Anonim Türk Halk Edebiyatı Ve Özellikleri

**Prof. Dr. Sinsi** · 12-20-2012

Anonim Türk Halk Edebiyatı Ve
Özellikleri
Anonim Türk Halk Edebiyatı Ve Özellikleri - Anonim Türk Halk Edebiyatı

Hece ölçüsünü esas alan ürünlerle, atasözü, destan, masal, hikâye, efsane, fıkra, ninni, türkü, bilmece, mani, ağıt gibi söyleyenini genellikle belirleyemediğimiz sözlü ürünler ?anonim halk edebiyatı? adı altında toplanmaktadır

Tamamen sözlü bir edebiyattır

Ürünler sözlü yolla oluşur; yine ağızdan ağıza aktarılarak yayılır

Sözlü olarak aktarılan, söyleyeni belli olmadığı için halkın malı olan edebi ürünler, Anonim Halk Edebiyatı'nı oluşturular

Manzum Eserler

Anonim Halk Edebiyatı'nın şiir özellikleri taşıyan ürünleridir

Mani

Yaratıcısı adsız halk sanatçıları olan dörtlük biçimindeki şiir türüdür

Çoğunlukla 7 heceli ve 4 dizeli tek kıtadan oluşur

Birinci, ikinci ve dördüncü dizeler, birbiriyle uyaklı, üçüncü dize bağımsızdır

Buna göre uyak düzeni şöyledir: (a a x a)

Tek dörtlükten oluşan maniler dışında 5, 6, 7, 8, 10, 14 dizeli maniler oldugu gibi, uyak düzeni (a x a x) biçiminde olan maniler de vardir

Türkü

Ezgiyle okunan ve bentlerden oluşan, genellikle yaratıcısı belli olmayan bir şiir biçimidir

Türkü, daha çok yedili, sekizli, onbirli hece kaliplariyla söylenir

Bentler ve onları izleyen nakaratlar (bağlam ya da kavuştak da denir) kendi aralarında uyaklıdır

Nakarat, bazen bentlerle aynı kalıpta bazen farklı kalıplarda olur

Dörder, üçer, ikişer dizelik bentlerle kurulan türküler vardir

Her bentten sonra yinelenen nakarat, dört, üç ya da bir dizeli olabilir

Baz türküler, mani biçiminde dörtlüklerle kurulmuştur

Bunların bazen yine mani biçiminde nakaratları olur

Bir türküyü ilk söyleyen halk sanatçısının adı unutulmuştur

Ancak sahibi bilinen türküler (Karacaoglan türküleri) de vardir

Bir türkü, zaman boyunca türlü degişmeler uğrayarak yaşamasını sürdürür

Türküler, doğayı, aşkı, ayrılığı, ölümü, kahramanlik ve askerliği, günlük yaşamin türlü olaylarını konu edinir

Kına gecesi, düğün, iş, oyun türküleri vardır

Ninni

Çocukları uyutmak için söylenen ağır ve tekdüze şarkıdır

Ninni, basit sözlü bir türküdür

Yaratıcısı belli olmayan metin yinelenirken, bebeğin durumuna, annenin etkilendiği koşullara göre, sözlerinde bazı değişiklikler yapılır

Dizelerin ya da dörtlüklerin sonunda "ninni", "e yavruma e e e", "hu, hu, hoppala" gibi sözler yinelenir

Zaman zaman "Dandini dandini danalı bebek" türünden yansımalı dizelere de yer verilir

Anne ninnisinde, yavrusunun uslu durmasını, kolayca uyumasını ister

Kolayca yürümesini, büyümesini, sünnet olmasını, iyi bir meslek edinmesini, kız çocuk ise gelin olmasını ister

Anne, bebeğini uyuturken harekete uygun bir ritimle, bebeğin huysuz ya da uysal davranışına uyacak biçimde sesini düzenler

Bebek uyumaya başladığında, sesini alçaltarak ninnisini bitirir

Tekerleme

Masalın uygun yerlerinde kullanılan basmakalıp sözlerdir

Masalın başı, şaşırtıcı ve güldürücü olayların anlatıldığı bölümdür

Masalın başında, asıl masaldan önce yer verilen tekerlemeler, akıl ilkelerine alabildiğince yan çizer; abartmalı çelişkileri sergiler

Tekerlemeler, baş uyaklar ve uyaklarına, ses yinelemelerine, özgür çağrışımlarına dayanır; bir bakıma gerçek üstü şiire yaklaşır

Bilmece

Birşeyi üstü örtülü sözcüklerle betimleyerek, dinleyeni, ne olduğunu bilmeye davet eden küçük şiirdir

Bilmecelerin bir bölümü manzumdur

Bunlaıin arasında beyit, mani gibi biçimini korumuş olanları da vardır

Kimi bilmeceler ise aşınıp değişerek başlangıçtaki manzum şeklinden uzaklaşmıştır

Kolay söylenmesi, hatırda tutulması için manzum olmayan bilmecelerde de bazı biçimsel anlatma tekniklerine, iç uyaklara, ses yinelemelerine başvurulduğu görülür

Destan

Gerçeküstü ile gerçeğin, efsane ile tarihin birbirine karıştığı, bir kahramanı ya da önemli bir tarihsel olayı övüp yücelten, uzun manzumedir

Türk destanları, bir şair tarafından topluca yazılmadığı gibi, bir folklorcu tarafından da destancı halk şairleri ağzından derlenip yazıya geçirilmemiştir

Bunların ancak konuları üzerinde bilgimiz vardır; bu konulara, çoklukla, Çin, İran, Arap kaynaklarında ve bazı Türkçe kaynaklarda rastlanmıştır

Ağıt

Ağıt, diğer halk şiiri türlerine göre biraz daha özgürce uyaklanır ve ilk söyleyeni, bir süre geçtikten sonra unutulur

Daha çok Orta ve Güney Anadolu'da Afşar ve Türkmen kökenli toplumlarda, belli geleneksel eylemlere uyularak, ölünün başında ya da gömüldükten sonra, genellikle kadınlar tarafından söylenir

Ağıt'a, İslamiyet'ten önce "sagu", Azerbaycan'da da "ağı", Kerkük Türklerinde "sazlamağ", Türkmencede "ağı", "tavs" ya da "tavşa" denirdi

Âşıkların da ağıt olarak adlandırılan sekiz ve on bir heceli ya da aruzla söylenmiş şiirleri vardır

Mensur Eserler

Düz yazı biçiminde yazılmış yaptılardır

Masal

Masalların büyük bir kısmı, olağanüstü kişileri ve olayları konu edinir

Kahramanlarını, yaşanan çevreden alan masallar da vardır

Ancak bütün masallar, hayal ürünü ve uydurma olduklarını belli eden bir anlatıma sahiptir

Türk masallarında dinleyici üzerindeki bu yabancılaştırma etkisi tekerlemelerle yapılır

Atasözü

Halk içinden çıkan, bir öğüdü, sağ duyusal bir gerçekliği ya da deneyime dayalı bir gözlemi dile getiren ve halkın ortak kullanımına giren kısa özlü sözlerdir

Deyim

Belli bir dile özgü ve bir başka dilde sözdizimsel karşılığı bulunmayan dilsel biçimdir

Fıkra

Hikaye, latife, nükte, kıssa da denir

Yazılı kaynaklarda, letaifname, fıkrarat adları altında derlenmiştir

Konularını gülünç yaşam olayları, insan-toplum ilişkilerindeki çatışmalar ve çelişkiler oluşturur

Gerçek olaylardan yola çıkarak, düz yazı dilinde, başlangıç, gelişme ve sonuç bölümleriyle anlatılır

Tanzimat Dönemi'nden itibaren, gazetelerde herhangi bir olayı, bir görüş ya da bir düşünceye bağlayarak, ciddi ya da eğlenceli kısa yazı biçiminde konu edinen türe de fıkra adı verildi

Halk Hikâyeleri

Halk Edebiyatı'nda, hikayeci ve âşıklar tarafından, kahvelerde, köy odalarında, düğün toplantılarında söylenen hikâyelere "halk hikayesi" diye anılır

15

yüzyılda yazıldığı sanılan, destansı bir nitelik gösteren Kitabı-Dede Korkut'taki hikayeler, bunun ilk örnekleri kabul edilir

ANONİM HALK EDEBİYATI DÜZYAZI ÜRÜNLERİ

Atasözleri
- Deyimler
- Tekerlemeler
- Bilmeceler
- Fıkralar
- Halk Hikâyeleri
- Ortaoyunu
- Meddah
- Karagöz

ANONİM HALK EDEBİYATI ŞİİR BİÇİMLERİ

TÜRKÜ: Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir

Söyleyeni belli Türküler de vardır

Halk edebiyatının en zengin alanıdır

Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini Türkülerle dile getirmiştir

Türkü iki bölümden oluşur

Birinci bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna ?bent? adı verilir

İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır

Bu bölüme ?bağlama? ya da ?kavuştak? denir

Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalıplarıyla yazılmıştır

Konuları çok değişik olabilir

Ninniler de bu gruptandır

Söğüdün yaprağı narindir narin
İçerim yanıyor dışarım serin
Zeynep?i bu hafta ettiler gelin ( bent )

Zeynebim Zeynebim anlı Zeynebim
Üç köyün içinde şanlı Zeynebim ( nakarat )

Türkülerin genel özellikleri:
* Belli bir ezgiyle söylenir

* 7,8,11,14 li ölçülerle söylenir

* Hemen her konuda söylenir

* Bölgesel özellik ve ad değişikliğine uğrayabilir

MANİ: Halk şiirinde en küçük nazım biçimidir

Yedi heceli dört dizeden oluşur

Uyak düzeni aaxa şeklindedir

Birinci ve üçüncü dizeleri serbest, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı mâniler de vardır (xaxa)

Mânilerin ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenir

Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya çıkar

Başlıca konusu aşk olmakla birlikte bunun dışında türlü konularda da yazılabilir

Le beni eyle beni
Elekten ele beni
Alacaksan al artık
Düşürme dile beni İpek yorgan düreyim
Aç koynuna gireyim
Açıldıkça ört beni
Var olduğun bileyim
Birinci dizesi yedi heceden az olan mâniler de vardır

Dizeleri cinaslı uyaklarla kurulduğu için böyle mânilere ?Cinaslı Mâni? ya da ?Kesik Mâni? denir

Bugün al
Yârim giymiş bugün al
Şâd edersen bugün et
Can alırsan bugün al
Sürüne
Madem çoban değilsin
Ardındaki sürü ne
Ben bir körpe kuzuyum
Al kat beni sürüne
Beni böyle yandıran
Sürüm sürüm sürüne

Manilerin genel özellikleri:

* aaxa şeklinde kafiyelenir

* 4+3 şeklinde ölçüsü vardır

* İlk iki dizesi ayrık yani hazırlık özelliği taşımaktadır

Asıl mesaj üçüncü dizede verilir

* Her konuda söylenebilir

* Düz, cinaslı ve artık mani gibi çeşitleri vardır

NİNNİ

* Annelerin bebeklerini uyutmak amacıyla belli bir ezgi ile söylediği parçalardır

* Çocukların psikolojisi üzerinde etkilidir
* Manzum özelliktedirler

AĞIT

Ölüm ve yas törenlerinde söylenen lirik şiirlerdir

Ölçü ve uyak düzeni genellikle Türkülerdeki gibidir

islamiyet öncesi Türk edebiyatındaki karşılığı ?sagu?, Divan edebiyatındaki karşılığı ise ?mersiye?dir

12-20-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Anonim Türk Halk Edebiyatı Ve Özellikleri Anonim Türk Halk Edebiyatı Ve Özellikleri Anonim Türk Halk Edebiyatı Ve Özellikleri - Anonim Türk Halk Edebiyatı Hece ölçüsünü esas alan ürünlerle, atasözü, destan, masal, hikâye, efsane, fıkra, ninni, türkü, bilmece, mani, ağıt gibi söyleyenini genellikle belirleyemediğimiz sözlü ürünler ?anonim halk edebiyatı? adı altında toplanmaktadır Tamamen sözlü bir edebiyattır Ürünler sözlü yolla oluşur; yine ağızdan ağıza aktarılarak yayılır Sözlü olarak aktarılan, söyleyeni belli olmadığı için halkın malı olan edebi ürünler, Anonim Halk Edebiyatı'nı oluşturular Manzum Eserler Anonim Halk Edebiyatı'nın şiir özellikleri taşıyan ürünleridir Mani Yaratıcısı adsız halk sanatçıları olan dörtlük biçimindeki şiir türüdür Çoğunlukla 7 heceli ve 4 dizeli tek kıtadan oluşur Birinci, ikinci ve dördüncü dizeler, birbiriyle uyaklı, üçüncü dize bağımsızdır Buna göre uyak düzeni şöyledir: (a a x a) Tek dörtlükten oluşan maniler dışında 5, 6, 7, 8, 10, 14 dizeli maniler oldugu gibi, uyak düzeni (a x a x) biçiminde olan maniler de vardir Türkü Ezgiyle okunan ve bentlerden oluşan, genellikle yaratıcısı belli olmayan bir şiir biçimidir Türkü, daha çok yedili, sekizli, onbirli hece kaliplariyla söylenir Bentler ve onları izleyen nakaratlar (bağlam ya da kavuştak da denir) kendi aralarında uyaklıdır Nakarat, bazen bentlerle aynı kalıpta bazen farklı kalıplarda olur Dörder, üçer, ikişer dizelik bentlerle kurulan türküler vardir Her bentten sonra yinelenen nakarat, dört, üç ya da bir dizeli olabilir Baz türküler, mani biçiminde dörtlüklerle kurulmuştur Bunların bazen yine mani biçiminde nakaratları olur Bir türküyü ilk söyleyen halk sanatçısının adı unutulmuştur Ancak sahibi bilinen türküler (Karacaoglan türküleri) de vardir Bir türkü, zaman boyunca türlü degişmeler uğrayarak yaşamasını sürdürür Türküler, doğayı, aşkı, ayrılığı, ölümü, kahramanlik ve askerliği, günlük yaşamin türlü olaylarını konu edinir Kına gecesi, düğün, iş, oyun türküleri vardır Ninni Çocukları uyutmak için söylenen ağır ve tekdüze şarkıdır Ninni, basit sözlü bir türküdür Yaratıcısı belli olmayan metin yinelenirken, bebeğin durumuna, annenin etkilendiği koşullara göre, sözlerinde bazı değişiklikler yapılır Dizelerin ya da dörtlüklerin sonunda "ninni", "e yavruma e e e", "hu, hu, hoppala" gibi sözler yinelenir Zaman zaman "Dandini dandini danalı bebek" türünden yansımalı dizelere de yer verilir Anne ninnisinde, yavrusunun uslu durmasını, kolayca uyumasını ister Kolayca yürümesini, büyümesini, sünnet olmasını, iyi bir meslek edinmesini, kız çocuk ise gelin olmasını ister Anne, bebeğini uyuturken harekete uygun bir ritimle, bebeğin huysuz ya da uysal davranışına uyacak biçimde sesini düzenler Bebek uyumaya başladığında, sesini alçaltarak ninnisini bitirir Tekerleme Masalın uygun yerlerinde kullanılan basmakalıp sözlerdir Masalın başı, şaşırtıcı ve güldürücü olayların anlatıldığı bölümdür Masalın başında, asıl masaldan önce yer verilen tekerlemeler, akıl ilkelerine alabildiğince yan çizer; abartmalı çelişkileri sergiler Tekerlemeler, baş uyaklar ve uyaklarına, ses yinelemelerine, özgür çağrışımlarına dayanır; bir bakıma gerçek üstü şiire yaklaşır Bilmece Birşeyi üstü örtülü sözcüklerle betimleyerek, dinleyeni, ne olduğunu bilmeye davet eden küçük şiirdir Bilmecelerin bir bölümü manzumdur Bunlaıin arasında beyit, mani gibi biçimini korumuş olanları da vardır Kimi bilmeceler ise aşınıp değişerek başlangıçtaki manzum şeklinden uzaklaşmıştır Kolay söylenmesi, hatırda tutulması için manzum olmayan bilmecelerde de bazı biçimsel anlatma tekniklerine, iç uyaklara, ses yinelemelerine başvurulduğu görülür Destan Gerçeküstü ile gerçeğin, efsane ile tarihin birbirine karıştığı, bir kahramanı ya da önemli bir tarihsel olayı övüp yücelten, uzun manzumedir Türk destanları, bir şair tarafından topluca yazılmadığı gibi, bir folklorcu tarafından da destancı halk şairleri ağzından derlenip yazıya geçirilmemiştir Bunların ancak konuları üzerinde bilgimiz vardır; bu konulara, çoklukla, Çin, İran, Arap kaynaklarında ve bazı Türkçe kaynaklarda rastlanmıştır Ağıt Ağıt, diğer halk şiiri türlerine göre biraz daha özgürce uyaklanır ve ilk söyleyeni, bir süre geçtikten sonra unutulur Daha çok Orta ve Güney Anadolu'da Afşar ve Türkmen kökenli toplumlarda, belli geleneksel eylemlere uyularak, ölünün başında ya da gömüldükten sonra, genellikle kadınlar tarafından söylenir Ağıt'a, İslamiyet'ten önce "sagu", Azerbaycan'da da "ağı", Kerkük Türklerinde "sazlamağ", Türkmencede "ağı", "tavs" ya da "tavşa" denirdi Âşıkların da ağıt olarak adlandırılan sekiz ve on bir heceli ya da aruzla söylenmiş şiirleri vardır Mensur Eserler Düz yazı biçiminde yazılmış yaptılardır Masal Masalların büyük bir kısmı, olağanüstü kişileri ve olayları konu edinir Kahramanlarını, yaşanan çevreden alan masallar da vardır Ancak bütün masallar, hayal ürünü ve uydurma olduklarını belli eden bir anlatıma sahiptir Türk masallarında dinleyici üzerindeki bu yabancılaştırma etkisi tekerlemelerle yapılır Atasözü Halk içinden çıkan, bir öğüdü, sağ duyusal bir gerçekliği ya da deneyime dayalı bir gözlemi dile getiren ve halkın ortak kullanımına giren kısa özlü sözlerdir Deyim Belli bir dile özgü ve bir başka dilde sözdizimsel karşılığı bulunmayan dilsel biçimdir Fıkra Hikaye, latife, nükte, kıssa da denir Yazılı kaynaklarda, letaifname, fıkrarat adları altında derlenmiştir Konularını gülünç yaşam olayları, insan-toplum ilişkilerindeki çatışmalar ve çelişkiler oluşturur Gerçek olaylardan yola çıkarak, düz yazı dilinde, başlangıç, gelişme ve sonuç bölümleriyle anlatılır Tanzimat Dönemi'nden itibaren, gazetelerde herhangi bir olayı, bir görüş ya da bir düşünceye bağlayarak, ciddi ya da eğlenceli kısa yazı biçiminde konu edinen türe de fıkra adı verildi Halk Hikâyeleri Halk Edebiyatı'nda, hikayeci ve âşıklar tarafından, kahvelerde, köy odalarında, düğün toplantılarında söylenen hikâyelere "halk hikayesi" diye anılır 15 yüzyılda yazıldığı sanılan, destansı bir nitelik gösteren Kitabı-Dede Korkut'taki hikayeler, bunun ilk örnekleri kabul edilir ANONİM HALK EDEBİYATI DÜZYAZI ÜRÜNLERİ Atasözleri - Deyimler - Tekerlemeler - Bilmeceler - Fıkralar - Halk Hikâyeleri - Ortaoyunu - Meddah - Karagöz ANONİM HALK EDEBİYATI ŞİİR BİÇİMLERİ TÜRKÜ: Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir Söyleyeni belli Türküler de vardır Halk edebiyatının en zengin alanıdır Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini Türkülerle dile getirmiştir Türkü iki bölümden oluşur Birinci bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna ?bent? adı verilir İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır Bu bölüme ?bağlama? ya da ?kavuştak? denir Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalıplarıyla yazılmıştır Konuları çok değişik olabilir Ninniler de bu gruptandır Söğüdün yaprağı narindir narin İçerim yanıyor dışarım serin Zeynep?i bu hafta ettiler gelin ( bent ) Zeynebim Zeynebim anlı Zeynebim Üç köyün içinde şanlı Zeynebim ( nakarat ) Türkülerin genel özellikleri: * Belli bir ezgiyle söylenir * 7,8,11,14 li ölçülerle söylenir * Hemen her konuda söylenir * Bölgesel özellik ve ad değişikliğine uğrayabilir MANİ: Halk şiirinde en küçük nazım biçimidir Yedi heceli dört dizeden oluşur Uyak düzeni aaxa şeklindedir Birinci ve üçüncü dizeleri serbest, ikinci ve dördüncü dizeleri uyaklı mâniler de vardır (xaxa) Mânilerin ilk iki dizesi uyağı doldurmak ya da temel düşünceye bir giriş yapmak için söylenir Temel duygu ve düşünce son dizede ortaya çıkar Başlıca konusu aşk olmakla birlikte bunun dışında türlü konularda da yazılabilir Le beni eyle beni Elekten ele beni Alacaksan al artık Düşürme dile beni İpek yorgan düreyim Aç koynuna gireyim Açıldıkça ört beni Var olduğun bileyim Birinci dizesi yedi heceden az olan mâniler de vardır Dizeleri cinaslı uyaklarla kurulduğu için böyle mânilere ?Cinaslı Mâni? ya da ?Kesik Mâni? denir Bugün al Yârim giymiş bugün al Şâd edersen bugün et Can alırsan bugün al Sürüne Madem çoban değilsin Ardındaki sürü ne Ben bir körpe kuzuyum Al kat beni sürüne Beni böyle yandıran Sürüm sürüm sürüne Manilerin genel özellikleri: * aaxa şeklinde kafiyelenir * 4+3 şeklinde ölçüsü vardır * İlk iki dizesi ayrık yani hazırlık özelliği taşımaktadır Asıl mesaj üçüncü dizede verilir * Her konuda söylenebilir * Düz, cinaslı ve artık mani gibi çeşitleri vardır NİNNİ * Annelerin bebeklerini uyutmak amacıyla belli bir ezgi ile söylediği parçalardır * Çocukların psikolojisi üzerinde etkilidir * Manzum özelliktedirler AĞIT Ölüm ve yas törenlerinde söylenen lirik şiirlerdir Ölçü ve uyak düzeni genellikle Türkülerdeki gibidir islamiyet öncesi Türk edebiyatındaki karşılığı ?sagu?, Divan edebiyatındaki karşılığı ise ?mersiye?dir