Katip Çelebi ( 1609-1658 )

KATİP ÇELEBİ

( 1609-1658 )

İstanbul'da doğdu Adı Mustafa'dır Babası Abdullah, Kapıkulu askeri idi Ayrıca, medrese tahsili görmüştü 14 yaşında iken, babasının mesleğine girdi Babası onu, kendi aylığından 14 dirhem maaşla yanına aldı Böylece Kâtip Çelebi, Anadolu Muhasebesi Kalemi'ne kabul edilmiş oluyordu Buradaki işi, kâtiplik olduğundan, kendisine "Kâtip Çelebi" denilmiştir Batılılar,"Hacı Kalfa" diye anarlar

14 yaşından 24 yaşına kadar geçen 10 yılı, savaşlar, seferler, kuşatmalar içinde geçmiş, çok sevdiği bilim ve tarih ile uğraşmaya pek vakit bulamamıştır Sadece, sefer dönüşlerinde İstanbul'da kaldığı sıralar, Kadızade Mehmet Efendi gibi İstanbul'un tanınmış vaizlerinden dersler almıştır Önceleri hayran olduğu bu Kadızade Mehmet Efendi'yi daha sonraları ilimde hafif bulacak kadar ilerleyecektir

KENDİSİNİ İLME VE BİLGİYE VERMEYE KARAR VERDİ

Bağdat seferine (1625 - 26) katılan Kâtip Çelebi, kıtlık yüzünden yenilen ordu ile birlikte büyük sıkıntılar çekmiş ve bu sıkıntılar içinde çok sevdiği babasını kaybetmiştir Kısa bir süre sonra, amcasını da kaybeden Kâtip Çelebi, Diyarbakır'a gelmiş ve babasının yakın arkadaşlarından birinin yardımı ile kendisini Süvari Mukabelesi'ne tayin ettirmiştir 1627 - 28 Erzurum kuşatmasında bulunmuş, sonuçsuz kuşatmadan sıkılan Kâtip Çelebi bir ara İstanbul'a gelerek, yine Kadızade'nin derslerine devam etmek fırsatını bulmuştur

Ertesi yıl Hüsrev Paşa'nın komutasında bir ordu ile Gülanber, Hasanâbât, Hemedan, Bistûn gibi şehirlere uğramış ve daha sonra kaleme aldığı Cihannüma'sına izlenimlerini yazmıştır İstanbul'a dönüp, Kadızade'nin derslerine bir süre daha devam ettikten sonra, bu se-
fer Tabanıyassı Mehmet Paşa'nın komutasındaki bir ordu ile Haleb'e geldiği sırada, komutandan izin alarak Hicaz'a gitmiş ve dönüşte orduya Diyarbakır'da katılmıştır 1635'de, Dördüncü Murad'la birlikte Revan seferine katıldı Bu sefere ait notlarını, "Fezleke"sinde kullandı 10 yıl süren bu çeşitli savaş ve sefer hengâmesinden sonra Kâtip Çelebi, kendisini ilme, bilgiye vermeye karar verdi, İstanbul'a yerleşti 1638'de evlendi Birkaç kere, önemlice sayılacak ölçüde mirasa konduğu halde, eline geçen bütün parayı kitaba döktü ve sade bir hayat sürerek bilimle uğraştı

ÖĞRENCİLERİ VARDI VE BUNLARI YETİŞTİRMEK İCİN ÖZEN GÖSTERİYORDU

5 yıl (1639-1644) İstanbul'da zamanın en ünlü hocalarından ders gördü 5 yılın sonunda artık kendisi de ders verir olmuştu Öğrencileri vardı ve bunları yetiştirmek için özen gösteriyordu Girit seferi sıralarında haritaların nasıl çizildiği üzerinde araştırmalar yaptı Fakat sağlığı bozulmuştu (1646)Tedavi çarelerini aramak için, tıb kitapları okumaya başladı Ruhsal yollarla şifaya ulaşmanın mümkün olduğuna inanıyordu Bu yüzden, "Esma" ve "Havas" kitaplarını inceledi "İnsanlardan uzaklaşarak Allah'a yaklaşıp, temiz bir gönülle edilen duaların ve yazılan yazıların şifalı etkisinden emin" olduğunu söylüyordu

Kâtip Çelebi'nin bu düşüncesi, 1910'larda Alex Carel tarafından ele alınmış ve duaların şifaya açılan yollardan biri olduğu, bilimsel deneylerle ortaya konmuştur
Şeyhülislam Abdürrahim Efendi, Kâtip Çelebi'nin yakın dostlarından biri idi Nitekim, Çelebi'nin "Mizanü'l-hak"adlı eserinin faydalı bir eser olduğunu belirleyen bir fetva vermesi, o zamana kadar maddî sıkıntı geçiren Çelebi'yi feraha çıkarmış, daha sonraki yıllarını, bu kitabın geliriyle geçirmiştir Birçok eserinin kaleme alınması bu yıllara rastlar Şeyh Muhammed İhlâsi ile birlikte bazı eserleri Latince'den Türkçe'ye çevirmesi çalışmalarını da bu yıllarda sürdürmüştür

1658'de, hayatının en verimli dönemini yaşamakta iken, 49 yaşında öldü Büyük tarihçi, büyük bilim adamı, büyük din âlimi idi Ölümünden iki yıl sonra, eserlerinin bütün müsveddelerini vârislerinden satın alan Muhammed İzzeti: Kâtip Çelebi gayretli, becerikli, iradeli, iyi huylu, az konuşan, bildiğini iyi bilen bir kişi idi Vakur tabiatlı, hicivden hoşlanmadığı gibi, bâtıl itikatlara da açıkça ve dolaylı olarak daima hücum ederdi En çok ilgilendiği konu tarihti Kâtip Çelebi, tarihten başka konulara da itibar etmiş, merak etmiş, coğrafya kitaplarını okudukça, Batılıların ve eski Yunan'ın bu konuda çok ilerlediklerini, Doğu yazarlarının çok geride kaldıklarını görmüş ve her iki tarafça yazılan eserlerin yanlışları olduğunu fark etmiştir Bu noksanı karşılamak için "Çihannüma" adlı eserini yazdı" diyor

Toplumun ayakta kalmasının, bilgi üretmeye bağlı olduğunu söylüyor ve bilim adamlarını, bir toplumun yüreği gibi görüyordu Bilim açısından Doğu ve Batı ayrımı yapmadan, bütün bilgileri tarafsız olarak incelemiş, doğruyu, yanlışı, göstermeye çalışmıştır
"Keşfüzzünûn"adlı eseri, bir bibliyografik ansiklopedidir Yazar bu eserinde, ilimlerin tasnifini yapmakta, 1500 kadar kitabı, adı ve muhtevası ile tanıtmaktadır "Tuhfetü'l-Kibar" denizcilik tarihi açısından çok değerlidir "Çihannüma"da ileriye sürdüğü coğrafya görüşleri ile bilimde bir çağ açtığı söylenebilir

Medreselerin bilim ve düşünce alanındaki egemenliğine karşı tek başına mücadele etmiş olan Kâtip Çelebi (16091657) aynı zamanda verimli bir yazardır Tarih, coğrafya, bibliyografya ve din konularında 20'yi aşkın yapıtı vardır


Enderun'dan yetişmiş bir sipahinin oğlu olan Kâtip Çelebi özel öğrenim gördü 14 yaşındayken Anadolu Muhasebesi Kalemi'ne kâtip çırağı olarak girdi 162535 arasında doğu seferlerine görevli olarak katıldı 1635'te İstanbul'a dönünce bilgisini artırmaya çalıştı Çeşitli bilginlerden özel dersler aldı Zengin bir kitaplık oluşturdu 1645'te sırası geldiği halde yükselemediği için kâtiplik görevinden ayrıldı Ama 1648'de Takvimü'tTevarih adlı yapıtını beğenen Şeyhülislam Abdürrahim Efendi'nin yardımıyla Mukabele Kalemi'nde ikinci halifeliğe (kâtiplik) getirildi Bundan sonra yapıtlarını vermeye başladı

Kâtip Çelebi medresenin tek yönlü bilgi kaynaklarına karşı çok yönlülüğü savunmuş, Arapça, Farsça yanında batının bilimsel yapıtlarını okuyabilmek için Latince de öğrenmiştir Kısıtlı olanaklarıyla batıdaki ilerlemeleri tam olarak kavrayıp tanıtamamışsa da medreselilere onların bildiklerinin dışında bir bilim dünyası olduğunu göstermiş, bu alanda öncü olmuştur

Öncülüğü özellikle coğrafya alanındaki yapıtlarında belirgin biçimde görülür Coğrafya yapıtlarının en ünlüsü Cihannüraa'dır Birçok doğu ve batı kaynağından yararlanarak kaleme aldığı Cihannüma, o döneme göre yeni bilgiler, görüşler içeren genel bir coğrafya kitabıdır Osmanlı denizciliğinin ayrıntılı bir tarihi olan Tuhfetü'lKibar fi Esfari'lBihar'da 1656'ya kadar Osmanlı deniz seferleri, donanma, tersane örgütü anlatılır, denizciliğin önemi vurgulanır Tarih alanındaki başlıca yapıtları genel bir tarih kitabı olan Arapça Fezleke, 15911654 arasındaki Osmanlı tarihini konu edinen Türkçe Fezleke ile kronolojik bir yapıt olan Takvimü'tTevarih'tir'

Kâtip Çelebi'ye günümüze kadar yaygın bir ün sağlayan yapıtı ise bir bibliyografya çalışması olan Keşfu zZünurfdur 20 yılda tamamladığı bu yapıtta Kâtip Çelebi hemen her bilim alanından 14500 kitabı tanıtır, yazarları üstüne kısa bilgiler verir Birçoğu günümüze ulaşmamış bu kitaplar için tek bilgi kaynağıdır İbn Haldun'un tarih görüşünü benimseyerek kaleme aldığı Düsturu'lAmer de Osmanlı Devleti'nin uzun yaşaması için gerekli önlemleri sıralar {bak İBN Haldun)

Dinsel konulu yapıtlarında daha çok medreselerde öğretilen bilgilerin eksikliğini, yetersizliğini göstermeye çalışır O dönemdeki din bilginleri arasındaki tartışmalardan örnekler vererek bunların temelsizliğini, zararlarını vurgular