Orhun-Yenisey Yazıtları

Yazıyı taşıyan en eski belge Kızıl şehrinde bulunuyor Göktürk yazıtları, Göktürkler tarafından Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun Abecesi ile yazılmış yapıtlar Yazıtlar, 1889 yılında Moğolistan'da Orhun Vadisindeki anıtlarda saptanmıştır Yazılış tarihi 8 yüzyılın başlarına dayanmaktadır =

=Keşif ve Çözümlenme Tarihçesi=

= Orhun harfleriyle yazılan yazıtlardan 13yüzyıl tarihçisi Cüveyni, Tarih-i Cihangüşa adlı yapıtında söz etmişti Çin kaynakları da kitabelerin dikilişini bildirmekteydi Yine de bu durum 18 ve 19 yüzyıllara kadar bilim dünyasının bilinmeyeni olarak kalmalarına engel olamadı İlk olarak Rus çarı I Petro'nun emriyle Sibirya bitki örtüsünü incelemek için görevlendirilen bitki bilimci Messerschmidt ve kendisine rehber olarak verilen İsveçli tutsak Strahlenberg, 1721 yılında Yenisey vadisinde bu yazı ile yazılmış Kırgızlara ait mezar taşlarını içeren Yenisey Yazıtları'ndan bir tanesini keşfetti Bir yıl sonra tutsaklığı son bulan Strahlenberg İsveç'e dönüşünde bu inceleme ile ilgili izlenimlerini kitap haline getirip Stockholm'de yayınladıBöylece Orhun yazısı bilim dünyasının dikkatini çekmiş oldu Orhun yazıtlarından iki yüzyıl öncesine ait Yenisey Yazıtları'nın tamamına yakını bu süreçte ortaya çıkarıldı Nihayet 1889 yılında Rus bilgini Yadrintsev, sonradan Bilge Kağan ve Kül Tigin anıtları olduğu anlaşılan Orhun Yazıtları'nı bulmuş, bunun üzerine 1890 yılında Heikel başkanlığında bir Fin heyeti, bir yıl sonra da ünlü Türkolog Radloff'un başkanlığında bir Rus heyeti bölgede incelemelerde bulunmuştur Rus ve Fin heyetleri, anıtların fotoğraflarını alarak kitap halinde yayımlamışlar; bu yayınlar sayesinde yazıtların okunması süreci hız kazanmıştır

Sonunda Danimarkalı dil bilimci Thomsen 1893 yılında Orhun yazısını çözmeyi başarmıştırİlk çözdüğü kelime de Tanrı olmuştur Yazının çözülmesinden sonraki süreçte Thomsen ve Radloff anıtların metni ve çevirisi üzerinde yarışa girmişlerdir Yazıtlar, yazıtlarda kullanılan yazı ve dil üzerindeki çalışmalar günümüzde de devam etmektedir Yazıtların hem dil hem de yazı bakımından özgün metni ile günümüz Türkçesine çevirisini Prof Dr Muharrem Ergin yapmıştır ==Yazıtlar hakkında notlar Orhun Yazıtları, Göktürk İmparatorluğu'nunBilge Kağan devrinden kalma altı adet yazılı dikilitaştır Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölününKoşo Saydam gölü yakınlarındadır Bu yazıtlardan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları, Koçho Tsaydam bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk yazıtları ise, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir Bilge Tonyukuk yazıtlarının, (Orhun Irmağı civarında olmamasına rağmen), Orhun yazıtlarıyla birlikte düşünülmesi, anılması Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları ile aynı döneme ait olması ve aynı konuları içermesindendir

Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli bilgiler vermektedirler Türk ve Türkçe adı, ilk kez Doğu Göktürkler720; Köl Tigin (Kültigin), 732; Bilge Kağan, 735 yılında dikilmiştir Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır Kültigin, Bilge Kağan'ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar Tonyukuk ise veziridir Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur <div style="width:48%; float:left"> ===Kül Tigin Anıtı=== 3,35 metre yükseklikte, kireçtaşından yapılmış ve dört cephelidir

Doğu-batı cephelerinin genişliği aşağıda 132, yukarıda 122 santimetredir Kuzey-güney cepheleri de aşağıda 46, yukarıda 44 santimetredir Üst kısım kemer şeklinde ve yukarıda beş kenarlı olarak bitmektedir Anıttaki satırların uzunluğu 235 santimetredir Yazıtın doğu yüzünde 40; güney ve kuzey yüzlerinde 13'er satır Göktürk harfli Türkçe metin vardır Batı yüzünde ise, devrin Tang İmparatoru'nun Köl Tigin'in ölümü dolayısıyla gönderdiği Çince mesajına yer verilmiştir Batı yüzde Çince yazılar dışında yazıta sonradan eklenmiş Göktürk harfli iki satır bulunmaktadır Yazıtın kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe metinler mevcuttur Kültigin yazıtında Göktürk tarihine ait olaylar, Bilge Kağan'ın ağzından nakledilerek birlik, bütünlük mesajı verilir

Yazıtın doğu, kuzey ve güney yüzlerinin yazıcısı, Yollug Tigin, batı yüzünün yazıcısı ise, Tang İmparatoru Hiuan Tsong'ın yeğeni Çang Sengün'dür Köl Tigin yazıtının doğu yüzünde, bütün Türk boylarının ortak damgası olduğu sanılan dağ keçisi damgasına; doğuya ve batıya bakan "tepelik" kısımlarında ise, kurttan süt emen çocuk tasvirlerine yer verilmiştir Yazıt, geçen yaklaşık 1300 yıllık süreç içinde önemli ölçüde tahrip olmuştur Zira yazıtın doğu ile kuzey yüzlerini birleştiren kısım yıldırım düşmesi sonucunda parçalanmıştır Orijinalinde kaplumbağa kaide üzerinde bulunan yazıt, bu kaidenin de parçalanması üzerine 1911 yılında, sunak taşından kesilen granit bir blok üzerine oturtulmuştur

Ayrıca bu anıt 732 yılında dikilmiştir ===Bilge Kağan Anıtı=== Kültigin Anıtının bir kilometre uzağındadır 734 yılında ölen Bilge Kağan adına oğlu Tenri Kağan tarafından yaptırılan bu anıt 735 yılında dikilmiştir Yazıtta Bilge Kağan'ın ağzından devletin nasıl büyüdüğü anlatılmakta, öğütler verilmekte ve Kültigin'in ölümünden sonraki olaylar da bunlara ilave edilmektedir Ayrıca kağanın konuşmasından başka yeğeni Yuluğ Tigin'in kayıtları da yer almaktadır Yaklaşık 3,75 metre yüksekliğinde olan yazıt, dört cephelidir Yazıtın doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15'er satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır Batı yüzünde ise, (Köl Tigin yazıtında olduğu gibi), Çince bir metne yer verilmiştir Batı yüzün tepelik kısmının ortalarına da Göktürk harfli Türkçe manzum metin yazılmıştır Yazıtın güneydoğu, güneybatı ve batı yüzlerinde de (pahlarda) Göktürk harfli Türkçe küçük metinler bulunmaktadır </div> <div style="width:50%; float:right"> ===Tonyukuk Anıtı=== Muhtemelen o zaman ki ''BAŞBAKAN'' veya ''KRAL DANIŞMANI''Ve de çoğu insan onun vezir olduğunu söyler Tonyukuk anıtı, dört cepheli iki dikilitaş halindedir Yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır Tonyukuk, Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kağan'ın amcası Kapgan Kağan'ın ve Bilge Kağan'ın baş bilicisi yani başveziri idi Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittir Taşlarda Göktürklerin, Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı ve Tonyukuk'un neler yaptığı anlatılır Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise 217 cm yüksekliğindedir Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır Orhun yazıtları Bilge Kağan ve Kültigin dışında aslında genelde krallar için yazılması gerekenden farklı olarak bir siyasi kişi olan Tonyukuk hakkında da dikilmiştir Tonyukuk "Gök gibi ve Gök'ten olmuş" şeflerden biri değildir Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir ve yazılar da kendisine aittirBu anıt ORHUN YAZISI ile yazılmıştırOrhun yazısını ilk olarak bu anıtlar üzerinde bulabiliriz ünlü hükümdarı güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir Yazıtların üçü çok önemlidir İki taştan oluşan Tonyukuk,