Dünyada Sadece 50 Kişide Var! Evrensel Donör Olabilecek ‘altın Kan’ Türü Nedir?

Dünyada sadece 50 kişide var! Evrensel donör olabilecek ‘altın kan’ türü nedir?
Dünyada sadece 50 kişide görülen ‘Rh null’, yani ‘altın kan’, tıbbın en değerli kan grubu olarak biliniyor Bilim insanları bu eşsiz kan türünü laboratuvarda üretmenin yollarını arıyor

BBC Türkçe
Dünyada sadece 50 kişide var! Evrensel donör olabilecek ‘altın kan’ türü nedir?

"Altın kan" yani "Rh null" kan grubu sadece her altı milyonda bir kişide görülüyor Şimdi bilim insanları bu kan grubunu laboratuvarda yeniden üreterek hayat kurtarmayı umuyor

Kan nakli modern tıbbı kökten değiştirdi Yaralandığımızda ya da ciddi bir ameliyat geçirmemiz gerektiğinde, başkalarının bağışladığı kanlar hayat kurtarıcı oluyor



Ama bu işlemden faydalanamayanlar da var Nadir görülen kan gruplarına sahip insanlar kendi kan grubundan bağışlanmış kan bulmakta ciddi zorluklar yaşayabiliyor

En nadir görülen kan grubuysa Rh null - dünyada sadece 50 kişide tespit edildi

Bu kişiler yaralanır ya da kan nakline ihtiyaç duyarsa, gerekli kanı bulabilme şansları çok düşük Bu nedenle bu kan grubuna sahip kişilere uzun vadede kullanabilmeleri için kendi kanlarını dondurarak saklamaları tavsiye ediliyor

Ancak bu kan grubunu değerli yapan tek şey nadir görülmesi değil Tıp ve araştırma camiasında bu kan grubuna, geniş kullanım alanlarından ötürü, "altın kan" da deniyor

Bilim insanları, bağışlanan kanın kullanımını sınırlayan bağışıklık sorunlarını aşmanın yollarını ararken, Rh null kan grubunun evrensel kan nakillerine yardımcı olabileceği tahmin ediliyor

KAN GRUPLARI NASIL SINIFLANDIRILIYOR?
Vücudumuzda dolaşmakta olan kanın türü, kırmızı kan hücrelerimizin yani alyuvarlarımızın yüzeyindeki bazı belirteçlerin varlığı ya da yokluğuna göre belirleniyor

Antijen olarak bilinen bu belirteçler, hücre yüzeyinden dışarı uzanan protein ve şekerden oluşuyorlar Vücudumuzun bağışıklı sistemi bunları tespit edebiliyor


Bristol Üniversitesi'nden hücre biyoloğu Prof Ash Toye, "Eğer kendi kanınızdan farklı antijenler taşıyan bir donör kanı nakledilirse, vücut buna karşı antikorlar üretir ve o kana saldırır" diyor; "Aynı kan size yeniden verilirse, bu hayati tehlike oluşturabilir"

Bağışıklık sisteminde en güçlü tepkiyi uyandıran iki kan grubu sistemi ABO ve Rhesus'tur (Rh)

A grubu kana sahip bir kişinin alyuvarlarının yüzeyinde A antijenleri bulunur

B grubu kişinin kanında B antijenleri vardır

AB grubu, hem A hem B antijenlerini taşır

O grubu ise her iki antijeni de içermez

Her grup Rh negatif ya da pozitif olabilir

O negatif kan grubundaki insanlar "evrensel donör" olarak tanımlanır çünkü kanlarında ne A, ne B ya da Rh antijenleri vardır

Ancak durumu böyle açıklamak durumu biraz fazla basitleştirmek oluyor

Öncelikle Ekim 2024 itibarıyla bilinen 47 kan grubu ve 366 farklı antijen var

Yani O negatif donör kanı verilen bir kişi, bu kandaki bazı diğer antijenlere bağışıklık tepkisi verebilir Bazı antijenler bağışıklık sistemine diğerlerinden daha büyük tehdit oluşturur

Buna ek olarak 50'den fazla da Rh antijeni var Rh negatif derken aslında Rh(D) antijeninin yokluğunu ifade ediyoruz, ama alyuvarlarda bundan başka da Rh proteinleri bulunuyor



Ayrıca dünya genelinde Rh antijenlerinde büyük bir çeşitlilik var Bu da, özellikle bir ülkedeki etnik azınlık gruplarından insanlara tam olarak uyacak donör kanı bulmayı güçleştirir

Rh null grubundaki insanların kanındaysa bu 50 Rh antijeninden hiçbiri bulunmaz Bu kişiler başka hiçbir gruptan kan alamazken, kendi kanları Rh kan türlerinin birçoğuyla uyumludur

O Rh null kan grubu işte bu nedenle çok değerli Bu kan grubu, ABO'nun tüm çeşitlerine sahip insanlar da dahil, dünya nüfusunun çoğunluğuna verilebilir

Hastanın kan grubunun bilinmediği acil durumlarda, alerjik reaksiyon ihtimali çok düşük olduğu için o kişiye O Rh null kan verilebilir

İşte tam bu nedenden, dünyanın dört bir yanında bilim insanları bu "altın kanı" üretebilmenin yollarını arıyor

Prof Toye "Rh antijenleri bağışıklığı ciddi şekilde tetikliyor, yani bu antijenlerden yoksunsanız Rh anlamında reaksiyon verilecek bir durum da oluşmaz" diyor;

"Kanınız O Rh null ise neredeyse tamamen evrensel donörsünüz demektir Ama yine de dikkate alınması gereken başka kan grupları da var"

RH NULL KAN GRUBUNUN KÖKLERİ NE?
Son araştırmalar Rh null kan grubunun, alyuvarlarda kritik bir rol oynayan ve Rh ilişkili glikoprotein (RHAG) olarak bilinen bir proteini etkileyen genetik mutasyonlardan kaynaklandığını ortaya koydu



Bu mutasyonların proteinin şeklinin kısalmasına ya da değişmesine yol açtığı, bu durumun da diğer Rh antijenlerinin oluşumunu bozularak yüzeyde görünmelerini engellediği bulundu

LABORATUVARDA ÜRETMEK MÜMKÜN MÜ?
Bristol Üniversitesi'nden Prof Toye ve ekibi 2018'de yaptıkları araştırmada, Rh null kanını laboratuvarda üretmeyi başardı

Bunu yapabilmek için laboratuvarda üretilen olgunlaşmamış alyuvarlardan oluşan bir hücre popülasyonu kullandılar

Ekip daha sonra Crispr-Cas9 adı verilen gen düzenleme tekniğini kullanarak, kan nakli uyumsuzluklarının çoğuna neden olan beş kan grubunun antijenlerini kodlayan genleri devre dışı bıraktı Bu beş grup içinde en yaygın olan ABO ve Rh antijenlerinin yanında, Kell, Duffy ve GPB'yi de bulunuyordu

Prof Toye "Eğer bu beş grubu devre dışı bırakırsak, ultra-uyumlu bir hücre yaratabileceğimizi gördük, çünkü en problemli beş kan grubunu ortadan kaldırmış oluyoruz" diyor

Bu şekilde üretilen kan hücreleri tüm yaygın kan gruplarıyla uyumlu olmakla kalmayıp, Rh null ve her dört milyon insanda bir rastlanan Bombay fenotipi gibi gruplara da verilebiliyor

Bu son kan gruplarındaki kişilere O, A, B ya da AB türü kan verilemiyor

Gen düzenleme teknikleri dünyanın birçok yerinde hâlâ tartışmalı ve sıkı kontrol edilen bir konu Bu da, bu yöntemle üretilen aşırı uyumlu kan tipinin klinik olarak kullanılabilir hale gelmesinin zaman alacağı anlamına geliyor



Onay almadan önce birçok klinik deney ve testten geçirilmesi gerekiyor

Bu arada Prof Toye kurduğu yan şirket Scarlet Therapeutics'te Rh null da dahil ender rastlanan kan gruplarından insanlardan kan bağışı topluyor

Ekip bu kan örneklerinden, laboratuvar ortamında sınırsız sayıda alyuvar üretilmesini sağlayabilecek hücre popülasyonları (hücre hatları) oluşturmayı umuyor

Laboratuvar yapımı bu kan, nadir kan gruplarından insanlarda acil durumlarda kullanılmak üzere dondurulup saklanabilir

Prof Toye'nin yakın zamanlı hedefi, gen düzenleme tekniği kullanmadan laboratuvarda nadir kan grubu bankaları oluşturmak Ancak Prof Toye gen düzenleme tekniğinin gelecekte önemli bir rol oynayabileceğini düşünüyor:

"Gen düzenleme tekniği kullanmadan yapabilirsek çok güzel, ama gen düzenleme de bizim için hâlâ bir seçenek

"Burada yapmaya çalıştığımız şey bir anlamda donörleri dikkatlice seçerek, antijenlerinin tümünü olabildiğince çok kişiyle en uyumlu hale getirmek Bundan sonra muhtemelen bu kanı herkesle uyumlu hale getirebilmek için gen düzenleme tekniği kullanmak zorunda kalacağız"

KÖK HÜCRELERDEN KAN ÜRETİMİ
2021 yılında, ABD'de Milwaukee'deki Versiti Kan Araştırma Enstitüsü'nden immünolog Gregory Denomme ve ekibi, Crispr-Cas9 gen düzenleme teknolojisini kullanarak, insan kaynaklı pluripotent kök hücrelerden (hiPSC) Rh null dahil özelleştirilmiş nadir kan grupları oluşturdu



Kullanılan kök hücrelerin, embriyoda bulunan kök hücrelerle benzer özellikleri var ve uygun koşullar sağlandığında, insan vücudundaki herhangi bir hücreye dönüşme potansiyeli taşıyorlar

Diğer bilim insanları ise, hangi kan hücresi türüne dönüşeceği henüz belirlenmemiş, ancak kan hücresi olmaya önceden programlanmış başka bir kök hücre türünü kullanıyor

Örneğin, Kanada'nın Quebec kentindeki Laval Üniversitesi'nden araştırmacılar, A pozitif kan grubuna sahip donörlerden kan kök hücreleri çıkardı

Daha sonra Crispr-Cas9 gen düzenleme teknolojisini kullanarak A ve Rh antijenlerini kodlayan genleri sildiler ve O Rh null olgunlaşmamış kırmızı kan hücreleri ürettiler

İspanya'da Barcelona'dan araştırmacılar ise bir Rh null donöründen kök hücre aldı ve yine Crispr-Cas9 tekniği kullanarak kan türünü A'dan O'ya çevirerek, kanı daha evrensel (verici) hale getirdi

Yine de, tüm bu etkileyici çabalara rağmen, insanların yaygın kullanımına sunulabilecek boyutta yapay, laboratuvar ürünü kan üretimine geçebilmek için katedilmesi gereken yol hâlâ uzun

Zorluklardan biri kök hücreleri olgun alyuvarlara dönüştürebilmek

Vücutlarımızda alyuvarlar kemik iliği içindeki kök hücrelerde üretiliyor Kemik iliği, hücrelerin gelişimini yönlendiren karmaşık sinyaller gönderir Ve bunu laboratuvar ortamında tekrarlayabilmek çok zor

Transfüzyon tıbbına odaklanan bir sağlık şirketinde medikal işler direktörü olarak çalışan Denomme, "Rh null veya diğer null kan gruplarını yaratırken bir sorun daha var: kırmızı kan hücrelerinin büyümesi ve olgunlaşması bozulabilir Belli kan türü genlerini üretmek hücre zarının parçalanmasına ya da kırmızı kan hücrelerinin hücre kültüründe verimli şekilde üretilememesine yol açabilir" diyor

Prof Toye şu an, donörlerden alınmış kök hücrelerden laboratuvarda yapay olarak üretilen alyuvar hücrelerinin sağlıklı gönüllülerde denendiği ilk klinik deney olan RESTORE projesinin eş başkanlığını yapıyor

Denemede kullanılan kanda gen düzenleme teknolojisi kullanılmadı ancak yine de bilim insanlarının bunu insanlarda test etmeye hazır hale gelmesi 10 yıllık bir araştırma süreci gerektirdi

Prof Toye "Şu an birinin kolundan kan almak hâlâ çok daha verimli ve daha az maliyetli, yani öngörülen gelecekte hâlâ kan bağışçılarına ihtiyacımız var Ama ender görülen, çok az donörün bulunduğu kan gruplarına sahip insanlar için daha fazla kan üretebilirsek, bu gerçekten çok heyecan verici olur" diyor