Deyim Nedir ?

DEYİM: Çoğunlukla gerçek anlamından ayrı bir anlam taşıyan, en az iki sözcükten oluşan kalıplaşmış söz ya da sözcük gruplarıeşTabir Genellikle gerçek anlamından az çok ayrı bir anlamı olan, ilgi çekici bir anlatımı bulunan, ifadeyi daha zengin kılan, iki veya daha fazla kelimeden meydana gelen, kalıplaşmış söz topluluklarına "deyim (tabir)" denir

Deyimlerin Özü:

-Genellikle gerçek anlamından sıyrılarak başka bir anlama bürünürler:
“Dilinde tüy bitmek”, “El ağzı ile kuş tutmak” gibi

-Kimi deyimlerde, asıl anlamlarından tamamıyla sıyrılmazlar Yerine göre asıl anlamından da alınabilir, daha başka bir anlama da gelebilir Bunu cümle içindeki kullanılış şeklinden anlarız


Örneğin “Baltayı taşa vurmak” deyimiyle ilgili olarak: Gerçekten de bir balta taşa vurulabilir; bu söz asıl anlamından ayrı olarak “ağzından dokunaklı, incitici bir laf kaçırmak” gibi mecazlı bir anlama da gelebilir Bunu cümle içinde sözlerin gelişinden anlarız


“Kırk yıllık oduncu, baltasını taşa vurmasın mı?”
“Kendini bilmezin biri baltayı öyle bir taşa vurdu ki”
“Baltayı taşa vurmak” deyimi, birinci cümlede gerçek; ikinci cümlede ise mecazi anlamında kullanılmıştır

-Kimi deyimler de, sadece kendi sözlük anlamlarında (gerçek, asıl anlamında) kullanılır, başka bir anlam taşımazlar
Örnek: “Hem suçlu hem güçlü”
“İyiye iyi, kötüye kötü demek”

Sözdizimi:

-Deyimler, sözdizimi bakımından üç grupta ele alınabilir:


1) Sonları bir mastarla (-mak/-mek) biten deyimler:
İğne ile kuyu kazmak
Çam devirmek


2) Cümle şekline deyimler:
Ağzını bıçak açmıyor
Kaleminden kan damlıyor
Dostlar alışverişte görsün


3) Yukarıdaki iki türe de girmeyen, daha çok birleşik sözcüklere benzeyen deyimler:

İlk gözağrısı Bağrı yanık
Kaşla göz arasında Bir içim su


Kalıpların Özelliği:

-Deyimler kalıplaşmış sözlerdir Şekli, sözdizimi, sözcükleri değiştirilemez Örneğin, “Yok devenin başı” deyimi “Devenin başı yok” biçimine sokulamaz Yine “Kırdığı ceviz kırkı geçti” yerine, bir sözcüğü değiştirilerek “kırdığı fındık kırkı geçti” denilemez

-Deyimler kalıplaşmış olmakla beraber, bazı deyimlerin kalıpları büsbütün donmuş sayılmaz Sonları bir mastarla bağlananlarla, cümle biçiminde olan bazı deyimler, birleşik fiiller gibi çekilebilir Çekimi göre de zamirleri değişir, sözcükleri değişmez Örneğin, “gözden düşmek” deyimi: “Gözden düştüm, gözden düştün, gözden düştü; gözden düştük, gözden düştünüz, gözden düştüler” şeklinde çekilir
Kalıpları büsbütün donmuş sayılan ya da tarihi bir anekdota bağlı bulunan deyimler kesinlikle çekime gelmez; “eski çamlar bardak oldu” gibi

-Çoğunlukla fiil olarak (mslvakit almak) görülen deyimler, zaman zaman sıfat (msl Kabak kafalı), zarf (mslöğle üzeri) biçimlerinde; bazen de soru cümlesi (mslne dese beğenirsin?) ve ünlem cümlesi (msl Vay anam vay) biçimlerinde görünürler


Deyimlerin Başka Verimlerle İlişkileri:

-Deyimler, çok kez, başka türlü halk verimlerine ve daha başka anlatım araçlarına karıştırılır; atasözlerine, birleşik sözcüklere, Türkçe terimlere ve argo denilen sözlere
Bir karşılaştırma yapacak olursak:


Atasözleri, az sözcükle çok şey anlatan özlü sözlerdir Anlattıkları denenmiş, doğruluğuna inanılmış düstur (genel kural, kaide) niteliğindedirler

Deyimler ise, kalıplaşmış anlatım araçlarıdır Cümle şeklinde olanlar bile bir anlam bütünlüğü taşımaz Asıl anlamlarını içinde bulundukları cümleden alırlar; aldıkları anlam da değişmez bir kural niteliğinde değildir Örneğin:


Denize düşen yılana sarılır (Atasözü)
Dört yanı deniz kesildi (Deyim)


Her iki sözde bir çaresizliği belirtiyor Ancak birinci söz inanılmış, benimsenmiş bir düşünce, değişmez bir kural İkinci söz ise, bir anlam bütünlüğü taşımıyor Ancak şöyle bir cümle içinde: “Varını yoğunu kaybedince dört yanı deniz kesildi, tutunacak bir dal bulamadı” denilirse, bir çaresizlik anlamı ortaya çıkıyor ama, bu da değişmez bir kaide değil; varını yoğunu kaybeden herkesin dört yanı deniz kesilmez ki Tutunacak bir el, tutunacak bir dal bulanlar da olur O halde bu bir deyimdir


Deyimleri öteki anlatım araçlarından da ayırabiliriz:

Deyimler, terimlere benzer Terimler, anlamları daraltılmış bilimsel sözlerdir Deyimler ise, anlamları genişletilmiş mecazlı sözlerdir ve en az iki sözcükten meydana gelirler

Deyimler argoya da benzemez Argo (bkz), halkın geneli tarafından kullanılmayan, yalnızca belli çevrelerin kullandıkları, genel dilden ayrı, bir çeşit külhanbeyi ağzıdır Deyimler ise, toplumun geneline mal olmuş, halk yapısı söz gruplarıdır
Bu bakımdan: Diktörgen terimdir; cızlamı çekmek argodur; deyim değildir



BilgicikCom, Türkçe, Edebiyat, Roman Özetleri, Duvar Yazıları, Atasözleri, Hızlı Okuma, Özlü Sözler, Türk



Deyimler,dört gramer yapısından oluşmaktadır:

1- Tek bir kelimeden ibaret olup,semantik manasına göre dikkate alınarak
2- Bileşil fiillerin kendisinden önce gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle
3- İsmin fiile hakim oluşuyla
4- Her iki öğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir

Deyimlerin ana karakterini anlamak için cümle içindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekirYukarıda sıralanan nitelikler göz önüne alınarak,deyimlerin gruplandırılması şöyle yapılabilir:




1-ALAY VE EĞLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYİMLER:


a- Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:
Örnek: Ayran budalası


b- Bir hüküm ifade edip atasözü değerine ulaşanlar:
Örnek: Atı alan Üsküdar'ı geçti


c- Hikaye karakteri gösterenler:
Örnek: Hoppala


d- Fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Akıldan yana züğürt olmak





2-HİKAYE DEYİMLERİ:


a- Tasviri mahiyette olanlar:
Örnek: Adet yerini bulsun


b- Dua mahiyetinde olanlar:
Örnek: Bereket versin
c- Hitap olarak kullanılanlar
Örnek: Ayol


d- Üzüntüyü,eseflenmeyi ifade edenler:
Örnek: Ah aksi şeytan


e- Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:
Örnek: Ha,ne diyordum


f-Teselli mahiyetinde kullanılanlar:
Örnek: Adam sen de





3-TASVİR NİTELİĞİNDEKİ DEYİMLER:


a- Tasviri olanlar:
Örnek: Kuyu anası


b- Fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Alçak gönüllü olmak

4-MÜBALAĞA DEYİMLERİ:


a- Tasviri mahiyette olanlar:
Örnek: Ağzı açık kalmak


b- Alay ve eğlenme ihtiva edenler:
Örnek: Dananın kuyruğunu koparmak


c- Küçümseme,tahkir ve ihtar unsurlarını içine alanlar:
Örnek: Yüreğinde dağ açılmak





5-DUA DEYİMLERİ:


a- Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:
Örnek: Allah bir arada kocatsın


b- Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:
Örnek: Nemrut'un ateşini Hzİbrahim'e gülzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateşi bize selamet nuru etsin


c- İstihza yollu söylenen ve dalkavukluk çeşnisi ile bulunan deyimler:
Örnek: Allah akıl versin,çok yaşa


d- Allah'a şükür anlamında yapılan deyimler:
Örnek: Hamdolsun,bin şükür


e- Büyü,tılsım bozmak veya yapmak için kullanılan deyimler:
Örnek: Üzerliksin hevasın,her dertlere devasın





6-İLTİFAT,DALKAVUKLUK,YALTAKLANMA VE SEVGİ DEYİMLERİ:


a- Saray çevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk için kullanılan deyimler:
Örnek: Devletli,efendizadem


b- Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:
Örnek: A canım,canımın içi,ciğerimin köşesi,elmasım


c- Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir için kullanılanlar:
Örnek: Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı


d- Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa söylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Keremin arpa tarlası gibi yanmak


e- Aşırı bir alçakgönüllülük veya kendini küçültmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:
Örnek: Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah ömürler versin





7-BEDDUALAR:


a- Uzuvlar üzerine yapılan beddualar:
Örnek: Ağzı kurusun,burnu kırılsın,elleri yumurcaktan kopsun


b- Soyut anlam taşıyanlar:
Örnek: Adı batsın,Aklı kurusun


c- Vasıtala Beddualar:
Örnek: Ziftin pekini ye


d- Alay yollu beddualar:
Örnek: Deli diyenin tepesi delinsin,iki gözün bir delikten fırlasın





8-İHTAR MAHİYETİNDE DEYİMLER:


a- Tek kelimeden ibaret olanlar:
öravul,yıkıl vb


b- Soyut anlam taşıyanlar:
Örnek: Hanya'yı Konya'yı haddini bildiririm


c- Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:
Örnek: Ağzını düzelt,dilini tut


d- Vasıtalı ihtarlar:
Örnek: Eşek sudan gelinceye kadar dövmek





9-KÜFÜR VE HAKARET DEYİMLERİ:


a- Tek kelime halinde olan,içinde tasviri,soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan küfür ve hakaret deyimleri:
Örnek: Alık,balkabağı,marsık,kınamsık


b- Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:
Örnek: Zıbarmak,kudurtmak


c- Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:
örBoyundan büyük işe kalkışmak


d- Tasvir unsuru hakim olanlar:
Örnek: Ayran budalası,düz taban,çenesi düşük


e- Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır küfür ve hakaret deyimleri:
Örnek: Ağanın beygiri,kılkuyruk herif,köpoğlu vb





10-SES TAKLİTLERİYLE MEYDANA GELEN DEYİMLER:


Bu deyimler,doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler Bunlarda amaç,tasvir ettikleri semantik manadırSöz konusu ses taklidi bir kelimeyle açıklanır
Örnek: Bıcı bıcı yapmak