığı anlaşılmaktadır Sütunlu avludan hamama girilirKentin ana yolu sinagog ile Gymnasion’un tam karşısında, asfalt yolun öbür tarafındaki büyük yapı rahip evidir Bronzlu evin ilerisinde agora kalıntıları, akropolün güney eteğinde de Bizans surları kalıntıları görülmektedir Surun devamını tiyatronun çevresinde de görebiliyoruz Karayolunun Salihli yönüne devam edildiğinde avlulu Roma yapısı, Bizans Kilisesi ve Roma hamamı kalıntıları yer alıyor Akropole doğru ilerlerken Roma Stadionu görülüyor Yıkılan eskisinin yerine Roma Döneminde yapılan 20000 kişilik tiyatro, Sard Çayı boyunca Artemis Tapınağı’na doğru yüründüğünde mezar anıtlar ve muhteşem tapınak görülüyor Tapınakta Artemis ile Kybele’ye birlikte tapılmıştı Günümüze en iyi durumda ulaşmış Artemis tapınaklarından birisiHalka ait konutlar oldukça sade ve yoksul görünümlüdür Taş temel üzerinde yükselen kerpiç duvarlar sazdan bir damla örtülüydü Çok basit türde tek hücreli olarak inşa edilmişlerdir
Paktolos/Sart çayı kıyısında, Artemis tapınağına giden yolun batısında yeralan çukurda, Lidyalılar’ın altın işlikleri bulunuyor Beton çatılarla korunan işliklerin ortasında Kybele sunağı bulunuyor Civa ile karışık altın, Paktolos çayından koyun postları ile toplanıp tuz ile ergitilip ayrıştırılıyorduEkonomik etkinlikler daha çok batı yakada, kenti bu yönde sınırlayan Paktalos (Sart) çayı yöresinde toplanmıştır Altın arıtma atölyeleri, mücevherci dükkanları ve pazar yeri hep bu taraftadır
Sardes’de ilk kazılar 1910-1914 arası yapıldı ve buluntular New York Metropolitan Müzesi’ne götürüldü


BİNTEPE TÜMÜLÜSLERİ


Salihli ilçesinin kuzeybatısındaki küçük Marmara Gölü’nün güney kıyısında yer alan ve Bin Tepeler olarak bilinen mezar tümülüsleri Anadolu’da bulunmuş en büyük tümülüslerdir Lydia Krallığının mezar tümülüsleri çok büyük ve gözalıcı eserlerdir Antik çağın tarihçisi Heredotos en büyüğünün 355 metre çapında, daire çevresi 1115 metre ve yüksekliği de 69 metre ölçülerindeki Alyattes Mezarı olduğunu belirtiyor Bu mezar anıtlarının Anadolunun pramitleri olduğunu söyleyebilirizTümülüslere Sardes harabelerinden toprak bir yolla otomobille iki saate yakın bir yolculukla ulaşabilirsinizİnsanoğlu tarihe bakıp atalarının ayak izlerini ararken 26 bin yıl geriye kadar gidebilmiş Manisa’nın Kula ile Salihli ilçeleri arasındaki volkanik tüflerde bulunan ayak izlerinin tarihi işte bu kadar eskilere gidiyor Bazı ayrıntılar vardır, ilk anda insanın gözünden kaçar da biraz düşününce birdenbire çarpıcı bir etki yaratır Bu ayak izlerinin varlığını öğrenmek de bizde öyle bir etki yarattı


Akropol




Sardies Ovasına hakim, sarp ve ulaşılması güç olan Akropol kenti bir çok saldırıdan kurtarmıştır Teraslar halinde yükselen tepede Arkaik döneme ait kalıntılara rastlanmıştır Burayı çepeçevre saran surlar Lydialılar tarafından yapılmıştır
MÖV-VIIyüzyıla tarihlenen bu surlar arasında MÖ223-187 yıllarında, IIIAntiochos’un yaptırdığı tahkimat parçaları ile Perslerin bir başka savunma kalıntıları ile de karşılaşılmıştır Ancak tepenin güneyinde Bizans’lıların yapmış oldukları duvarların büyük bir bölümü görülmektedirBunlar Lydia, Yunan ve Roma dönemine ait kalıntıların yardımıyla yapılmışlardır Nitekim tepenin orta terasında yapılan kazılarda MSV-VII Yüzyıllara, Bizans dönemine tarihlendirilen evler ortaya çıkmıştır Tepenin altındaki küçük çukurların içerisindeki Lydia ve Yunan kap kacağı ise kalenin MÖVIIyüzyıldaki varlığını kanıtlamaktadır


Gymnasium

Sardeis’in Roma döneminde yapılmış anıtsal yapılarından Gymnasium, Anadolu’daki benzerleri arasında en büyük ölçüde yapılmış olanıdır
Sardeis Gymnasium’unun yapımına MSIIyüzyılda Severius Simplicinius’un emri ile başlanmış, ikiyüz yılı aşkın çalışmadan sonra MSIVyüzyılda tamamlanmıştır Yapının bulunduğu yerde Geç Helenistik dönemde yapılmış bazı yapılar, Roma döneminde de bir nekropol bulunuyordu MS17’de büyük bir deprem tüm bu yapıları yıkmıştır
Gymnasium üç ayrı bölümden oluşmuştur İlk bölümde; üstü örtülü olan bölüm, 8×12 ölçülerindeki hamam, ikici bölümde; hamam kısmına açılan, törenlerin yapıldığı mermer avlu Ayrıca bu avlu 15×33 boyutlarındaki iki katlı sütun sıraları ile görkemli hale getirilmiş, büyük bir portal de bunu tamamlamıştır Üçüncü bölüm ise; Doğudaki 80 m2’lik bir alanı kapsayan Palaestra (antrenman alanı) ile kuzey ve güney duvarına bitişik, birbirlerine simetrik iki holden oluşmaktadır Özellikle buradaki sütunlar Erken Bizans üslubu başlıkları ile dikkat çekmektedir Sardeis’de 1962’de yapılan çalışmalarda Palostranın güneyinde, mermerli caddenin kuzeyinde MSIIIyüzyıla ait bir sinagog daha çıkarılmıştır Bu yapının ilk defa MS17 depreminde yıkılan Gymnasion’un bir bölümü olarak sonradan yapıldığı anlaşılmaktadır Burada ele geçen İbranice bir yazıttan İmparator Licinius Valerianus’un ismi geçmektedir Arkeoloji kazılarında ele geçen yazıttan, döşeme ve mimari parçaları da yapının MSIVyüzyılda kullanılmış olduğunu göstermektedir


Artemis Tapınağı

Artemis Tapınağı’nın yapımını ilk defa Lydia Kralı Kroisos kum taşından bir sunak olarak başlatmıştırBunun ardından MÖ330 yılına doğru asıl tapınak yapılmasına girişilmiş, ancak tamamlanamamıştır Helenistik dönemde Zeus ve Artemis’in isimleri kullanılmış, Roma döneminde ise tapınağın batı bölümü Artemis, doğu bölümü de Antoninus Pius’a (MS138-161) adanmıştır Roma döneminde pseuda-dipteras plan düzeni uygulanan yapı, İon üslubundaydı Hıristiyanlık’tan sonra tahrip edilmiş, yapı taşları başka yapılarda kullanılmıştır Hıristiyan’ların egemen olduğu dönemde ise tapınağın güney-doğu köşesine doğal bir platform üzerine küçük bir kilise yapılmıştır MS17’de Sardeis’i tamamıyle yıkan deprem, tapınağa da çok zarar vermiştir MSIIyüzyılın ortalarına doğru Antonius Pius ve karısı Faustina tapınağı onarmış, içerisine imparatorların dini törenlerinde kullanılmak üzere iki bölüm yapılmıştır Buraya normal bir insan boyunun dört katı heykeller konulmuştur Bunlardan doğu yönündeki heykel İmparator Antonius Pius’u, batı yönündeki de eşi Faustina’yı temsil ediyordu Faustina heykelinin başı bugün British Museum’dadır

Tapınağın batısındaki duvarın içerisinde bir yazıttan da tanrıçanın, Mnesimades isimli birine gayrimenkul karşılığı borç para verdiği yazılıdır Buradan da tapınağın dinsel törenler dışında banka görevi yaptığı da öğrenilmektedir Tapınak, Doğu Roma İmparatoru Büyük Konstantinius’un (324-337) Hıristiyanlığı kabul edişine kadar ve ondan bir süre sonra daha önemini korumuştur İmparator Julianus (361-363) tarafından yenilenmiş ancak, İmparator IIThedosius’un (404-450) çıkardığı paganlığa karşı yasalardan sonra tamamen terkedilmiştir


Tapınağın güney-doğu köşesindeki Küçük Bizans Kilisesi MSVyüzyılda yapılmıştır Yarım yuvarlak apsisli, tek nefli bir yapıya daha geç devirlerde bazı ekler yapılmıştır Bu arada Vyüzyılın sonu ile VIyüzyılın başında yapının uzunluğu boyunca bir bölüm eklenmiştir

Artemis Tapınağı ile kilise arasında mimari hiçbir bağlantı bulunmamaktadır VIIyüzyıldaki bir deprem her iki yapıyı da yıkmıştır Amerikan Arkeoloji gurubunun 1910’da başlattığı kazılardan sonra tapınak tümüyle ortaya çıkarılmış, 1961’de de kilise onarılmıştır


Kilise, Hamam, Mahkeme Binası ve Evler

Sardeis yolunun karşısında bir kilise kalıntısı dikkat çekmektedir İmparator Justinianus (527-565) bu yapıyı kentin başlıca kilisesi olarak yaptırmıştır Günümüze çok harap gelebilen kilisenin yalnızca dört büyük desteği ayaktadır Ayrıca sart çayı’na paralel, yol bıyunca iki Bizans kilisesi kalıntısı bulunmaktadır IVyüzyıla tarihlenen bu yapıların yapım tarihleri bilinmemektedir Bununla birlikte laskarisler (1204-1282) dönemindeki bsilikanın üzerine kısmen kalıntıları görülebilen bugünkü kilise yapılmıştır
Kilisenin 300 m kuzey-batısındaki bağlar arasında da mahkeme binası olarak tanımlanan bir kalıntı bulunmaktadır Yan duvarlara ait bazı parçalar ile doğu ve batı yönündeki temel kalıntıları dikkati çekmektedir



Surlar dışında, kentin doğu ucunda, ana yolun yakınında bulunan hamamın MSIIyüzyıla ait olduğu sanılmaktadır Roma ve Bizans dönemlerinde de kullanılan yapı, yakınındaki çayın getirdiği birikintilerle neredeyse tamamen çamur içerisinde kalmıştır Bunun yanı sıra Vyüzyıla ait olduğu sanılan havuz kalıntıları görülen kırmızı tuğladan, bir başka hamam kalıntısı daha bulunmuştur Sardes’e yeni yapılmış karayolunun güneyinde VIyüzyıla ait büyük bir ev kalıntısı ortaya çıkarılmıştır Kalıntılardan anlaşıldığına göre iki katlı, 30×25 m ölçüsündeki bu evin yıkıntıları arasında bazı dinsel eşyalarla da karşılaşılmıştır Bu kalıntının biraz ilerisinde alanda ise çanak-çömlek parçalarının bulunduğu geniş bir alan vardır Burasının MÖ700-200 yıllarına ait, önce Lydialıların sonra da Helenistik Sardeslilerin kullandıkları bir Pazar yeri olduğu düşünülmektedir


Mezarlar


Sart Çayı’na doğru eğimli arazi üzerinde MSIVVyüzyıllara ait bir mezar odası bulunmuştur Duvar freskleri Manisa Müzesi’ne götürülmüş olan anıtın bezemelerindeki tavus kuşları ile benzerleri Anadolu’da çok sık rastlanan bir geleneği işaret etmektedir Bu mezar anıtın biraz ilerisinde de Piramit Mezarı diye isimlendirilen ve MÖVIIyüzyıla tarihlenen bir başka mezar anıtı ile de karşılaşılmıştır Bugün yalnızca temel kalıntıları ile bazı mimari parçaları sağlam kalmıştır Bu anıtların yanı sıra Sart Çayı’nın karşı kıyısındaki tepede de çok sayıda Lydia kaya mezarları bulunmaktadır Halkın gömüldüğü Paktalos Çayı’nın batı yakasıındaki küçük mezarların girişleri basamaklar ve kabartmalı stellerle belirtilmiş, üzerlerine de küçük bir tümülüs olacak biçimde toprak yığılmıştır Çoğu Lidya Krallığı sonrasına, Pers egemenliği dönemine ait bir, iki ya da ender olarak üç odalı bu mezarlarda cesetler genellikle kayaya oyulmuş tekneler ya da ahşap mobilyaları taklit eden oyma bacaklı sedirler üzerine bırakılmıştır Bu tür mezarlar bir aile için yapılmış ve bu yüzden de zaman zaman açılacak biçimde düzenlenmişlerdir


Bintepe

Akropolün kuzeyindeki Gigia Gölü’nün (Marmara Gölü) güneyindeki alanda sayıları 90’a ulaşan tümülüsler görülmektedir Bunlar Lydia kralları ile krallığa hizmet veren, devlet önde gelenlerinin mezarlarıdır Bu tümülüslerden en önemlileri 1852 ve 1962 yıllarında araştırılmış olan Kral Alyattes ile Gyges’e ait oldukları ileri sürülen mezarlardır Oldukça iyi durumda olan ve içerisinde taştan mezar odaları olan tümülüsler, çok eski yıllarda soyulmuşlardır