Üreme Sistemleri* 1

ÜREME SİSTEMLERİ (1)

Canlıların cansızlardan farklı olarak, kendilerine benzer yeni fertler meydana getirme özelliğine üreme denir Üreme ile birey sayısı artırılırken , türlerin sahip olduğu genetik bilgi de yeni fertlere aktarılır

121 EŞEYSİZ ÜREME

Tek bir atanın bölünme, tomurcuklanma veya spor oluşturarak yeni bireyler vermesidir Hızlı bir çoğalma şeklidir, oluşan bireylerin hepsi ana bireye ve birbirlerine benzer Eşeysiz üreme ile çeşitlilik sağlanmaz

1211 Bölünerek Çoğalma

Şekil 121 Euglena ve Paramesyum da Bölünme Şekilleri

Bakterilerde, mavi-yeşil alglerde, protistlerde görülür Amipte bölünme herhangi bir bölgeden başlayabilir Paramesyum'da enine, Euglena'da ise boyuna bölünme vardır

1212 Tomurcuklanma İle Üreme

Maya mantarlarında, Hidra'da süngerlerde ve çiçeksiz bitkilerde görülür

Şekil : 122 Bira Mayasında Tomurcuklanma

1213 Sporla Üreme

Bazı bakterilerde, Plazmodium da ve çiçeksiz bitkilerin tamamında görülür
Spor : Kötü şartlara dayanıklı etrafı sert çeperle çevrili canlı hücredir

1214 Vegetatif Üreme

Ana canlıdan alınan parçaların uygun ortamlarda yeni bireyler vermesidir Çeşitli türlerde değişik şekilleri vardır

A Rejenerasyon

Eksilen kısımların yenilenmesidir Kertenkelelerin kopan kuyruklarını onarması rejenerasyondur Planarya veya toprak solucanının parçalanması ile her bir parçanın yeni bireyleri vermesi rejenerasyonla üremedir

B Çelikle üreme

Çiçekli bitkilerin kopan ve kesilen dalları uygun ortam sağlanınca kök ve yaprak oluşturarak yeni bitkileri meydana getirir Kavak ve asma çelikle üremeye en iyi örnektir

C Sürünücü Gövde ile Üreme

Özellikle çilekte görülen üreme şeklidir Dal ve gövde uçlarının toprak altında köklenmesi ile oluşur

122 EŞEYLİ ÜREME

Eşeyli üremede, meydana gelen ferdin ana ve baba olmak üzere iki atası bulunur Yeni birey ana ve babaya ait gametlerin birleşmesi ile meydana gelir Bu şekilde üreme eşeyli üreme olarak adlandırılır
Eşeyli üreme iki temel olaya dayanır Bunlardan birincisi mayoz bölünme ikincisi ise döllenmedir Eşeyli üremede görev alan gametlerin mayoz bölünme ile oluşması, gametlerin ayrı bireylerden gelmesi, genetik çeşitliliğe neden olur Bu özellik eşeyli üremeyi eşeysiz üremeden üstün kılar

Şekil : 123 Eşeyli Üremenin Genel Şeması

Eşeyli üreme izogami, heterogami ve oogami şekillerinde incelenir

A İzogami

ametlerin şekil ve büyüklüğü aynıdır Erkek ve dişi gamet kamçı taşır

B Heterogami

şeyli üremenn bu şekilde gametlerin şekil ve büyüklükleri farklıdır

C Oogami

işi gametlerin, erkek gamete oranla çok büyük olduğu üreme şeklidir Dişi gamet (yumurta) bol sitoplazmalı ve hareketsiz, erkek gamet (sperm) sitoplazmasız ve hareketlidir

Şekil : 124 Oogamide Sperm ve Yumurta

D Hermafrodit

Dasit yapılı canlılarda dişi ve erkek gametler aynı bireyde bulunur Böyle organizmalara hermafrodit canlı denir Hermafroditlerden yassı kurtlar kendi kendini dölleyebilir Toprak solucanı ise çiftleşme için başka bir solucana ihtiyaç duyar

E Partenogenez

şeyli üremenin özel bir şeklidir arılarda, karıncalarda, çekirge ve kelebeklerde görülür Partenogenezde yumurta döllenmeden gelişerek ergin bireyleri verir

F) Metagenez (Döl değişimi)

şeysiz üremeyi, eşeyli üremenin takip ettiği üreme şeklidir Plazmodium ve denizanasında görülür

123 BİTKİLERDE ÜREME

1231 Çiçeksiz Bitkilerde Üreme

Çiçeksiz bitkiler grubuna, suyosunları, karayosunları, mantarlar, ciğer otları ve eğrelti otları girer

A Suyosunlarında Üreme

Suyosunları n sayıda kromozom taşır Zigot oluşumundan hemen sonra mayoz bölünme görüldüğü için, gelişen birey daima haploid sayıda kromozom taşır

Şekil : 125 Suyosunlarında Üreme

B Karayosunlarında Üreme

Diploid faz, suyosunlarına göre biraz daha uzundur Erkek ve dişiler ayrı isim alır Dişi gametofite arkegonyum, erkek gametofite anteridyum denir Döllenme ve zigotun gelişimi arkegonyum üzerinde olur

Şekil : 126 Karayosunlarında Üreme

C Eğrelti Otlarında Üreme

Diploid evre uzun haploid devre ise kısadır Erkek ve dişi gamet protal adı verilen bir yaprak üzerinde oluşur

Şekil : 127 Eğrelti Otlarının Üremesi

124 ÇİÇEKLİ BİTKİLERDE ÜREME

Çiçekli bitkiler, derin denizler ve kutuplar dışında hemen her yerde yaşayabilen bitkilerdir Kara bitkilerinin önemli bir kısmını çiçekli bitkiler oluşturur

941 Çiçeğin Yapısı

Kapalı tohumlularda erkek ve dişi üreme organları aynı çiçek üzerinde bulunur Böyle çiçeklere tam çiçek adı verilir Açık tohumlularda ise erkek ve dişi çiçek bitkinin farklı dallarında bulunabilir Böyle çiçeklere de eksik çiçek denir

Şekil : 128 Tam Çiçeğin Kısımları

Taç yapraklar böceklerin dikkatini çekecek renktedir Ayrıca dişi ve erkek organların etrafını sararak koruma görevi yaparlar, çanak yapraklar yeşildir Çiçek tablası, çiçeğin diğer organlarını taşır Ve çiçek içine saldıkları salgı ile böcekleri çekecek koku yayarlar
Erkek organ flament (sapçık) ve anter (başçık) kısımlarından oluşur Sapçık erkek organı çiçek tablasına bağlar Anterde ise erkek üreme hücresi polen oluşturulur

A Polen Oluşumu

Anterdeki polen ana hücresinde kromozom sayısı mayoz bölünme ile yarıya iner ve polen oluşur Polenler tekrar mitoz bölünme geçirerek vegetatif ve generatif çekirdeği oluştururlar Generatif hücre bir mitoz daha geçirerek sperm çekirdeklerini verir

Şekil : 129 Polen Oluşumu

B Embriyo Kesesi Oluşumu

Dişi organ çiçeğin tam ortasında yer alır Sayısı birden fazla olabilir Tepecik, ovaryum ve dişicik borusu bulunur Dişi üreme hücresi olan yumurta ovaryumda (yumurtalık) oluşturulur

Şekil : 1210 Embriyo Kesesi Oluşumu

Ovaryumda bulunan tohum taslağı (2n) mayoz bölünme ile n sayıda kromozom taşıyan dört tane makrospor verir Bu makrosporlardan üçü erir, bir tanesi de megaspora dönüşür Megaspor ardarda üç mitozla sekiz yeni çekirdeği oluşturur Bu sekiz çekirdekten üçü taslağın üstünde, üçü alt tarafında diğer ikisi de taslağın tam ortasında konumlanır Üstteki hücrelerden biri yumurta hücresi, ikisi sinergit hücredir Ortadaki hücreler polar hücre alttaki hücreler ise antipod hücre adını alır
Oluşan bu yapıya embriyo kesesi denir Embriyo kesesinden döllenme sonucu bir tohum oluşur

C Tozlaşma ve Döllenme

Polenlerin çeşitli yollarla (rüzgar, su ve böcek) erkek organdan dişi organın stigmasına gelmesine tozlaşma denir

Şekil : 1211 Tozlaşma ve Döllenme

Tozlaşmadan sonra polendeki vegetatif çekirdek polen tüpünü oluşturur ve eriyerek kaybolur Oluşan polen tüpünden sperm çekirdekleri embriyo kesesine gelir Çekirdeklerden biri yumurtayı dölleyerek zigotu oluşturur Bu sırada yanyana duran polar çekirdekler birbirleri ile kaynaşarak 2n sayıya ulaşır Bu birleşmeden hemen sonra, sperm çekirdeklerinden diğer polar çekirdeklerle birleşerek endospermi verecek olan 3n kromozomlu hücreyi oluşturur Embriyo kesesindeki diğer hücrelerde eriyerek kaybolur
Tohum taslağının dış çeperi kalınlaşarak tohum kabuğunu (testa) oluşturur Böylece tohum meydana gelmiş olur

D Tohum ve Meyva

Tohum kabuk, besin dokusu ve embriyodan meydana gelmiştir Tohumda bulunan embriyo esas bitkiyi meydana getirecek kısmı oluşturur Endosperm ise tohumun çimlenmesi sırasında gerekli olan besini bulundurur

Şekil : 1212 Tohum Genel Şeması

E Çimlenme

Embriyonun uygun ortam şartlarında testayı çatlatarak filizlenmesine çimlenme denir Tohumun çimlenebilmesi için nem, ısı ve oksijenin yeteri kadar olması gerekir Çimlenme için besin ve enerji endospermden alınır Işık kesinlikle kullanılmaz

Şekil : 1213 Çimlenme

Çimlenme esnasında tohumdaki endosperm (hazır besin) kullanılır (I zaman aralığı) bu esnada embriyo O2'li solunum yapar CO2 açığa çıkar Enzim faaliyeti fazladır Tohum kuru ağırlığı azalır
Çimlenme tamamlandıktan sonra bitki kendi besinini kendisi yapar (fotosentez) CO2kullanımı başlar Işığa ihtiyaç duyar, ağırlık artar Canlılık devam ettiği sürece enzim faliyeti ve O2 kullanımıda artar Çimlenmeden sonra bitki fotosentez yaparak kendisine gerekli olan besinleri yapar Bu besinler daha sonra sürgen doku, iletim doku, temel doku ve salgı dokularının gelişiminde kullanılır

125 OMURGASIZ HAYVANLARDA ÜREME

Omurgasız hayvanların bazılarında erkek ve dişi organlar birbirinden ayrılmamıştır Böyle hayvanlara hermafrodit denir Toprak solucanı hermafrodit canlılara örnek olarak verilebilir
Omurgasız hayvanların böcekler ve eklembacaklılar grubu ayrı eşeylidir Bu gruptan bal arılarında, eşek arılarında, karıncalarda, kelebeklerde, çekirgelerde ve su pirelerinde partenogenezle üreme görülür
Partenogenez, yumurtanın döllenme olmadan gelişip n sayıda kromozom taşıyan erkek bireyleri vermesidir Bu esnada döllenen yumurtalar da 2n sayıda kromozom taşıyan dişi bireyleri verir Dişi bireylerin özel besinlerle beslenenleri kraliçe arıyı, diğerleri ise kısır işçi arıları oluşturur

Şekil : 1214 Arılarda Partenogenez

126 OMURGALI HAYVANLARDA ÜREME

Omurgalıların tamamı eşeyli ürer Üremeye yardımcı eşey bezleri vardır Eşey organlarına gonad, eşey hücrelerine gamet adı verilir Erkek gamete sperm, sperm oluşumuna spermatogenez denir Dişi gamete yumurta, yumurta oluşumuna Oogenez denir
Sperm ve yumurtanın berleşmesine döllenme denir Döllenme ile oluşan diploid hücreye zigot adı verilir Omurgalıların önemli bir kısmında üreme sistemi ile boşaltım sistemi birbiri ile bağlantılı olup ürogenital sistem adını alır

Şekil : 1215 Spermatogenez (sperm oluşumu)

Şekil : 1216 Oogenez (yumurta oluşumu)

1261 Balık ve Kurbağalarda Üreme Sistemi

A Erkek Üreme Sistemi

Spermler testislerde üretilir Wolf Kanalı ve kloak yolu ile vücut dışına atılır Balık ve kurbağalarda, wolf kanalı spermlerle birlikte idrarı da taşıyarak kloaka getirir
Kloak : Ürogenital sistemin son kısmıdır Balık, kurbağa, kuş ve sürüngenlerde kloaka rastlanır Üreme hücreleri, sindirim ve boşaltım artıkları kloak yardımı ile vücut dışına atılır

Şekil : 1217 Balık ve Kurbağalarda Erkek Üreme Sistemi

B Dişi Üreme Sistemi

Yumurta ovaryumda oluşturulur Kirpikli huni ile tutularak müller kanalına alınır Müller Kanalı aracılığı ile kloaka oradan da yaşama ortamına bırakılır Döllenme ise dışarıda gerçekleşir

Şekil : 1218 Balık ve Kurbağalarda Dişi Üreme Sistemi

1262 Sürüngen ve Kuşlarda Üreme Sistemi

A Erkek Üreme Sistemi

İdrar ve üreme hücreleri ayrı kanallardan kloaka getirilir

Şekil : 1219 Sürüngen ve Kuşlarda Erkek Üreme Sistemi

B Dişi Üreme Sistemi

Yumurta ovaryumda oluşturulur Kirpikli huni ile tutularak müller kanalına alınır Müller kanalında döllenme gerçekleşir Yumurta akı ve yumurta kabuğu oluşturularak kloaka taşınır

Şekil : 1220 Sürüngen ve Kuşlarda Dişi Üreme Sistemi

127 EMBRİYONUN KORUNMASI

Sürüngen ve kuşlarda gelişme ana vücudun dışında yumurta içinde tamamlanır Bu gelişme esnasında embriyo, çeşitli embriyonik örtülerle dış ortamın tehlikelerinden korunur

Kabuk :

Yumurtayı dış etkilerden korur Sert ve gözeneklidir Gözenekleri sayesinde gaz giriş çıkışı kolaylaşır

Koriyon (Yumurta zarı) :

Embriyoyu en dıştan saran zardır Yumurta kabuğunun hemen altında bulunur Gaz giriş ve çıkışını ontrol eder

Şekil : 1221 Bir Kuş Yumurtasının Embriyonik Örtüleri

Allantoyis :

Embriyonun gelişimi esnasında oluşan artıkları depolar

Amniyon (Yumurta akı) :

İçi amniyon sıvısı ile doludur, embriyoyu sarsıntılara karşı korur

Vitellüs Kesesi (Yumurta sarısı) :

Embriyonun gelişimi için gerekli olan besinleri depolar

128 DÖLLENME ÇEŞİTLERİ

Yumurta ve spermin zigotu vermek üzere birleşmelerine döllenme denir Organizmanın dışında ya da içinde olmak üzere iki çeşit döllenme vardır

A Dış Döllenme

Suda yaşayan tüm canlılarda (memeliler hariç) ve kurbağalarda döllenme organizma dışında gerçekleşir Buna dış döllenme denir Dış döllenme güvencesiz olduğundan yumurta ve sperm bırakımı çok fazladır

B İç Döllenme

Karada yaşayan canlıların üreme şeklidir Döllenme dişi bireyin yumurta kanalı içinde güvenli bir şekilde gerçekleşir Gametler dış etkilere karşı iyi korunduğundan döllenme şansı yüksektir Bundan dolayı üreliten gamet sayısı dış döllenmeye oranla çok azdır

Üreme sistemi, bir canlının üremesinde rol alan anatomik yapıların bütününe verilen bir isimdir Bir organ sistemi olan üreme sistemi, üreme organlarını barındırır Farklı canlılar farklı şekillerde ürerler ve bu nedenle üreme sistemleri canlıdan canlıya büyük değişiklik gösterir Üreme sistemleri canlının üreme tipine uyum sağlayacak şekilde gelişmiştir

Üreme sistemi, bir canlının üremesinde rol alan anatomik yapıların bütününe verilen bir isimdir Bir organ sistemi olan üreme sistemi, üreme organlarını barındırır Farklı canlılar farklı şekillerde ürerler ve bu nedenle üreme sistemleri canlıdan canlıya büyük değişiklik gösterir Üreme sistemleri canlının üreme tipine uyum sağlayacak şekilde gelişmiştir