Edmond Halley

Edmond Halley,günümüzde,adının verildiği kuyrukluyıldız nedeni ile anımsanırOysa bu kuyrukluyıldızı kendisi keşfetmemişti1682 yılında gördüğü bu cismin 1456,1531 ve 1607 yıllarında başkaları tarafından görülmüş olan kuyrukluyıldızla aynı olduğunu anladıOnun yörüngesini hesapladıBu gök cismi

1758 yılına kadar,yani ölümünden 16 yıl sonrasına kadar henüz adlandırılmamıştı



*

Edmond Halley,1656 yılında Londra yakınlarındaki bir kasabada doğduO yıllar,modern düşüncenin temellerinin atıldığı ve bilim alanında önemli gelişmelerin sağlandığı dönemdiIICharles krallık rejimini yeniden kurduğunda 4 yaşındaydıO günlerde doğa felsefecileri,kendi aralarında resmi bir özelliği bulunmayan bir dernek kurmuşlar ve onu ‘Görünmez Kolej’ olarak nitelemişlerdi1662 yılında IICharles bu topluluğu onayladıBöylece Royal Society, resmiyet kazandı

Halley,1673 yılında Oxford’da bulunan Queen’s College’a girdiO günlerde kraliyet astronomu olan John Flamsteed’in çalıştığı Greenwich Gözlemevi’ne birkaç kez gittikten sonra çalışmalarını astronomi alanında sürdürmeye karar verdi John Flamsteed,o sıralarda kuzey yıldızlarına ait bir katalog hazırlamayı düşünüyordu Halley,aynı çalışmayı Güney Yarımküre için yapmayı önerdiBabasının para katkısını ve kralın desteğini elde ettikten sonra okulunu bıraktı1676 yılında Doğu Hindistan Kumpanyası’nın bir gemisi ile Güney Atlas Okyanusu’ndaki StHelena Adası’na gitti

*

Kötü hava koşulları nedeniyle projesini gerçekleştiremediAma 341 tane yıldızın enlem ve boylamlarını kaydettiMerkür’ün Güneş diski önünden geçişini gözlemlediBazı yıldızların parlaklığının geçmişteki gözlemlere oranla azaldığını belirledi1678 yılında İngiltere’ye döndükten sonra düzenlediği yıldız katalogunu yayımladıBu katalog, Güney Yarımküre’deki yıldızların ilk kez bir teleskopla gerçekleştirilen gözlemlere dayalı olarak belirlenmiş konumlarını içeriyorduAynı yıl Royal Society üyeliğine seçildi ve kralın da önerisi ile Oxford Üniversitesi’nden yüksek lisans derecesi aldı

*

1684 yılında bir gün Halley, günümüzde onu hücreyi tanımlayan kişi olmasıyla hatırladığımız Robert Hooke ve hem astronom hem de mimar olan Sir Christopher Wren ile yemek yiyorduHepsi gezegen hareketlerinin mekanik açıklamaları ile ilgili oldukları için,gezegenleri Güneş’in çevresindeki yörüngelerinde tutan kuvvetlerin belirlenmesinden söz ediyorlardı Hooke ve Halley, gezegenleri yörüngede tutan kuvvetin,bunların arasındaki uzaklığın karesi ile ters orantılı olduğunu biliyorlardıAncak gözlenen gezegen hareketlerini açıklayabilecek kuramsal bir yörünge modeli kuramamışlardıGerçi daha önce gezegenlerin elips biçiminde yörüngeleri olduğunu duymuşlardı,ama nedenini henüz kimse anlamış değildiWren,bu konuya çözüm getirecek kişiye ödül vereceğini söylediHalley o sıralarda matematik profesörü olan İsaac Newton’a danışmaya karar verdi
Nitekim 1684 yılının ağustos ayında onun evine gittiTabii ki söz dönüp dolaşıp astronomiye geldiGüneş ile herhangi bir gezegen arasındaki ilişki ele alındı
Güneş’in çekim kuvveti,gezegene olan uzaklığının karesi ile ters orantılıydıHalley, bu durumda gezegenin nasıl bir yörünge izleyeceğini sordu
Newton hemen cevabını verdi:Yörünge, elips şeklinde olurduHalley,Newton’un bu derhal ve kendinden emin cevabı karşısında şaşırmıştıOna nasıl bildiğini sorduNewton sakin bir şekilde:
-‘Nasıl olsunHesaplamıştım’
DediTabii ki Halley ,ondan yaptığı hesabın dökümanını istediNewton bütün kağıtlarını karıştırdıAma bulamadıHalley’in şaşkınlıktan gözleri faltaşı gibi açılmıştıO günlerde herkesin nedenini merak ettiği bir olayı çözmüş olan kişi, notlarını kaybetmiştiHalley bir hayli ısrar ederek Newton’un hesapları yeniden yapmasını istediO da kabul ettiHatta çok daha büyük bir iş yaptıİki sene boyunca yoğun bir çaba harcayarak en önemli eserini ortaya çıkardı:
Doğa Felsefesinin Matematik İlkeleri

*

Halley,çok sayıda bilgiyi anlamlı biçimde düzenleme yeteneğine sahipti
1686 yılında yayımladığı dünya haritası,okyanus üzerindeki etkin rüzgarları gösteren ilk meteoroloji haritasıdır

1693 yılında Breslau kenti için hazırladığı ölüm oranı tabloları,bir nüfus içindeki ölüm oranı ile yaş grupları arasındaki bağıntıyı irdeleyen ilk çalışmadır
1698-1700 yılları arasında Atlas Okyanusu’nun güneyindeki pusula sapmalarını incelemek ve uğradıkları limanların kesin enlem ve boylamlarını belirlemek için bir geziye çıktı

1701 yılında Atlas Okyanusu’nun ve Büyük Okyanus’un magnetik alanlarını gösteren ilk haritaları yayımladıBu haritada okyanusta pusulanın eşit sapmalar gösterdiği noktaları eğrilerle belirtmişti
1704 yılında, John Flamsteed’in karşı çıkmasına rağmen Oxford Üniversitesi Savilian Kürsüsü’ne geometri profesörü olarak atandı
1705 yılında,’Kuyrukluyıldız Astronomisinin Bir Özeti’ adlı kitabında,24 tane kuyrukluyıldızın parabolik yörüngelerini gösterdi
1716 yılında Yer ile Güneş arasındaki uzaklığı doğru olarak belirleyebilmek için Venüs’ün Güneş diski önünden geçişinin gözlemlenmesini sağlayacak bir sistem kurdu
1720 yılında kraliyet astronomu olarak Greenwich Gözlemevi’ne atandıBurada yaptığı gözlemlerde,denizde boylamların saptanmasında yararlı olacağını düşünerek Ay’ın meridyenden geçiş zamanını hesapladı

*

Halley gerçekten çok yönlü bir bilimadamı idi Gezegenimizin tarihlendirilmesi konusundaki ilk ciddi önerilerden birisini yaptıDünya denizlerindeki toplam tuz miktarının,her yıl eklenen tuz miktarına bölünmesi ile elde edilecek sayının okyanusların yaşını ortaya çıkaracağını ileri sürmüştüBöylece Yerküre’nin yaşı konusunda kabaca bir fikir edinebilirdikAncak o tarihlerde ne denizlerde ne kadar tuz olduğu,ne de her yıl eklenen tuz miktarını bilen yoktuBöyle bir araştırma yapma olanağı da yoktu
Gemi kaptanlığı,kartograflık ve darphanade kontrolörlük gibi işleri yaptığı gibi derin deniz dalgıç hücresi gibi icatları da vardıGeniş ilgi alanına afyonun etkileri bile girdiği gibi balıkları dört mevsim taze tutmaya yarayan metot da geliştirmişti
1742 yılında öldü
KAYNAKLAR:
A Short History of Nearly Everything
AnaBritannica