Kapitalizm

Kapitalizm,

özel teşebbüse ve 1 kazanç yollarının aranması ilkesine dayanan ekonomik sistem
önce ingiltere'de, daha sonra Almanya ve Fransa'da ilk fabrikaların kurulmasıyla sonuçlanan XIX yy *sanayi devrimine bağlanır Fabrikaların kurulmasıyla bazı üretim kesimlerinde, sözgelimi dokuma sanayiinde, elemeği yerini makinelere bırakmış ve iflâsa sürüklenen elsa-natçısı ya yok olup gitmek ya da fabrikalarda işçilik yapmak zorunda kalmıştı
kapitalizm ve sosyalizm





Kapitalist ekonominin başlıca özelliği, *ticaret ve *sanayinin örgütlenmesinde sermaye'nin (kapital) en büyük rolü oynaması ve bütün iktisadî etkinliklerde kazanç (kâr) amacının güdülmesidir
Sermaye, *bankaya yatırılan ve faiz getiren paradır Daha genel anlamda, herhangi bir üretime katkıda bulunan bütün mallar sermayedir: toprak, fabrikalar, hizmetler (ticarî işletmeler, bankalar vb)



Kazanç ise bu sermayenin işletilmesiyle sağlanan net kârdır
Kapitalist bir devlette her birey bir işletme kurabilir; üretim araçları, ü-retime emeği geçen bütün insanların değil, bu işletmede hisse sahibi olan belli sayıda bağımsız kişinin ya da şirket halinde birleşmiş kişilerin malıdır Devletin elinde bulunan kamu kesimine karşılık, özel teşebbüs'ün hüküm sürdüğü bu kesime «özel kesim» denilir


Oysa sosyalist bir sistemde bütün üretim araçlarının sahibi devlettir: Türkiye'de Elektrik Işletmesi'nin, Demiryolları İşletmesi'nin devlete ait olması gibi, sosyalist bir ülkede diğer bütün üretim kuruluşları da kamu kesiminin malıdır


Günümüzde, «bloksuz» denilen Ü-çüncü Dünya ülkeleri bir yana bırakılırsa, bütün ülkeler başlıca iki blo-ka ayrılmıştır: kapitalist devletler (Batı Avrupa, Amerika, Japonya) ve sosyalist devletler (SSCB, Orta Avrupa, Çin, Küba)

Kapitalizm:



En genel anlamı içinde, sermayenin, genel temel üretim aracı olduğu ekonomik sistem veya üretim tarzı için kullanılan genel terim


Bir üretim tarzı ya da ekonomik sistem olarak kapitalizmi belirleyen en temel özellikler şöyle sıralanabilir:



1- Üretim araçlarının özel mülkiyeti ve denetimi


2- Ekonomik faaliyetin kar elde etmek amacıyla yapılması veya özel karın teşebbüs faaliyetinde başlıca saik olması



3- Söz konusu ekonomik faaliyeti düzenleyen bir pazarın varlığı


4- Karın, sermaye sahiplerine ait olması


5- Üreticilerin, kullanmak amacıyla değil de, satmak amacıyla üretmek durumunda olmaları



6- Değişim biriminin belli bir zaman karşılığı parasal ücret olması



7- Sistemdeki temel değişim aracının para olup,


8- üretim sürecinin üretim araçlarına sahip bulunan kapitalist ya da onun adına yöneticisi tarafından denetlenmesi



9- Sermaye birikiminde borç/kredi kullanılırken, mali kararlar üzerinde tam bir denetimin bulunması, ve nihayet,



10- sermayedarlar arasında rekabet


Kökeni, feodalizm içinde tüccar sermayenin ve dış ticaretin büyümesi olgusuna geri götürülen kapitalizmin birinci evresi, on beşinci yüzyılla on sekizinci yüzyıl arasında kalan ticari sermayenin evresi olarak bilinir


Buna karşın, ikinci evre olan endüstriyel evre, sanayi devrimi adı ile bilinen ve enerji kullanan makinelerin ortaya çıkışı ve gelişimiyle başlayan evredir Kapitalizmin gelişiminde bundan sonra gelen evre, tekelci kapitalizm olup bu evrenin başlangıç tarihi ikinci sanayi devriminin gerçekleşmesiyle büyük ölçekli endüstriyel süreçlerin ortaya çıktığı 20yüzyılın başlarıdır



Kapitalizm aynı zamanda, belli bir sosyal adalet öğretisiyle bireysel haklar anlayışını içeren bir ideoloji olarak görülmüştür Buna göre, kapitalizm ideolojisi gelir ve refah düzeyiyle ilgili eşitsizliklerin, bireylerin ekonomik faaliyetlere yaptıkları farklı katkıların toplumsal bakımdan adil olan karşılıkları olduğunu savunur

Söz konusu ideoloji, kapitalist toplumun var oluşu ve sağlıklı gelişimi için, belli bir takım hak ve özgürlüklerin gerekli olduğunu iddia eder Buna göre, örneğin bireyler devletin keyfi iktidarından korunup, aynı devlet bireylerin ekonomik çıkarlarını, mülkiyet hakkını savunmak ve ticari sözleşmelerin geçerliliğini teminat altına almak suretiyle korumalıdır

Kapitalizm, özel mülkiyetin üretim araçlarının ağırlıklı bir bölümüne sahip olduğu ve işlettiği; yatırım, dağılım, gelir, üretim ve mal ve hizmet fiyatlarının piyasa ekonomisinin belirlediği sosyal ve ekonomik sistemdir


Bu sistemde genellikle bireylerin ya da grupların oluşturduğu tüzel kişiliklerin ya da şirketlerin emek, yer, üretim aracı ve para ticareti yapabilmeye hakkı vardır
Kapitalist ekonomi pratiği Avrupa`da 16 ve 19 yüzyıllar arasında kurumsallaşmıştır, ama bazı niteliklerine ilk çağda da rastlanabilir, Orta Çağ döneminde de tüccar kapitalizminin erken biçimleri ortaya çıkmıştır

Feodalizm sona erdiğinden beri kapitalizm Batı dünyasındaki hakim sistemdir, bütün dünyaya da İngiltere başta olmak üzere Avrupa`dan yayılmıştır

Kapitalizm kavramı, tek başına ele alınırsa sınırlı bir analitik anlama sahiptir Ama uygulandığı ülkelerde önemli farklılıklar olması, coğrafya, politika, zaman ve kültür öğelerleriyle birlikte değişmesi yüzünden kimi iktisatçılar karma ekonomi tanımının günümüzdeki iktisadi sistem(ler)i belirtmek için daha doğru olduğunu söylemektedir
Kapitalizme 19 ve 20yy larda önemli eleştiriler getirilimiştir, bu çeşitli eleştirilerin ortak yönü kapitalizmin ciddi anlamda insanlar arasında sosyal ve ekonomik eşitsizliğe yol açtığıdır


Kapitalizmin niteliklerine bakış açıları
Klasik politik ekonomi



Ekonomik düşüncedeki “klasik” gelenek Britanya`da 18yy sonunda ortaya çıkmıştır Adam Smith, David Ricardo ve John Stuart Mill gibi klasik politik ekonomistler kapitalist ekonomide üretim, dağılım ve malların değişimi gibi konuların analinizi yaparak yayımlamışlardır ve bu çalışmalar günümüzdeki çoğu iktisadi çalışmanın da halen temelini oluşturmaktadır
Adam Smith`in Merkantalizmi eleştiren ve “doğal özgürlüğün sistemi” mantığını açıkladığı Milletlerin Zenginliği kitabı klasik politik ekonominin başlangıcı sayılır Smith, bu ünlü kitabında geliştirdiği çeşitli kavramları açıklar ve bu kavramlar bugün de kapitalizmle ciddi anlamda ilişkilendirilmektedir


Bu kavramların başında da piyasanın görünmez el metaforu gelmektedir, kişisel çıkar isteğinin istemsiz olarak toplum için de en üst düzeyde ortak bir yarar sağlayacağını söylemektedir Kendi zamanının tekellerini, gümrüklerini ve devletin getirdiği sınırlamaları eleştirmiştir ve piyasanın en adil ve etkili hakem olacağını söylemiştir


Bu görüş, klasik politik ekonominin en önemli ikinci ve modern çağı etkileyen en önemli ekonomistlerden biri olan David Ricardo tarafından da paylaşılmıştır Ekonomi Politik ve Vergi Prensipleri (1817) isimli kitabında, bir grubun bir malı göreceli olarak daha az maliyetle üretebildiği bir durumda ticaretin ticaret yapan her iki taraf için de nasıl faydalı olacağına dayanan Karşılaştırmalı üstünlükler kuramını açıklar


Bu ilke serbest ticaret anlayışını destekler Ricardo, enflasyonun paranın ve kredinin niceliğindeki değişmeyle yakından ilgili olduğunu da söylemiş, azalan verim kuramının da savunuculuğunu yapmıştır
Klasik politik ekonomi anlayışı, hükümetin ekonomiye müdahalesini en aza indirgemeyi savunan geleneksel liberalizm doktriniyle yakından ilişkilidir


Marksist politik ekonomi



Karl Marks, üretici güçler ve üretim ilişkilerinin belirli bir tarihsel andaki ilişkileriyle üretim biçimini belirlediğini söyler, kapitalizm de üretim araçlarına ve sermayeye sahip olan burjuva sınıfının çıkarına işleyen, onu meşru kılan bir sistemdir
Marks, metaların kullanım değeri ve piyasa içindeki değişim değerini birbirinden ayırır Marks`a göre sermaye, yeni bir üretmek amacıyla satın alınan metanın yarattığı ekstra değişim değerinden oluşur Emek gücünün kendisi kapitalizmde bir haline gelir, emek gücünün değişim değeri ücret olarak yansır, fakat bu da kapitalist için ürettiği değerden daha azdır Bu farklılık artı değer yaratır ve kapitalistin sermaye birikimini ve karını oluşturur


Kapital isimli kitabında Marx, kapitalist üretim biçiminin işçilerin yarattığı artı değere el koyma biçimiyle farklılaştığını yazar bundan önceki toplumlarda da artı değere el konulurdu, fakat kapitalizm buna üretilen metaların satış değeri aracılığıyla el koyduğu için bir ilktir Sermaye sahibi veya burjuvanın çıkarına çalışan bu döngü de sınıf savaşının temelini oluşturur


Vladimir Lenin, Emperyalizm, Kapitalizmin En Yüksek Aşaması (1916) çalışmasında Marxçı bakış açısını yenileyerek, kapitalizmin yeni kaynaklar ve piyasalar bulmak amacıyla zorunlu olarak tekelci kapitalizme – Lenin bu durumu emperyalizm olarak da tanımlıyordu – sebep olacağını, bunun da kapitalizmin son ve en yüksek aşamasını temsil ettiğini söyledi


Weberci politik sosyoloji



Alman sosyolog Max Weber, kapitalizmin tanımlayıcı niteliklerinin anlaşılmasında büyük bir etki yaratmıştır Weber`e göre piyasa değişimi, üretime göre kapitalizmin daha belirleyici bir özelliğidir Kapitalist girişimler, önceki ekonomik sistemlerdeki faaliyetlerin aksine üretimi rasyonelleştirmişler, bu da verimlilik ve üretkenliğin en üst seviyeye çıkarılması isteğidir


Weber, henüz kapitalist ekonomiye geçilmediği zamandaki çalışanların, loncadaki usta ile çırak gibi, kişisel ilişkilere dayanan çalışmayı anladıklarını söyler
Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizm Ruhu (1904-1905) isimli kitabında kapitalizmin, geleneksel ekonomik hareketleri nasıl değiştirdiğinin izini arar Rasyonel aktivitenin ruhu, kapitalist değişimi önleyen geleneksel kısıtlamaları ortadan kaldırmış ve modern kapitalizmin gelişmesini sağlamıştır


Bu ruh giderek tedvin edilmiş bir hukuka dayandırılmıştır, bunların arasında ücretli işçilerin emeğini yasal olarak satabilme “özgürlüğü”, teknolojinin rasyonel ilkelere dayanan bir üretimin organizasyonunu sağlayabilmesi için desteklenmesi, işçilerin ev ve işyeri arasındaki hayatının kamusal ve özel yaşam olarak ayrımının net olarak belirlenmesi sayılabilir


Bu yüzden Weber kapitalizmi, Marx`ın aksine, üretim araçlarının değişmesinin birincil sonucu olarak görmez Onun yerine kapitalizmin kökeni, politik ve kültürel dünyada ortaya çıkan yeni girişimcilik ruhunun yükselmesinde yatar Protestan Ahlakı`nda, bu ruhun doğuşunun da Protestanlığın, özellikle Kalvinizmin yükselişiyle ilgili olduğunu söyler


Weber`e göre kapitalizm, insanlık tarihinin en gelişmiş ve karmaşık ekonomik sistemidir İlerlemiş iş ortaklıkları, kamu kredisi ve modern dünya bürokrasisi kapitalizmle yakından ilişkilidir Gene de Weber kapitalizmin rasyonelleşmiş eğilimlerinin, kültürel değerler ve kurumlar için potansiyel bir tehdit oluşturduğunu ve insan özgürlüğünü bir “demir kafes (stahlhartes Gehäuse)” içine sıkıştırabileceğini söyler


Alman Tarihçi Okulu ve Avusturya Okulu



Alman Tarihçi Okulu`na göre, kapitalizm esas olarak piyasalar için var olan üretim teşkilatlarına dayanarak tanımlanır Bu görüş Weber`le benzer bir kuramsal temeli paylaşır fakat para ve markete yaptığı vurguyla ondan farklı bir yere konur Alman Tarihçi Okulu takipçilerine göre, geleneksel iktisadi hareket biçimlerinden kapitalizme geçiş, kredi ve para üzerindeki orta çağ kısıtlamalarının yerini kar güdüsüyle yakından ilişkili para ekonomisinin almasıyla ortaya çıkar


19 yy sonlarına doğru Alman Tarihçi Okulu`ndan daha farklı bir yere oturtulan Carl Menger ile ortaya çıkan Avusturya Okulu, sonraki jenerasyon takipçileriyle birlikte [20 yy]]`da da etkili olmuştur Avusturya Okulu`nun öncülerinden Joseph Schumpeter kapitalizmin “ister istemez her kapitalist teşebbüsün ergeç bu gelişime uymak zorunda olacağı” yaratıcı yıkımına vurgu yapmıştır


Piyasa ekonomilerinin sürekli değişim geçireceği gerçeğine dayanan bu düşünce, sürekli yükselen ve düşen sanayilerin olacağını söyler Schumpeter`in popülerleştirdiği bu düşünce, çağdaş ekonomistleri etkilemiştir ve ekonominin büyümesi için kaynağın küçülen sanayilerden gelişmiş sanayilere doğru akması gerektiği sonucu çıkmıştır Ama kaynağın düşen sanayilerden çekilmesinin, kurumsal direnmenin değişik biçimlerinden dolayı, güç ve yavaş olacağını gerçeğini de belirtmişlerdir


Avusturyalı ekonomistler Ludwig von Mises ve Friedrich Hayek piyasa ekonomisini 20 yüzyıldaki planlı ekonomi düşüncesine karşı savunmuşlardır Sadece piyasa kapitalizminin kompleks ve modern bir ekonomi yaratacağını söylemişlerdir
Çünkü modern ekonomi, birbirinden çok ayrı ve geniş bir mal ve hizmetler düzeni, oldukça fazla tüketici ve şirket pozisyonu yaratır ve piyasa kapitalizmi dışındaki herhangi bir ekonomik düzende bilgi, o düzenin bilgiyi elinde tutabilme kapasitesini aşar ve bu da bilgi ve haberleşme sorunu yaratır Arz ekonomisi düşünürleri Avusturya Okulu çalışmaları üzerine kurar ve “her arz kendi talebini yaratır” diyen Say Kanunu`nu özellikle vurgular


Avusturya Okulu, laissez-faire kapitalizminin ideal ekonomik sistem olduğunu söyleyen özgürlükçülük ideolojisi üstünde büyük bir etki bırakmışlardır