Divan-u Lügati’t Türk’te Şamanizm’e Ait Kelimeler

…Şamanizm…
(Divan-u Lügati’t Türk’te Şamanizm’e Ait Kelimeler)

(Prof Dr Abdulkadir İnan - Türk Kültürü, sayı: 100, Şubat-1971)

Mahmud Kâşgarî bu çok kıymetli eserini Türklerin bir devlet olarak İslâm dinini kabul ettiklerinden bir buçuk asır sonra Irak’ta, ihtimal Bağdat’ta oturduğu zaman yazmıştır İslâm dünyasının kültür merkezi olan Irak’a ne zaman geldiğini bilmiyoruz 1069-74 yıllarında en fasih ve beliğ Arapça ile büyük bir eser telif edebilen Kâşgarî’nin her halde uzun müddet İslâm kültürü merkezlerinde bulunmuş olduğuna şüphe yoktur Onun, 1041 yılında Müslüman Türklerle müşrik Yabaku ve Basmıl Türkleri arasında cereyan eden büyük savaşa iştirak eden Türk gazilerini görmüş ve onlarla konuşmuş olması (III, 227) eserini yazdığı tarihten aşağı yukarı otuz yıl önce Türkistan’da, Kâşgar’da ve çevresinde bulunmuş olması gerektir Kâşgarî koyu bir Müslümandır


Müşrik Türklerle savaşan, Budistlerin tapınaklarını yıkıp putlara en ağır hakaret eden gazilerin destanlarından parçalar nakletmektedir (I, 343, 483) Bir Müslüman Türk bir Budist Uygur’u öldürdüğünü öğünerek anlatıyor: “Bana bir müşrik Uygur geldi, dedim: şimdi sen yat, kuşlara et ol, seni kerkes ve kurd istiyor” (I, 36) Bu gibi şiirler naklederken Kâşgarî mutaassıp bir Müslüman heyecanıyla izah ediyor Fakat Müslüman Türklerin eski Şamanizm kalıntılarından olan kelimeleri ve terimleri izah ederken tam bir Şamanist Türk gibi konuşuyor Bazan, Şamanist kalıntısı olan inanışları ifade eden kelimeleri ve terimleri anlatırken “Türkler böyle inanırlar”, “bu inanış çok yaygındır” demekle yetinir Kâşgarî’nin “umay” üzerine verdiği bilgiler dikkate değer O, bu dişi tanrıyı unutturma çabasını, bilerek göstermiştir



1 abaçı umacı, bununla çocuklar korkutulur, ağır basma, kâbus I, 136

1a abakı göz değmesin diye bostanlara, bahçelere dikilen korkuluk

I, 136

2 arva afsunlamak, “kam arvaş arvadı = şaman afsunladı (büyü yaptı)”

I, 283

arvaş birlikte afsun söylemek “Kamlar kamug arvaştı = kamlar anlaşılmayan sözler söylediler” Cin çarpmasına karşı yapılan üfürükler de böyledir I,236

3 arvış afsun, “arvış arvadı” büyü afsun yapıldı demektir I, 249

Not: Büyüleme anlamına gelen sihrî bir terimdir Kıpçak grubu Türk boylarında “arbav”, Orta Asya Türk lehçelerinde “arbağ” denir Ali Şir Nevaî bir şiirinde “yılan arbağı” deyimini kullanmıştır:

Zülgî sevdasında bilmezler Nevaî nüktesin

çün cünün guftaridir yahut yılan arbağı

Yılan afsunu Türk uluslarında çok yaygın bir folklor maddesi teşkil ediyor Ali Şir Nevaî’nin şiirindeki “arbağ” kelimesini “Abuşka” sözlüğü yazan şöyle açıklıyor: “yılanı ininden çıkarmak yahut zehrini gidermek için okunan afsundur” (Vilyaminov-Zernov neşri, s 16; yine bk A İnan “Ali Şir Nevaî ve Folklor” Türk Folklor Araştırmaları 1966 no198 s 3510)

4 çıvı cinlerden bir bölük Türkler şuna inanırdı ki: iki bölük birbiriyle çarpıştığı zaman bu iki bölüğün vilâyetlerinde oturan cinler dahi kendi vilâyetlerinin halkını kollamak için çarpışırlar Cinlerden hangi taraf yenerse onlardan yana çıktığı vilâyet halkı da yener Geceleyin bu cinlerden hangisi kaçarsa onların bulunduğu vilâyetin hakanı da kaçar Türk askerleri geceleyin cinlerin attıkları oktan korunmak için çadırlarında saklanırlar Bu, Türkler arasında yaygındır, görenektir III, 225

5 ıduk ıdık kutlu ve mübarek olan her nesne Bırakılan her hayvana bu ad verilir Bu hayvana yük vurulmaz, sütü sağılmaz, yünü kırkılmaz, sahibinin yaptığı bir adak için saklanır I, 65

[NOT] Çağdaş Türk lehçelerinde ızık, ıyık, iyik, ıtık Şamanist Türklerde bir koruyucu ruha, binit olmak üzere salıverilen, binilmiyen, boş bırakılan at Salıvermek, göndermek manasındaki “id-” kökünden partisiptir, “mübarek, mukaddes” anlamlarını, galiba çok erken, belki Hunlar devrinde almış olsa gerek

6 ırk falcılık, kâhinlik ve bir kimsenin gönlündekini bilmek I, 42

ırkla kehânet etmek “Kam ırkladı = şaman kâhinlik etti, ırka baktı”

III, 443

[NOT] Eski Uygurlarda Orhon harfleri ile, IXasırda yazılmış olduğu tahmin edilen “Irk Bitig” adlı fal kitabı V Thomsen tarafından okunmuş ve neşredilmiştir Bu eser H N Orkun tarafından “Eski Türk Yazıtları” adlı eserinin II kitabında (s 71-91) yayınlanmıştır

7 ısrık çocukları perilere ve göz dokunmasına karşı afsunlamak için ilâç yapıldığı zaman söylenir; çocuğun yüzüne tütsü verilerek “ısrık ısrık!” denir ki “ey peri ısırılmış olasın!” demektir I, 99

8 kam kâhin, şaman III, 157

9 kaş beyaz veya siyah temiz taş Bunun beyazını yüzük kaşına korlar Bununla şimşekten, susuzluktan ve yıldırım düşmesinden korunurlar Kaş taşı bulunanlara yıldırım isabet etmez Türklerin inancına göre böyledir III, 22, 152

10 kovuç cin çarpması eseri Böyle olan adamın yüzüne soğuk su serperler, sonra “kovuç, kovuç!” denir Üzerlik ve öd ağacı ile tütsülenir Bu “kaç, kaç!” demek olsa gerektir I, 163

11 kovuz Oğuzlar “kovuç” kullanırlar, “yel kovuz bitiği” denir ki cin çarpmasına karşı afsun üfürük, demektir III, 163

12 kösgük göz değmesinden sakınmak için üzüm bağlarına ve bostanlara dikilen nazarlık (korkuluk) II, 289

13 monçuk atın boynuna takılan değerli taş; arslan tırnağı, muska gibi şeyler I, 475

Not: muncuk Bu kelime-terim XVI-XVII asırlarda Ukrayna ve Lehistanlılara askeri terim olarak “buncuk” geçmiştir Onlara Osmanlı Türklerinden geçtiği kabul edilmektedir “Tuğ” teriminin kendisi geçmediği halde Tug’un sözlerinden ve şehrî mahiyeti olan “boncuk”un adı geçmesi izah edilemiyor Osmanlılarda da tuğ eski anlamıyla değil, “sorguç”a tuğ denilmiştir Ş Sami’nin tuğ kelimesini izahına göre böyledir (”Kamus-ı Türki” 452) Eski tuğlardaki “munçuk”lar, herhalde, nazarlık olarak kullanılmış olsa gerek Kaşgâri’nin izahından da bu anlaşılmaktadır

14 temür (demir) Kırgız, Yabaku, Kıpçak ve daha başka boyların halkı and içtiklerinde, yahut sözleştiklerinde, demiri ululamak için kılıcı çıkararak yanlamasına öne korlar “Bu gök girsin kızıl çıksın” derler ki “sözünde durmasan kılı kanına bulansın, demir senden öcünü alsın” demektir Çünkü onlar demiri büyük sayarlar I, 362

15 tiki geceleri işitilen ses Türkler öyle sanırlar ki ruhlar sağ iken yaşadıkları şehirlerde her sene bir kerre toplanırlar ve halkı ziyaret ederler Geceleyin bu sesi kim işitirse ölür Bu Türkler arasında yaygındır III, 230

16 uçguk uçuk, ingi I, 98

Not: uçguk Bu kelime çağdaş Türk lehçelerindeki “uçuk” kelimesinin eski şeklidir En çok dudaklarda peyda olan içi sulu kabarcıklara denir Hararetli hastalarda görülür Bir çok Türk boylarının inanışlarına göre bu uçuk denilen kötü bir ruhun marifetidir Bu hastalık özel bir törenle tedavi edilerek afsunlanır Bu hastalığı “uçuklanma”, tedavi eden kocakarılara “uçukçu” denir

17 umay son, kadın doğurduktan sonra karnından çıkan hokka gibi nesne Buna çocuğun ana karnında eşi denir Şu atalar sözünde de gelmiştir: “Umaya tapınsa oğul olur” Kadınlar onu uğur sayarlar I, 123

Not: Umay Bilindiği gibi Umay eski Türklerin dişi tanrılarından biridir Mahmud Kaşgarî’nin bu ruh hakkında verdiği bilgi pek fazla İslâmlaştırılmıştır Bununla beraber “umayka tabınsa oğul olur”, “kadınlar bunu uğur sayarlar” diyerek eski inanışa da işaret etmiştir (bk A İnan “Umay ilahesi hakkında” Türkiyat II, 1926; Makaleler ve İncelemeler 1968 s397-399)

18 us Kerkes kuşu Bu kuş bir adamın yüzüne karşı ıslık çalarsa uğur sayılmaz; bu ölüm işaretidir I, 228

19 üngüjin çölde insan öldüren umacı, gulyabani I, 146

20 ürüng afsuncuya, arbagcıya verilen para I, 134

Not: ürüng Asıl anlamı beyaz, ak demektir Göçebe Türk boylan süte ve sütten elde edilen gıda maddelerine yogurt, yağ, kurat, ayran, kımız gibi (KYudahin Kırgız Sözlüğü s 37) Yakutlarda süt ve sütten yapılan gıda maddelerine “ürüng as” derler (EPekarski Yakut Sözlüğü “as” kelimesi izahında s163) Anadolu’da bu kelime eski anlamı olan “sütten yapılmış gıda maddeleri (Söz Derleme Dergisi III, 1936) anlamını muhafaza etmiştir Şaman ve üfürükçiye verilmesi gereken ücrete Başkurt ve Kırgızlarda tıpkı Kâşgari’da olduğu gibi “elig ürüngi ber = üfürükçiye akını ver” derler

21 yârın kürek kemiği Türklerin şöyle bir atalar sözü vardır: “kürek kemiği karışırsa memleket karışır III, 21

Not: Kürek kemiği falı için bk A İnan Tarihte ve bugün Şamanizm s151-159

22 yat taşlarla yağmur ve rüzgâr getirmek için yapılan bir büyücülük

I, 159

yatla “yatçı yatladı” - yada yaşı kullanan yadacı yada taşı ile afsun yaptı III, 307

Not: Havaya tesir etmek için okunan (söylenen) afsun ile kullanın taşa yada, cada, yat denilmiştir Türk kavimlerinde çok eski devirlerden beri pek yaygın olan inanca göre Türk Tanrısı Türklerin büyük dedelerine yada denilen sihirli bir taş armağan etmiştir Bu taşla istenildiği gibi yağmur, kar, dolu yağdırılabildiğine inanmışlardır

Ali Şir Nevaî Favaıdül kibar’ında yada taşını zikreder:

yada taşıga kan teygeç yağın yagkandek eş sakı

yağar yağmurdık eskiş çün bolur serab alud

23 yel cin “er yelpindi” denilir, “adama yel (cin) çarptı” demektir III, 108

24 yelpin cin çarpmış, “oğlan yilpindi” denir ki “oğlan yele, cine çarpıldı” demektir III, 108

25 yelvi büyü, sihir, büyücüye “yelviçin” denir III, 33

Not: yel ~ yil genel olarak çağdaş pek çok Türk boylarında şerir ruh anlamına “yel ~ yil” kelimesi kullanılır

25 yelbüke ejderha, şu savda dahi gelmiştir “yeti başlığ yil büke = yedi başlı ejderha” III, 227

Not: “yilbüke” kelimesinin değişmiş şekli olan “yelbigen” Altay ve Televat Türklerinde tesbit edilmiştir ki müdhiş garibe ve insan yiyen bir yaratıkmış (Radlov W III, 357) Aynı yaratığın adı Hakaslarda “çibigen” şeklinde söylenir (NBaskakov Hakas Sözlüğü, s 316)

Yine bir çok böyle Şamanizm kalıntısı kelimeler vardır Bunların hepsini bir kitap halinde toplamak için çalışmaktayım Kaşgarî’nin bu eseri Türklerin eski kültürünü araştırma ve inceleme için bir hazinedir

26 yog ölü gömüldükten sonra üç yahut yedi güne kadar verilen yemek III,143

yogla ölü için yemek vermek Türklerin göreneği böyledir III, 309

Kâşgari’nin Alp Er Tonga’nın yog törenindeki ağıttan aldığı şu beyitte bu yog töreni şöyle tavsif ediliyor:

Herkes kurt gibi uluşuyor

Yakasını yırtarak bağırıyor

Ünü çıkasıya haykırıyor

Gözü örtülesiye kadar ağlıyor I, 189

Özgün metin:

Ulşıp eren börleyü

Yırtın yaka urlayu

Sıkrıp üni yırlayu

Sıgtap közi örtülür

27 yog basan ölümden sonra yedi gün verilen yemek III, 399