Kimyasal Alıcı

KİMYASAL ALICI

Kimyasal alıcı,canlılarda kimyasal uyarılara duyarlı özelleşmiş yapılarKimyasal alıcıların fizyolojisi ve çevreye uyumda oynadıkları rol insanlar,bazı memeli türleri ve bazı böcek grupları dışında oldukça az araştırılmış,bu dokuların uyarıları tanımlayarak yanıt vermesi günümüzde ancak kısmen anlaşılmıştır

Kimyasal uyarılara sinirsel yanıt,birincil alıcılar adı verilen özelleşmiş sinir hücreleri ile doğrudan temas sonucu ya da ikincil alıcılar olarak bilinen ve yakındaki özelleşmiş hücreler tarafından sinir hücrelerinin dolaylı olarak uyarılması sonucu ortaya çıkarNeredeyse bütün türlerde kimyasal alıcıların iki ayrı işlevini bu iki ayrı alıcı tipi denetlerÖrneğin insanda ve öbür memelilerin çoğunda koku yanıtını burun boşluğunu çevreleyen ve gaz halindeki kimyasal uyarılara tepki veren birincil alıcılar başlatırTat yanıtını doğuran ise dilde bulunan ve tat tomurcukları adı verilen ikincil alıcılardırBalıklarda ve birçok omurgasızda benzer kimyasal alıcılar bulunmasına karşın zoologlar bunları genellikle tat ve koku alıcıları olarak değil,sırasıyla değmeyle uyarılan kimyasal alıcılar ve uzaktan uyarılan kimyasal alıcılar ve uzaktan uyarılan kimyasal alıcılar olarak ayırmayı yeğlemektedirlerKara hayvanlarının mukozalarında ve suda yaşayan türlerin de dış katmanlarında doğrudan omirilikle bağlantılı,kimyasal uyaranlara çok duyarlı sinir uçları bulunur

Kimyasal alıcıların canlıların uyarlanmasındaki başlıca işlevlerinden biri besinlerin seçimi ve yerlerinin saptanmasıdırBesin kaynağı olabilecek maddelerin özel kokusu canlılarda onlara doğru yönelme (çekiciler) ya da bir kaçınma ( uzaklaştırıcılar ) yanıtı doğurabileceği gibi beslenme isteğini uyarabilir ya da köreltebilir

Birçok hayvan tarafından üretilen ve feromon adı verilen kimyasal uyarıcılar ise toplumsal davranışın önemli düzenleyicileridirFeromonlar aynı bölgede yaşayan karma topluluklarda aynı türden olanların birbirini tanımasında ve yabancıların dışlanmasında büyük önem taşırken genellikle yaşama ve beslenme alanlarının belirlenmesini sağlarlarTehlike anında salgılanan kokulu maddelerarı kovanlarında olduğu gibi topluluğu uyarmaya yardımcı olabilirFeromonlar iletişim,tanıma ve yaşama alanlarının saptanmasının yanı sıra sombalığı gibi bazı hayvanlar için çiftleşme bölgelerinin saptanmasında ya da üreme davranışının düzenlenmesinde de önemlidirBöceklerde ve memelilerin çoğunda salgılanan kimyasal maddeler eşleri çekmeye yararYumuşakçalar ve knidliler gibi koloni halinde suda yaşayan birçok hayvanda üreme etkinliği bir ya da birden çok üyenin suya saldığı kimyasal uyarıcılarla başlar

Tekhücreliler bile ( kavuşma yoluyla çoğalan türler ) kimyasal üreme uyarılarına tepki verirİpliksolucanları gibi bazı omurgasızlar ,besin kaynaklarını karbon dioksit yoğunluğuna bağlı olarak bulabilirBirçok kabukluda ,büyük ya da küçük duyargaların yakınında yer alan özelleşmiş kimyasal alıcı organlar vardırBunlar,deniz suyundaki çeşitli minerallere duyarlıdırKabuklularda,bu uzaktan uyarılan kimyasal alıcılara ek olarak kuyruk,bacaklar ve solungaçlar boyunca değmeyle uyarılan kimyasal alıcılar da bulunabilirBazı balıklarda da benzer biçimde kuyrukları ve yüzgeçleri boyunca kimyasal alıcılar bulunurBöceklerde kimyasal alıcılar öncelikle duyargalarda yer alırAyrıca bütün vücuda dağılmış sinir uylarıyla bağlantılı kıl ve gözenek biçiminde kimyasal alıcılar bulunurKimyasal uyarılar bu yapılardaki ancak güçlü mikroskoplarla görülebilen gözeneklerden alınır

Özellikle kelerler ve yılanlarda işlevsel olan Jacobson organı ağzın ön bölümü ile beyindeki koku alma merkezi arasında doğrudan bir bağlantı sağlarYakın zamana değin kuşların kimyasal uyarılara oldukça duyarsız kaldıkları,tümüyle ışık ve ses alıcılarına bağımlı oldukları düşünülürken,tat tomurcuklarının ve beyinlerinde iyi gelişmiş koku merkezlerinin bulunması ,bu konunun yeniden değerlendirilmesi gereğini ortaya çıkarmıştır

Omurgalılardaki koku alıcıları ,çok küçük kirpiksi uzantılarla sonlanan alıcı hücreler ile destek ve taban hücrelerinden oluşurSinaps biçimindeki bağlantılar koku alıcıları arasında eşgüdüm sağlar

Omurgalılardaki tat tomurcuklarının yapısı tam olarak bilinmemekle birlikte,benimsenen kuramlara göre dört ya da beş farklı hücre tipinden oluştuğu sanılmaktadırBunlardaki duyu hücrelerinin düzenli aralıklarla ve sık olarak yenilendiği görüşü yaygındırOmurgalılarda tat duyumunun,dört temel tat özelliğinden ( ekşi,tatlı,acı ve tuzlu )yalnızca birine yanıt veren tat tomurcuğu tiplerinin bulunduğu görüşü günümüzde benimsenmemektedirElektrofizyolojik kanıtlar bazı hücrelerin belli bir uyaran tipine daha duyarlı olmakla birlikte,öteki tat uyaranlarına da değişen derecelerde yanıt verdiğini göstermektedir

Koku ve tat alıcılarının kimyasal düzeneğini açıklamak üzere ileri sürülen çok sayıda kuramdan hiçbiri tam olarak doğrulamamış ,duyu yanıtını başlatan ve hücrelerin farklı uyaranlar arasında ayrım yapabilmesini sağlayan etkenler de kesin olarak belirlenememiştir

Kaynak;AnaBritannica cilt 19 sayfa 78 frmsinsinet için derlenmiştir