Edeb Ya Hû Edeb! Peki Nedir Edeb?

Türkçenin en güzel kelimelerinden biridir "edeb" Bir başka dile nasıl çevrilebileceğini sorsalar şöyle bir duraklarsınız İngilizce'de, İspanyolca'da, Fransızca'da, Almanca'da birebir karşılık bulmakta zorlanırsınız Bulduğunuz hiçbir kelime onu tam olarak karşılayamaz, kavrayamaz sanki Aynı lezzeti vermez Aynı sesi vermez Başka hiçbir söz ya da sözcük yerini dolduramaz Bu dört harften ibaret kısacacık kelime koskoca bir mânâ denizi barındırır içinde Gözlerimizi kapayıp bir kez fısıldamak bile yeter melodisini duymaya

Edeb ya Hû edeb!

Sözlükteki pek çok kelimeyi yüksek sesle, hatta düpedüz bağırarak telaffuz edebiliriz Ama bir deneyin bakın, "edeb" kelimesini haykırmak ne mümkün! Harflerin dizilişi sesimizi yükseltmeye mânidir Bu kelimenin ses tonu adeta önceden ayarlanmıştır Ancak fısıltıyla karışık söyleyebiliriz Ancak sakin bir edayla: Edeb ya Hû edeb!

Peki nedir edeb? Tasavvufun yüzyıllardır baştacı ettiği bu kelime nasıl oluyor da hem bu kadar göz önünde, aleni; hem de kapalı bir kutu, adeta sır bize?

Haddini aşmamak, kalp kırmamaktır edeb

Sadece o değil; haddini aşıp, kalp kırmaktan ödünün patlaması demektir İstisnasız ayrımsız her insan, her canlı varlık, tıp tıp atan her yürek avuçlarımızın arasında tuttuğumuz billûr bir kasedir Dışı nasıl olursa olsun özü narin ve nazenindir İçin titrer Düşürmekten, düşürüp de kırmaktan öyle korkarsın

Dedikodudan, haksızlıktan ve ithamdan uzak durmaktır edeb
Sadece o değil İnsan-hayvan, canlı-cansız veya önemli-önemsiz ya da zengin-fakir ayrımı yapmadan etrafına hoş bir nazarla bakmak; "eyvAllah" diyebilmek, "eyvAllah" kelimesi üzerine kafa yormaktır

Bilmediğin konuda susmak, bildiğin konuda ahkâm kesmemektir edeb
Bilgi bir perdedir Sen ne kadar bilirsen bil, nasıl bir alim olursan ol, en cahil görünen insandan bile öğrenecek bir şeyin vardır elbet Edeb bunu unutmamaktır

İnsan ayrımı yapmamaktır edeb

Sokaktaki bir berduşun yanında da Karun kadar zengin ya da Süleyman kadar muktedir görünenin yanında da aynı sakin idrakla durabilmek; saydam ve şeffaf olabilmek; girdiğin mekâna ya da konuştuğun adamın nabzına göre laf değiştirmemek, ince hesap bilmemektir edeb

Aşırılığa gitmemektir edeb

Hileden, desiseden, yalandan ve zorbalıktan hazzetmemek; kimseyi aptal yerine koymamak, aşağılamamaktır Tek başınayken de başkalarının yanındayken de şefkati elden bırakmamak; dış görüntülerden, parlak kabuklardan, ünvanlardan, payelerden etkilenmemek; her işte her adımda yüreğe bakmak, yüreğin ibresine göre yol almakve habire BEN demekten vazgeçmektir edeb

Edeb bir ahenk meselesidir Akord edilmektir

Akord edilmemiş müzik aletinden çıkan her ses uyumsuzdur Edeb kainatın müziğini yüreğinde duyma ve o müziğe uyma meselesidir Edeb ahenk içinde olmak demektir Tabiatla, kainatla, yaradılışla, bütünle ve katreyle sürekli uyum

Gün içinde habire koşturmaktayız ya, edeb kelimesi aklımızın ucundan dahi geçmez Yapacak daha acil, daha mühim işlerimiz vardır hep Birbirimizi ite kaka, koştura koştura, hep ama hep geç kalırız bir yerlere Derken tüm bu hengame içinde, beklenmedik bir anda ve yerde edeb sahibi biri çıkar karşımıza Duraklarız Şaşırırız Sahici olup olmadığından hemen şüphe ederiz Belki de yapmacıktır Belki de rol yapıyordur Kafamızın içinde binbir tilki dolaşır Çünkü biz hep şüphe ederiz Gerçek olup olmadığını anlamak için etrafında döner, gözlerimizi kısar inceleriz Ama ne vakit ki anlarız karşımızdaki hakikaten edeb sahibi, indiririz yelkenleri Yumuşar yüreğimiz Tanırız edebi aslında Görür görmez tanırız Edeb sahibi bir insanla karşı karşıya gelince biz de kendimize çekidüzen veririz

Bulaşıcıdır edeb Tebessümle bulaşır Gülümseyen bir insan karşısında biz de elde olmadan gülümseyiveririz Gün boyu çatık kaşla dolaşmaya alışkın yüzümüzün kasları gevşeyiverir Bakmışız ki dudaklarımız bizden evvel davranmış Gülümsemeye gülümsemeyle karşılık vermişiz de haberimiz yok Edeb insandan insana geçer Aynadan aynaya yansır İnsanın şaşmaz tabiatıdır Kibirlinin karşısında kibirli, mütevazinin karşısında mütevazi olasımız gelir Diklenene diklenerek karşılık veririz Edebliye ise eğiliriz

Geçenlerde bir yemek masasında bir arkadaşım tanıdık ve buruk bir şaka yaptı: "Yahu ne zaman yurtdışından dönsem, bana da bir nezaket geliyor Tanımadığım insanlara kapıları açmak, trafikte başkalarına yol vermek filan istiyorum Bir incelik, bir terbiye geliyor üstüme En fazla bir gün sürüyor ama Sonra bakıyorum herkes birbirine kabadavranıyor, bana da bir kabalık geliyorDangul dungul yola devam ediyorum"

Öyle kelimeler var ki, harf öbekleri olmaktan çıktı, gündelik hayatımızın akışını şekillendirmeye başladı "Hoyrat" bunlardan biri Hoyratız birbirimize karşı Ve sağımız, solumuz, önümüz, arkamız hoyrat Yolda yürürken birbirimize bakışımız, evlerimizin çatıları altında birbirimizden söz edişimiz; konuşmalarımız, dedikodularımız, ithamlarımız, önyargılarımız, zanlarımız, yaftalamalarımız, dışlamalarımızhep ama hep hoyrat O kadar çok hırpalıyoruz ki birbirimizi, öylesine hırçın bir iklimdeyiz ki Halbuki bu arada uzaktan bir yerden sesleniyor eski mi eski bir öğreti Tembihliyor usulca

"Edeb ya HU edeb!"

Elif Şafak