Dünyanın Hareketleri Ve Sonuçları

Dünyanın hareketleri ve sonuçları

Gezegen olarak dünyanın iki türlü hareketi vardır
1- Kendi ekseni etrafındaki (Günlük) hareketi
2- Güneş etrafındaki (Yıllık) hareketi
Bunlardan günlük hareketi gece ve gündüzün, yıllık hareketi ise mevsimlerin oluşmasını sağlar

a) Gece ve gündüz
Dünyanın kutuplardan geçtiği düşünülen ekseni etrafındaki günlük hareketi sonucu gece ve gündüz meydana gelir Dünya, ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner Bu hareket sırasında güneş ışınları, yuvarlak olan dünyanın bir tarafını aydınlatırken diğer tarafı karanlıkta kalır Aydınlanan kısım gündüz, karanlıkta kalan kısım ise gece olur Dünya, batıdan doğuya doğru döndüğü için doğudaki nokta batıdakine göre güneşi daha önce görür Gündüz ve gece birbirini takip eder Dünya, kendi ekseni etrafındaki dönüş hareketinin bir gün içinde tamamlar 24 saatlik zaman dilimi olan bir gün ise gece ve gündüzden oluşur Gece ve gündüz sadece 21 mart ve 23 eylül tarihlerinde dünyanın her yerinde eşit olur ve her biri 12 şer saattir Çünkü bu tarihlerde güneş ışıkları ekvatora dik gelir

Ay meridyen üzerindeki bütün noktalar güneş ışınlarını aynı zamanda alır Bundan dolayı aynı meridyen yayı üzerinde saat farkı yoktur Güneşi daha önce gören ( doğudaki ) meridyen yayı üzerinde bulunan yerlerdeki zaman, batıdakilere göre daha ileridir Bu zaman farkı her meridyen yayı için 4 dakikadır
Her meridyenin güneş ışınlarını alma durumu, gün değişik saatlerinde farklıdır Dünya üzerindeki her nokta 24 saat içinde güneş ışınları önce yatık olarak gelir Güneşi ilk görülüşüne güneşin doğu denir Bu vakit, sabahtır Güneşin en yüksek noktaya ulaştığı an, öğle vaktidir Akşam vaktinde ise güneş ışınları tekrar yatıklaşır Güneş o nokta için artık görünmez duruma gelir ki buna da güneşin batması denir Güneşin doğması ve batması, güneşin hareket etmesine değil yer yuvarlağının kendi ekseni etrafında dönmesinin bir sonudur

Güneş, yıl içinde sürekli olarak aynı noktadan doğup aynı noktadan batmaz Yerin ekseni eğik olduğu için güneşin doğduğu ve battığı noktalar yıl için de sürekli ve düzenli olarak yer değiştirir Güneşin doğduğu nokta yazın kuzeye kışında güneye doğru kayar 21 mart ve 23 eylül tarihlerinde güneş tam doğudan doğup tam batıdan batar

Gün içindeki vakti ifade eden saat, farklı meridyenler üzerinden birbirinden farklıdır Saat, dünya üzerinde çeşitli şekillerde ayarlanır ve ifade edilir

Yerel Saat : Yerel saatin hesaplanmasında meridyen yayları esas alınır Dünyada farklı meridyen yayı üzerindeki noktaların yerel saatleri farklıdır Bunu bir örnekle açıklayalım: Ankara’da yerel saat 12:00 iken Kars’ta yerel saat kaçtır? Ankara’nın boylam değeri 33 derece, Kars’ın ki ise 43 derece doğudur Aralarında 43-33= 10 boylam farkı vardır Her boylam arasında dört dakikalık fark olduğuna göre iki kent arasında 10 x 4 = 40 DK lık yerel saat farkı vardır Kars daha doğuda bulunduğuna göre yerel saati Ankara’ya göre önde olacaktır Buna göre Kars’taki yerel saat 12:00 + 00:40 = 12:40 tır

Namaz ve iftar vakitleri, her yerin yerel saatine göre düzenlenmektedir Yukarıdaki örnek dikkate alınırsa Kars’ta, Ankara’ya göre öğlen ezanı 40 dakika önce okunmaktadır Başka bir ifadeyle Ankara’dakiler Kars’ta kilerine göre iftarlarını 40 dakika geç yapmaktadır

Herhangi bir noktada yerel saat ayarlanırken o noktadan geçen meridyene güneş ışınların dik gelmesi göz ününde tutulur yani herhangi bir noktada güneş, gök yüzünde en yüksek noktaya geldiği an saatler tam 12:00 ayarlanır Aynı meridyen yayı üzerindeki her yerde yerel saatler aynıdır

Bir ülkenin sınırları içinde bulunan belirli bir yerden geçen meridyen esas alınarak ayarlanan saat düzenine ulusal saat denir Örnek: İran’ın her yerinde başkent tahranın yerel saati geçerli sayılmıştır Tahranda gök yüzünde güneş en yüksek noktaya geldiğinde, ülkenin her yerinde saat 12:00 olarak kabul edilmiştir Yerel saat ayarlamaları, ülke içerisindeki saat farklılıklarından kaynaklanan güçlükleri önleme ihtiyacından doğmuştur

Uluslar Arası Saat ( Saat Dilimleri) ise her yünden hızla gelişen dünyada saat ayarı konusunda ortaya çıkan karışıklıkları önlemek amacıyla düzenlenmiştir Böylece ticaret, haberleşme, ulaşım gibi konularda yerel saat uygulanmasından doğacak zorlular aşılmış olmaktadır Dünya, kendi ekseni etrafındaki hareketini 24 saate (24x60=1440 dk) tamamlar Buna göre iki meridyen arasındaki zaman farkı (1440/360) 4 dakikadır

Dünya batıdan doğuya doğru döndüğüne göre, doğuda bulunan her meridyendeki yerel saat bir derece batıdakine göre 4 dakika ileridir O halde 15 meridyen arasındaki fark ( 15X4) 60 dakika yani bir saattir Bu noktadan hareketle dünyayı (360:15 = 24 ) 24 saat dilimine ayırmak mümkündür 0 (sıfır) numaralı Başlangıç Meridyeni 75 derece Doğu ve 75 derece Batısı arasında 15 derecelik bir dilim meydana gelir Bu sıfır numaralı saat dilimidir Ve başlangıç saat dilimi olarak kabul edilir Buradan doğuya doğru 15 şer derecelik dilimlere bölünmüş ve her birine 1,2,3 numaralı saat dilimi denmiştir Sıfır numaralı dilimde vakit tam gece yarısı iken onun doğusundaki bir numaralı saat diliminde sabahın 1’i 2 numaralı saat diliminde ise sabahın ikisidir Her dilim arasında tam bir saatlik zaman farkı fardır

Aynı saat dilimi içinde kalan bütün yerlerde, dakika farkı dikkate almaz ve aynı saat ayarı kullanılır Saat dilimleri ile ilgili olarak saat ayarlamaları yapılırken, sıfır numaralı dilimin doğusundaki saat dilimlerinin ileri, batısındaki saat dilimlerinin ise geri olduğu unutulmamalıdır

Türkiye doğu yarım kürede 2 saat diliminde yer alır Bu saat dilimine “Doğu Avrupa Saat Dilimi” denmektedir Türkiye İzmit’ten geçen 30 doğu meridyenine göre saatini ayarlar Ancak enerji tasarrufu yapmak (Gün ışığından daha fazla yararlanmak) için bir saati aşmayacak şekilde ileri saat uygulaması yapar Bu uygulama ile yaz aylarında üçüncü doğu saat dilimine geçilmiş olur Saat hesaplamasını aşağıdaki örneği çözerek öğrenmeye çalışalım:

Türkiye’de saat 12:00 iken Japonya’da saat kaçtır?

Türkiye 2 Doğu Saat Diliminde Japonya ise 9 Doğu Saat Dilimindedir Buna göre saat dilimi farkı; 9-2 =7 dir Japonya, Türkiye’den daha doğuda bulunduğuna göre saatinde ilerde olacaktır Buna göre Japonya’da saat 12:00 + 7:00 = 19:00 dur

Uluslar arası saat hesaplamasına başka bir örnek daha verelim:

Atlanta (ABD) olimpiyatlarında saat 14:00’te Türk sporcusu yarışacaktır Bu yarışmayı Türkiye’den canlı olarak yayınlayan 14:00 + 9:00 = 23:00’te izlenecektir

Başlangıç meridyeninin karşıtı olan 180 derece meridyeni 12 saat dilimi içerisinde bulunur Bu meridyen aynı zamanda hem 180 derece doğu meridyeni hem de 180 derece batı meridyenidir Yani her iki meridyen burada çakışır Her meridyen arası zaman farkı 4 dakikadır Buna göre başlangıç meridyeninden doğuya doğru giderek 180 derece meridyenine ulaştığında burada vakit on iki saat ileridir (Şekil :3) Fakat aynı meridyene bu kez başlangıç meridyeninden batıya doğru gidilerek ulaşılırsa vakit on iki saat geridir Bu durumda 180 derece meridyenin hemen doğusu ve batısındaki iki noktada saatler aynı ( 12:00 ) dırancak günler farklı olmalıdır Çünkü +12 ile - 12 arasında 24 saat fark vardır Burada günün tarihini belirleme sorunu ortaya çıkmaktadır Bu sorunu çözebilmek için tarih değiştirme çizgisi çizilmiştir

Bu durum aşağıdaki şekilde gösterilebilir


__________________

b) Mevsimler
Dünya, Güneş etrafındaki hareketini 365 gün 6 saatte (Bir Yılda) tamamlar
Buna dünyanın yıllık hareketi denir Dünyanın güneş etrafındaki hareketi sırasında izlediği yola yörünge adı verilir Yörüngenin meydana getirdiği düzlemde yörünge düzlemidir

Dünyanın güneş etrafındaki yörüngesi elips şeklindedir ve Güneş bu elipsin iki odak noktasından birinde bulunur Buna göre dünya, hareketi sırasında güneşe bazı zamanlar daha çok yaklaşır bazen de uzaklaşır Güneş ile dünyanın birbirlerine en çok yaklaştığı noktaya gün beri (perihel), en uzak olduğu noktaya da gün öte (afel) denir Ancak, Dünyanın güneşe yaklaşması veya uzaklaşması farklı mevsimlerin oluşmasını sağlayacak kadar etkili değildir

Dünyanın ekseni, yörünge düzlemine tam dik değildir Yörünge düzlemi ile dünya ekseni arasında 63 derece 33’lık bir açı vardır Başka bir ifade ile yörünge düzlemi ile ekvator düzlemi çakışmaz Aralarında 23 derece 27 dakikalık bir açı bulunur İçte bu durum mevsimlerin meydana gelmesini sağlar Dünyanın ekseni eliptik düzlemi (yörünge düzlemi) ile dik açı yapsaydı mevsimler meydana gelmezdi çünkü o zaman dünya ve yörünge üzerinde nerede bulunursa bulunsun güneş sadece her zaman ekvatora dik gelecekti bundan dolayı aydınlanma dairesi ( gece – gündüz çemberi her zaman kutup noktalarından geçeceği için gece – gündüz süreleri eşit olacak halbuki gerçekte 21 haziran günü güneş ışınları yengeç dönencesine dik gelir bu tarihte kuzey yarım kürede en uzun gündüz ve en kısa gece yaşanır Aydınlanma dairesi kuzey kutup bölgesi aydınlıkta, güney kutup bölgesi ise karanlıkta kalacak şekilde kutup dairelerinden teğet geçer 21 haziran kuzey yarım kürede yaz mevsiminin başlangıcı sayılır Ekvatordan kuzey kutup noktasında doğru girildikçe gündüz süresi uzar gece süresi kısalır Aynı tarihte güney yarım kürede durum bunun tersinedir 21 haziran tarihinde itibaren güneş ışınlarından ekvatora gelme açısı giderek dikleşir onun için bu tarihe yaz gün dönümü ( solstis) ) denir (Şekil 5)





23 eylül tarihinde güneş ışınları ekvatora tam dik gelir Bu durum aydınlanma dairesinin kutup noktalarından geçmesini sağlar Sonuçta bu tarihte dünyanın her yerinde gece ve gündüz süreleri eşittir Gece ve gündüz sürelerinin eşit olma durumuna ekinoks denir 23 eylül tarihi kuzey yarım kürede son bahar mevsiminin başlangıcı olarak kabul edilir Onun için 23 eylüldeki ekinoksa son bahar ekinoksu denir

21 aralık tarihinde güneş ışınları oğlak dönencesine dik gelir Bu tarihte kuzey yarım kürede en kısa gündüz yaşanır Aydınlanma dairesi 21 haziran gününde yaşanan durumun tam tersi olarak kuzey kutup bölgesi karanlıkta güney kutup bölgesi aydınlıkta kalacak Şekilde kutup dairelerinde teğet geçer Güneş ışınları artık bu tarihten sonra kuzeye doğru kaymaya başlar 21 aralık kuzey yarım kürede kış mevsimin başlangıcı olarak kabul edilmiştir Onun için bu tarihe kış gün dönümü adı verilir Kuzey yarım kürede ekvatordan kuzeye doğru girildikçe gece süresi artar Kuzey kutup dairesinde ise bu durum 24 saati bulunur

Dünyanın güneş etrafındaki hareketlerinin sonuçları özetlenecek olursa;

1- Mevsimler meydana gelir
2- Güneş ışınları yıl boyunca yengeç ve oğlak dönenceleri arasına dik ve dike yakın açılarla gelir
3- Gece ve gündüz süreleri sürekli olarak değişir ancak ekvator çevresinde gece ve gündüz süreleri arasındaki fark önemli değildir
4- Kutup daireleriyle kutup noktaları arasında ( kutup bölgesinde) gece ve gündüz süreleri 24 saat ve daha fazla olabilir Kutup noktalarında 180 gün ( 6 ay) gündüz veya gece yaşamak mümkündür
5- 21 mart – 23 eylül tarihleri arasında kuzey yarım kürede gündüzler uzun geceler kısadır 23 eylül – 21 mart tarihleri arasında ise geceler uzun gündüzler kısadır

Dünyanın yuvarlak oluşu yeryüzünün değişik yerlerinin farklı ölçülerde güneş enerjisi almasına neden olur Bunun sonucu olarak iklim kuşakları oluşmuştur (Şekil 6-7)



Şekil : 6 – Matematik İklim Kuşakları Yerin yuvarlaklığından dolayı güneş ışınları dönenceler arasına dik ve dike yakın açılarla gelir Kutuplara doğru gidildikçe yatıklaşır Bundan dolayı yeryüzünde güneş enerjisi farklı olarak dağılır İşte bunun sonucundan matematik iklim kuşakları belirmiştir



Şekil: 7- Sıcaklık kuşakları Sıcaklık kuşaklarının oluşmasındaki başlıca etkenler;
Yerin şekli kara ve denizlerin dağılışı eksen eğikliği sıcak ve soğuk su akıntıları ile genel hava dolaşımıdır Şekilden de anlaşıldığı gibi yer yüzündeki sıcaklık kuşakları simetrik değildir Ilıman kuşak güney yarım kürede kuzey yarım küreye göre daha dar, buna karşılık soğuk kuşak çok daha geniştir Bunun başlıca nedenleri denizlerin burada çok geniş alanlar kaplaması ve yer ekseninin doğuya doğru eğik oluşudur
__________________