Atmosfer- Atmosferin Katmanları

Atmosfer- atmosferin katmanları



Dünya'nın ya da başka bir gezegenin çevresindeki hava ya da gaz katmanlarına atmosfer denir Dünyanın atmosferi vücudumuza belli bir basınç uygular Ama, içimizdeki havanın basıncı dıştaki hava basıncını dengelediği için biz bunu fark etmeyiz Havanın hiç ağırlığı yokmuş gibi gelir, oysa deniz düzeyinde 1 m3 hacmindeki bir hava kütlesinin ağırlığı 1,225 kilogramdır Dünya'yı kuşatan atmosfer yeryüzündeki canlılar için koruyucu bir perdedir Çünkü geceleri dış uzayın soğuğunu, gündüzleri Güneş'in kavurucu sıcağını önleyerek Dünya'daki sıcaklığın gün boyunca belli sınırlar içinde kalmasını sağlar

Çevremizdeki ve daha yükseklerdeki atmosfere ilişkin bilgiler hem yerden yapılan gözlemlerle, hem de balonlar, uçaklar, roketler ve Dünya çevresindeki yörüngelerde dolanan yapma uydularla edinilmiştir {Ayrıca bak UYDU) Güneş'ten kopan ve yukarı atmosfere girdikleri anda Dünya'nın magnetik alanına yakalanan elektrik yüklü parçacıkların oluşturduğu parlak kutup ışıkları da atmosferin üst sınırının yeryüzünden 500 km yüksekliğe kadar ulaştığını gösterir {bak Kutup IŞIKLARI)

Atmosferin Katmanları

Bilim adamları atmosferi çeşitli bölümlere ya da katmanlara ayırırlar; ama bu katmanlar arasındaki sınırlar her zaman pek belirgin değildir Atmosferin en alt bölümüne troposfer denir İçinde bizim de yaşadığımız bu katman bütün atmosfer kütlesinin neredeyse yüzde 75'ini kapsar Bildiğimiz meteoroloji olayları ve hemen hemen bütün bulutlar bu katmanda oluşur Troposferde yükseldikçe hem basınç, hem sıcaklık azalır Örneğin deniz düzeyinden yaklaşık 8 km yüksekte olan Everest Dağı'nın doruğundaki hava basıncı deniz düzeyindeki basıncın yaklaşık yüzde 30'u kadardır Bu yüzden Everest'e tırmanan dağcılar rahatça solunum yapabilmek için yanlarında oksijen taşırlar Birçok enlemde troposferin yüksekliği 8 km kadarken ekvatorun üzerinde 18 kilometreyi bulur Bu katmanın üst kesimlerindeki sıcaklık — 55°C, yani kabaca Güney Kutbu'nun kış aylarındaki sıcaklığı kadardır

Troposferin üstündeki katmana stratosfer denir Bu katmanda da yükseklik arttıkça hava giderek seyrekleştiğinden, 30 km yükseltideki atmosfer basıncı deniz düzeyindeki basıncın ancak yüzde l'i kadardır Seyreltik havanın direnci düşüktür; bu nedenle stratosferin alt katmanları jet uçuşları için idealdir Buna karşılık daha üst katmanlarda motorların bir itme kuvveti oluşturmasına yetecek ölçüde hava yoktur

Bu yükseltide uçan jetlerde, kabin içindeki hava basıncını deniz düzeyindeki normal hava basıncına eşitleyecek biçimde artırmak gerekir Stratosferde esen sürekli rüzgârların hızı saatte 300 kilometreyi bulur Yolcu uçaklarının rotası da bu rüzgârlardan yararlanacak biçimde düzenlenir 19 ile 28 km arasındaki yükseltilerde zaman zaman sedefsi bulutlar görülürse de, bunun dışında gökyüzü açık ve bulutsuzdur

28 kilometrenin üstünde sıcaklık artar ve 50 km yükseltide 10°C'ye ulaşır, ama bu yükseltiden sonra yeniden düşmeye başlar 50 kilometrenin üstündeki yükseltilerde başlayan ve deniz düzeyinden yaklaşık 80 km yüksekliğe kadar uzanan katmana mezosfer denir Mezosferin üstünde, sıcaklığın yükseltiyle birlikte yeniden arttığı termosferyer alır

Yaklaşık 80 kilometreden 500 km yüksekliğe kadar uzanan bu katmanın bir adı da iyonosfer'dir İyonosferde hava çok seyreltiktir ve gaz molekülleri çok seyrek olarak dağılmıştır Ama bu moleküllerin sıcaklığı 180 km yükseklikte 395°C'ye, 320 km yükseklikte ise 700°C'ye ulaşacak kadar yüksektir Metallerin 700°C'de donuk kırmızı bir renk aldığını, yani kor haline geldiğini hatırlatmak iyonosferdeki sıcaklık üstüne bir fikir verebilir

İyonosfer radyo dalgalarının yayılmasını kolaylaştırdığı için haberleşme açısından büyük önem taşır Bu katmandaki parçacıklar Güneş'ten gelen ışınların etkisiyle iyonlaşmış, yani elektrik iletkeni haline gelmiştir Bu nedenle, iyonlaşmış parçacıkların en yoğun olduğu katmanlar radyo dalgaları için bir yansıtıcı görevi görür Biri yaklaşık 110, öbürü 240 km yükseklikte yer alan iki önemli yansıtıcı katman vardır; bu katmanların radyo dalgalarının iletimindeki rolünüRadyo maddesinde bulabilirsiniz Yansıtıcı katmanların ötesinde de, Dünya'nın magnetik alanına yakalanmış yüklü parçacıkların oluşturduğu Van Ailen ışınım kuşakları yer alır {bak Dünya)


Uzayın derinliklerinde koyu bir karanlık egemendir, ama Dünya'dan baktığımız zaman gökyüzünü masmavi görürüz Bunun nedeni, atmosferdeki molekül ve parçacıkların Güneş tayfındaki mavi ışığı bütün öbür renklerden daha çok dağıtmasıdır Dünya'nın yüzeyine yakın katmanlarda atmosferdeki toz parçacıkları bütün güneş ışınlarını yansıttığı için gökyüzü bazen puslu beyaz bir görünüm alır



Dünya çevresindeki atmosferin bileşimi Hava maddesinde anlatılmıştır Havanın azot ve oksijen gazlarından oluşması Dünya'da canlıların yaşaması için elverişli bir ortam oluşturur Oysa Güneş Sistemi'ndeki öbür gezegenlerin atmosferlerinde çok az oksijen bulunduğu, dolayısıyla bu gezegenlerde yaşam olmadığı sanılır Ay'ın ve Merkür'ün çevresinde atmosfer yoktur Mars'ın (Merih'in) atmosferi ise çok seyreltiktir ve en çok karbon dioksit ile azot içerir

Venüs'ün çok yoğun olan atmosferinin temel bileşeni de karbon dioksittir Bu gazın içinde ayrıca kükürt dioksit, sıvı ve katı kükürt ile sülfürik asit bulutları yüzer Venüs atmosferinin gezegenin yüzeyindeki basıncı Dünya atmosferinin deniz düzeyindeki basıncının neredeyse 100 katıdır Jüpiter'in ve daha ötedeki dev gezegenlerin atmosferlerinde en çok amonyak ve metan bulunur Çekirdek kaynaşması (füzyon) sonucunda sürekli olarak önce helyuma, sonra öbür elementlere dönüşen aşırı derecede kızgın hidrojen atomlarından oluşmuş çok yoğun küreler halindeki yıldızların da atmosferi vardır Yıldızların kütlesine oranla yoğunluğu çok daha az olan bu atmosferler hidrojen gazından oluşur