Fifo, Lifo, Ortalama Maliyet Yöntemleri

Enflasyon ortamında satın alınan stokların fiyatları işletmeye giriş tarihlerine göre değişik olmaktadır Stokların maliyetleri hesaplanırken enflasyon etkisini değişik açıdan yansıtan farklı stok değerleme yöntemleri uygulanmaktadır Bu yöntemler ve fiyatlar genel seviyesindeki değişiklikleri yansıtma özellikleri şöyledir

21 İlk Giren İlk Çıkar Yöntemi - FİFO (First in First Out)

İlk Giren İlk Çıkar Yöntemi; ilk satın alınan ticari malların yine satınalma tarihlerine göre ilk önce satılacağı varsayımına dayanır
Enflasyonist ortamlarda ilk alınan ticari mal stok kalemlerinin fiyatlarının düşük olması; satışların maliyetinin düşük çıkmasına böylece de işletmenin fazla kar elde etmiş gibi görünmesine sebep olur Bu da gereksiz fazla vergi verilmesi ve kar dağıtımının yapılmasına neden olacağından işletmenin öz sermayesini olumsuz yönde etkiler

22 Son Giren İlk Çıkar - LİFO (Last İn First Out)

Bu yönteme göre ticari işletmelerde satılan ticari malların en son alınanlardan yapılacağı varsayılır Dolaysıyla en son alınanların fiyatları dikkate alınarak maliyetler hesaplanır Stokta kalanlar ise ilk alınanların fiyat tutarlarını içerir Bu yöntemde satılan ticari malların maliyetleri yüksek, buna karşılık stok maliyetleri düşük kalmaktadır

Bu yöntemin kullanılmasıyla satış karlarının dolaysıyla vergi ve temettü ödemelerinin daha az olmasına ve işletmenin özsermayesinin korunmuş olmasına karşın, stok değerlerinin düşük olmasıyla da gerçek özvarlıkların gösterilmemesine neden olmaktadır

23 Ortalama Maliyet Yöntemi

Bu yöntem kendi içinde "Tartılı ortalama ve hareketli ortalama yöntemi " olarak ikiye ayrılmaktadır

Tartılı ortalama yöntemi; değişik tarihlerde farklı fiyatlarla yapılan tüm ticari mal alışlarının toplam maliyetlerinin, toplam ticari mal miktarına bölünerek bulunan bir ortalamayla satılan ticari malların maliyetlerinin hesaplandığı bir yöntemdir

Hareketli Ortalama Yöntemi; bu yöntemde ortalama maliyet her ticari mal alışında tekrar hesaplanır Her ticari mal alışında alınan malın miktarı mevcut ticari malın miktarına, maliyeti de mevcut malın maliyetine eklenerek; toplam maliyet, toplam miktara bölünerek ortalama maliyet hesaplanır

Bu yöntemler; fiyatlar genel seviyesindeki değişikliklerin maliyetlere ağırlıklı veya hareketli oluşuna göre yansıtılmasını sağlar Sonuç olarak, ortalama maliyet yöntemleri de fiyatlar genel seviyesindeki artışları gerçek anlamda yansıtmaya yetmemektedir Çünkü bu yöntemler kullanılırken dikkate alınan maliyet bilgileri kaydedildikleri tarihteki değerleri ifade ettiklerinden bilançonun düzenlenmesi tarihindeki cari para değerlerini ifade etmemektedir Ancak bununla birlikte hareketli ortalama yöntemi daha gerçekçi bir maliyet hesaplamasına olanak verir

3 SON GİREN İLK ÇIKAR YÖNTEMİ (LİFO) İLE STOKLARINI DEĞERLEYEN İŞLETMELERİN MAL ALIM SATIMINA İLİŞKİN ARALIKLI VEYA SÜREKLİ ENVANTER YÖNTEMLERİNİN KULLANILMASINDA KARŞILAŞILAN MALİYET FARKLILIKLARI

Stok giriş ve çıkışlarının hangi değerlerle kaydedileceği ticari mal hareketlerinin muhasebeleştirilmesinde uygulanan "aralıklı" veya " sürekli" envanter kayıt yöntemlerine göre de farklı olabilmektedir Bu farklılık LİFO yönteminin uygulanışına ilişkin bir örnekle aşağıda açıklanmıştır

X Anonim şirketinin aralık 2000 dönemindeki ticari mal hareketleri şöyledir


Tarih Açıklama Miktar Fiyat Tutar

01 122000 Devir Stok 100 Adet 800- 80000-
02 122000 Alınan 110 Adet 1000- 110000-
10122000 Alınan 120 Adet 1100- 132000-
15122000 Alınan 150 Adet 1200- 180000-

Toplam 480 Adet 502000 TL

Tarih Açıklama Miktar

03122000 Satılan 100 Adet
12122000 Satılan 120 Adet
16122000 Satılan 140 Adet

Toplam 360 Adet

X Anonim şirketinin ticari mal alışlarıyla ilgili yapacağı muhasebe kaydını tek bir yevmiye kaydında ve bu alışların kredili olduğunu varsayarsak kayıt aşağıdaki şekilde olacaktır
______________ / __________________
153 TİCARİ MALLAR HESABI 422000
191 İNDİRİLECEK KDV 71740
320 SATICILAR HESABI 493740
nolu ft ile kredili ticari mal alış kaydı
______________ / ___________________

a Aralıklı Envanter ve Lifo Yöntemine Göre Satılan Ticari Malların Maliyeti

Bu yöntemde son giren ticari mallar ilk olarak çıkmış kabul edildiğinden
16122000 Tarihindeki satışı 150 Adet X 1200 TL = 180000 TL
12122000 Tarihindeki satışı 120 Adet X 1100 TL = 132000TL
03122000 Tarihindeki satışı 90 Adet X 1000 TL = 90000TL

Toplam Satılan Ticari Mal Maliyeti 402000 TL olmaktadır

b Aralıklı Envanter ve Lifo Yöntemine Göre Ticari Mal Stoklarının Maliyeti

Lifo yönteminin uygulanması nedeniyle stokta kalan mallar; son girişlerden ilk girişlere doğru gitmek suretiyle hesaplandığından;
Toplam girişler - Toplam Çıkışlar = 480 - 360 = 120 Adet stokta kalan ticari maldır

Lifo yöntemine göre stokta kalan ticari mallar ilk giren mallar olarak kabul edildiğine göre;

İlk Giren ve Stokta kalan Ticari Malların Fiyatı X Stokta kalan Ticari Mal Miktarı =

800 TL X 100 Adet = 80000TL
1000 TL X 20 Adet = 20000TL

Ticari Mal Stoku 100000TL dir

Dönem sonunda satılan ticari mal maliyetine ilişkin muhasebe kaydı ise;
______________ ____________________
621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HESABI 402000
153 TİCARİ MALLAR HESABI 402000
Satılan ticari mallar maliyeti kaydı
______________ _____________________

3112 2000 Tarihinde ticari mal hesabının büyük defterdeki görünümü ise;

153 TİCARİ MALLAR HESABI
Borç Alacak
__________________________________________________ _________
1122000 Devir 80000 3122000 Satış 90000
2122000 Alış 110000 12122000 Satış 132000
10122000 Alış 132000 16122000 Satış 180000
15122000 Alış 180000

Toplam 502000 402000

şeklindedir Muhasebe kaydı işletmenin gerçek stoklarını göstermektedir Kısaca;
Fili ticari mal stok 100000= Kaydi ticari mal stoku (502000 - 402000) = 100000 TL

c Sürekli Envanter ve Lifo Yöntemine Göre Satışların Maliyeti

Sürekli envanter yönteminde her satıştan sonra bir maliyet hesaplaması yapılması nedeniyle ve Lifo yönteminde son giren malın fiyatını esas aldığından dolayı satış tarihlerinde son giren malların fiyatları satış miktarları ile çarpılarak maliyet hesaplanacaktır
Buna göre;

03122000tarihinde en son giren mal 2122000 tarihli ve birim fiyatı 1000 TL dir
12122000 tarihinde en son giren mal 10122000 tarihli ve birim fiyatı 1100 TL dir
16122000 tarihinde en son giren mal 15122000 tarihli ve birim fiyatı 1200 TL dir


Satışların maliyeti;
03122000 tarihindeki satış 100 Adet X 1000 TL = 100000TL
12122000 tarihindeki satış120 Adet X 1100 TL = 132000TL
16122000 tarihindeki satış140 Adet X 1200 TL = 168000TL

Toplam ticari mal satışlarının maliyeti 400000 TL

Bu satışlara ilişkin her satıştan sonra yapılacak muhasebe kaydı ise;

______________3122000_________________
621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HESABI 100000
153 TİCARİ MALLAR HESABI 100000
Ticari mal satışına ilişkin maliyet kaydı
_____________12122000__________________
621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HESABI 132000
153 TİCARİ MALLAR HESABI 132000
Ticari mal satışına ilişkin maliyet kaydı
______________16122000__________________
621 SATILAN TİCARİ MALLAR MALİYETİ HESABI 168000
153 TİCARİ MALLAR HESABI 168000
Ticari mal satışına ilişkin maliyet kaydı
______________ ______________________
şeklinde olacaktır

d Sürekli Envanter ve Lifo Yöntemine Göre Stokların Maliyeti

1122000 Tarihli devirden kalan 100 Adet X 800 = 80000TL
2122000 Tarihli Alıştan kalan 10 Adet X 1000 = 10000TL
15122000 Tarihli Alıştan kalan 10 Adet X 1200 = 12000TL

Toplam stokta kalan ticari mal tutarı 102000 TL dir

31122000 Tarihli ticari mal hesabının büyük defter görünümü ise;

153 TİCARİ MALLAR HESABI
Borç Alacak
__________________________________________________ _______
1122000 Devir 80000 3122000 Satış 100000
2122000 Alış 110000 12122000 Satış 132000
12122000 Alış 132000 16122000 Satış 168000
15122000 Alış 180000

Toplam 502000 400000

şeklinde olacaktır Muhasebe kaydı işletmenin gerçek stoklarını göstermektedir Kısaca;
Fiili ticari mal stoku 102000 = Kaydi ticari mal stoku (502000 - 400000) = 102000 TL dir

Yukarıdaki uygulamada görüldüğü gibi mal alım satım işlemlerinin kaydında kullanılan Aralıklı envanter kayıt yönteminde satışların maliyeti 402000TL stokların maliyeti ise 100000 TL olurken; Sürekli envanter kayıt yönteminde satışların maliyeti 400000TL, stokların maliyeti de 102000TL olmaktadır

Dolaysıyla enflasyonist ortamlarda sürekli envanter ve Lifo yöntemine göre yapılan değerlemede stokların maliyeti; aralıklı envanter yöntemine göre, daha gerçekçi bir değerle gösterilmiş olmaktadır Buna karşılık aralıklı envanter yönteminde satışların maliyeti, sürekli envanter yöntemine göre daha fazla çıkmaktadır

Bu durum ise, enflasyon etkisinin giderilmesinde sadece Lifo yöntemi kullanılması değil, aynı zamanda işletmelerin mal alım satım işlemlerinde muhasebe kayıtlarına esas aldığı sürekli veya aralıklı envanter kayıt yöntemlerinin kullanılmasına göre de bu etkiler farklı gözükmektedir

4 SONUÇ

Enflasyonist ortamda ticari işletmelerin mevcut stoklarını stok değerleme yöntemlerinden birine göre değerlemeleri gerekecektir Çünkü enflasyonist ortamda alınan ticari malların fiyatları değişik tarihlerde farklı fiyatlarla satın alınmasından dolayı bu malların satış yada stok maliyetleri hesaplanırken ticari malların stoklara giriş fiyatlarının ne olduğunun tespit edilmesi gerekir Diğer bir ifadeyle satılan yada stokta kalan ticari malların maliyetleri hesaplanırken; ilk satın alınan malın fiyatı mı?, son satın alınan malın fiyatı mı? yada ortalama fiyatın mı dikkate alınacağı sorusu ortaya çıkmaktadır İşte bu nedenle satılan veya stokta kalan ticari malların maliyeti; işletmelerin yapısına uygun olarak stok değerleme yöntemlerinden biri esas alınarak hesaplanmaktadır Stok değerleme yöntemlerinin kullanılmaması ancak; fiyatlar genel seviyesinde bir değişme olmamasına bağlıdır Çünkü; değişik tarihlerde işletmenin deposuna yada ambarına giren ticari mallardan ister ilk alınan, isterse son alınan ticari malın hepsinin alış fiyatı aynı olacağından satış yada stok maliyetleri de değişmeyecektir

Enflasyonun var olduğu dönemlerde enflasyon etkisinin ortadan kaldırılması amacıyla kullanılan stok değerleme yöntemlerinden Lifo ya göre hesaplanan ticari mal maliyeti aynı zamanda işletmenin mal alım satım işlemlerinde muhasebe kayıtlarına esas aldığı sürekli veya aralıklı envanter kayıt yöntemlerinin kullanılmasına göre de değişkenlik kazanmaktadır

Diğer taraftan Fifo yöntemi uygulayan işletmelerde sürekli envanter ve aralıklı envanter kayıt yöntemi aynı sonucu verir Ancak Lifo ve Fifo dışında dönem sonu sayım esasında ortalama maliyet kullanılması, sürekli envanter yönteminde ise hareketli ortalama maliyet kullanılması söz konusu olduğundan stok ve satış maliyeti rakamları iki yöntemde de farklı sonuçlar verecektir Şüphesiz hareketli ortalama yöntemi gerçek maliyete en yakın değerleri gösterecektir

5 YARARLANILAN KAYNAKLAR

• AKDOĞAN, N, TENKER, N: Finansal Tablolar ve Mali Analiz Teknikleri, Lebib Yalkın Yayınları, 5 Baskı, İstanbul, 1997
• ALTUĞ, O: Maliyet Muhasebesi, Türkmen Kitabevi Yayın No:126, İstanbul, 1999
• ATAMAN, Ü: Muhasebede Dönem İçi İşlemleri, Türkmen Kitabevi, Yayın No: 65 İstanbul, 1997