Kırım'ın Kısa Tarihçesi

Kırım'ın Kısa Tarihçesi

Miladî 430'dan sonraki yillarda Atilla'nin amcasi Aybars'in hâkimiyetine giren Alanlar'in, daha III yy'da kurulan Sudak (Sogdak) Aradav'da (sonralari Feodosya, Kaffa ve Kefe adlarini aldi) sehirlerini almasiyla Kirim Yarimadasi'nin Türk Tarihi ile ilgisi baslamistir (*) Hun Türk Imparatorlugunun yikilisindan sonra Kuban, Azak ve Don nehri agizlarinda çesitli Türk boylari ve bunlar arasinda Bulgar Türkleri oturuyordu VI yy'in son yarisinda Avarlar ve diger Türk boylarinin akinlari olmustur Kersones, Sudak ve Kerç bunlara karsi Bizans'in dayanak noktalari idi VII yy'da Kirim'in bozkirlari Hazar Türkleri'nin idaresine geçti Bunlar Kirim'i, Göktürkler'de oldugu gibi Tudun veya Todun unvanli valilerle yönetiyorlardi, sonra VIII yy'da ise Hazarlar'in bir vilâyeti oldu Hazarlar'in yikilisindan sonra da Kirim, Hazarya veya Gazarya adinda küçük bir devlet olarak kalmis, X yy'da Azak Denizi ile birlikte Karadeniz'e de Hazar Denizi denilmistir 1083'de bu küçük Türk devleti halâ yasiyordu Selçuklu Emîri Hüsameddin Çoban, 1221'de Kirim seferinde, bu Hazar bölgesinde Sudak çevresinde Kipçiklar ve onlarin müttefiki Ruslarla savasmistir Hazarlar'dan sonra Peçenekler, daha sonra da Kipçaklar komsu bozkirlari ve Kirim'i alarak buraya yerlestiler Kültürlerini bugün de koruyan Karaim Türkleri Hazarlar'dan gelmekte olup, daha XI yüzyilda bunlarin Türkçe tevratlari vardi
1227'de Cengiz Han'in ölümünden sonra kurulan Mogol Hakanligi zamaninda, Cengiz'in büyük oglu Cuci'nin oglu Batu Han 1227 -1256 yillarinda büyük bir ordu ile Dogu Avrupa'yi alip Altun Orda Devleti'ni kurdu 1241'de Batu Han Idil nehrinin asagi yataginda ve kiyisinda kurdugu Orda (karargâh), Saray (Volga'daki Eski Saray) adini alarak kisa zamanda en önemli siyasî ve ticarî merkez oldu Seklen Karakurum'a bagli olarak Batu Han'in hâkimiyeti 1256'da ölümüne kadar sürmüstür Bundan sonra gelen küçük kardesi Berke Han'in (1256-1266) Müslümanligi kabul etmesiyle, ülkede Islâmlik yayilmaga baslamistir Berke Han zamaninda Altun Orda en parlak devrini yasamistir Batu Han'in kurdugu Saray sehrine «Taht Ili» denirdi Bu sehir Berke Han zamaninda daha elverisli bir yere nakledilerek Yeni Saray veya Saray Berke adini aldi Özbek Han zamaninda (1313-1340) Islâm dini, 1320'den sonra büsbütün kuvvetlendi


1239'da Altun Orda (Kipçak Hanligi) gelince, kiyilar disinda bütün Kirim yarimadasi bir Türk ülkesi halinde idi Kuzeyde Hazarlar ve Kipçaklar zamaninda Kirim limanlari, iç muhtariyetlerini korumak sartiyla yüzyillar boyu Bizans'a bagli kaldilar Fakat Karadeniz ticareti Venedikliler'in, sonra 1261'de Mihail Paleologos'a yardimlarina karsilik Cenevizlilerin eline geçti 1266'da Altun Orda hani Men-gü Timur'dan ticaret için Kefe'de yerlesme müsaadesi aldilar ve sahillerde baska koloniler kurdular 1381'de de bir anlasma ile buralardaki hâkimiyetlerini Altun Orda Devleti'ne tasdik ettirdiler Iç tarafta Eski Kirim veya Salgat (Solhat), Altun Orda genel valilerinin oturdugu yer olup, Kefe'den sonra yarimadanin en önemli ticaret merkezi idi Kefe'de ise Han adina Müslümanlar'in isine bakan bir Bas-kak ile bir Tamgaci (gümrükçü) bulunuyordu Kirim yarimadasinin yali boyu bölgesi tamamiyle Ceneviz kolonisi olmakla beraber, 1475'de Osmanli hâkimiyetine geçinceye kadar Türk Hazarlar'in bir hatirasi olarak Hazariye (veya Gazariya) adini koruyordu


XIII ve XIV yy'larda Altun Orda, siyasî, iktisadî ve kültür bakimindan Türk dünyasinin en önemli bir ülkesi idi Özbek Han'in hanimlarindan biri Andronikos Paleologos'un kizi idi Böylece Bizans-la sonra Memlûkler, Osmanlilar, Litvanya ve Lehistan devletleriyle yakin münasebet kurmuslardi Ayrica Yildirim Bayezit ve Toktamis arasinda Timur tehlikesine karsi yakin dostluk vardi Toktamis (1376-1396) onlarin son büyük hakani olmus, Timur tarafindan Saray sehri yikilip ahalisi kiliçtan geçirilmistir
1357'de Altun Orda hanlarindan Canibek'in ölümünden sonra taht kavgalari, 1391 ve 1395 Timur - Toktamis savaslari sonunda Kipçak Ili zayif düsmüs ve 1502'de bu devlet son bulmus, yerinde Kirim, Kazan, Sibir, Astarhan hanliklari ve Nogay Mirzaligi dogmustur


Böylece, XIV yy sonlarina kadar Altun Orda idaresinde kalan Kirim'da, 1395'lerde Cengiz soyundan Cuci'nin oglu Tokay Timur'dan gelen Bastimur sikkelere kendi adini da koydurmustu Onun ogullari Kirim'da ayri bir Hanlik kurmayi basarmislardir Fakat Don - Dinyeper arasinda uzanan Kirim Hanligi'nin gerçek kurucusu Haci Giray'in kendi adini tasiyan en eski tarihli sikkesi 845 (1442) yilindan kalmadir 1454'den itibaren Bahçe Saray bunlarin merkezi idi 1466'da Haci Giray ölünce ogullari taht kavgasi ve karisiklik çikardilar Fatih Sultan Mehmet 1475'de Gedik Ahmet Pasa'yi kuvvetli bir donanma ile gönderip Kefe'yi ve Kirim sahillerindeki Cenevizliler'e ait bütün limanlari feth ettirdi Cenevizliler tarafindan hapse atilan Mengli Giray kurtarilip hanliga getirilerek Osmanli sultanina tâbi olmayi kabul etti Mengli Giray ile yerlesen Kirim Hanligi ilk defa 1484'de Sultan II Bayezit'in Akkirman seferine katilarak isbirligi yapmistir Yavuz Sultan Selim'e kizini vermis olan Mengli Giray, ona askerî destek saglayarak tahta geçmesine yardim etmistir Bundan sonra hanlar sultanin özel fermanlari ile tasdik olunurdu Fakat Rusya kuvvetlenince, 300 yil boyunca kendi hanlari idaresinde ve Osmanli Imparatorlugu içinde yasayan Kirim Hanligi'na göz dikmis, 1736'da Kirim yarimadasina girerek Bahçe Saray'da iki bin evi ve Han Sarayi'ni yakmis, Selim Giray'in kurdugu zengin kitaplik da mahvolmus, Kalgay'lar'in merkezi Akmescit de yakilmistir


Bundan sonra Sahin Giray ihanetle Rusya'ya kaçip onlara sigindigindan 1774'de Kaynarca Antlasmasi ile Rusya Kirim'in istiklâlini ve tarafsizligini Osmanli Devleti'ne kabul ettirdikten sonra 1783'de de Kirim'i kesinlikle ilhak etmistir 1917'de Kirim Türkleri bagimsizliklarini ilân edip devlet kurdularsa da 1920 sonlarinda ihtilâl kuvvetleri gelince durum degismis, ilk dünya savasindan sonra 19 Ekim 1921'de muhtar Sovyet cumhuriyetleri arasina katilmistir Son dünya savasinda bazi Kirimlilarin Alman kuvvetlerine katildigi ileri sürülerek bütün Kirim halki önce Sibirya'ya, sonra Orta Asya steplerine sürgün edilmistir

Prof Dr Oktay Aslanapa

(*)212 yilinda Romalilar tarafindan kurulan Sugdeya (Sudak) sehrini daha sonra Cenevizliler, 1365'de Bizanslilardan alarak 1335-1414 yillari arasinda burada bir kale yapmislardir
Emel Dergisi 183, Mart - Nisan 1983 Sf22

Paylaşım için Teşekkürler Sayın Şengül