Türk Dili Edebiyatı Sözcükler Arasındaki Anlam İlşkileri

1 EŞ ANLAMLI SÖZCÜKLER

Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kökenlidir

kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyet-uygarlık, imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, sınav-imtihan, yöntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-sözcük, vasıta-araç

Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz: "kara bahtlı" kelime grubunda "kara" kelimesinin yerine "siyah" kelimesini kullanamazsınız Çünkü iki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir

Türkçe kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir:

deprem-yer sarsıntısı-zelzele,

kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazen

2 YAKIN ANLAMLI SÖZCÜKLER

Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir

göndermek-yollamak, bezmek-bıkmak-usanmak, dilemek-istemek, çevirmek-döndürmek, söylemek-demek-konuşmak, eş-dost, hısım-akraba, bakmak-seyretmek,

Kardeşim sana küsmüş

Kardeşim sana kırılmış

Kardeşim sana gücenmiş

Kardeşim sana darılmış

Birinci cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, ikinci cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncü cümlede "üzülmek" anlamı, dördüncü cümlede "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır

Ben her sorunla başa çıkarım (baş etmek)

Bu kadar yürekten çağırma beni (candan)

Davranışları hiçbir zaman içtenlikli değildi (yürekten, candan)

Yaptığı işi önemsemiyordu (özen göstermiyordu)

3 ZIT ANLAMLI SÖZCÜKLER

Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir

Siyah-beyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek,

Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur Eylemlerde de durum aynıdır Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz

"sevinmek" karşıtı sevinmemek değil "üzülmek"tir

Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir

"doğru" kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede "eğri" olurken, diğerinde "yanlış" olabilir

İki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir Meselâ, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gerçek (temel) anlamda oldukları zaman zıt anlamlı olurlar Hafif olmayan anlamındaki "ağır" kelimesinin ağır olmayan anlamındaki "hafif"le zıt anlamlı olabilmesi için ikisinin de gerçek (temel) anlamda kullanılması gerekir

4 EŞ SESLİ SÖZCÜKLER

Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır

Gül: 1 çiçek, 2 gülmekten emir

Kır: 1 kırsal alan, 2 kırmaktan emir, 3 beyaz

Yazma: 1 baş örtüsü, 2 yazmaktan olumsuz emir, 3 yazma işi

Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş seslilik söz konusudur Bu ekler görevce farklı ekler de olabilir:

Siyah anlamındaki "kara" ile "kar-a" (-a: yönelme hâl eki) gibi

"Oyuncakları olmuş çocukların kurşunlar"

"Zalimler her saat taze fidanları kurşunlar"

Neden kondun a bülbül kapımdaki asmaya

Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya

"hala" ve "hâlâ", "kar" ve "kâr", "adet" ve "âdet" kelimeleri eş sesli değildir Okunuşları ve anlamları farklıdır

5 İKİLEMELER

Anlamı pekiştirip güçlendirmek ve çekici kılmak için aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin veya zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan kelime grubudur

ev bark, çoluk çocuk, ufak tefek, doya doya

Yapı Yönüyle İkilemeler:

a) Yakın Anlamlı: doğru dürüst, delik deşik, eş dost

b) Aynı Anlamlı: kılık kıyafet, ses seda, köşe bucak

c) Karşıt Anlamlı: Aşağı yukarı, ileri geri, az çok, er geç

d) Aynı Kelimenin Tekrarı: duya duya, ağır ağır, yavaş yavaş

e) Yansımaların Tekrarı: çat pat, kıs kıs, fısıl fısıl

f) Sadece Biri Anlamlı: eğri buğrü, eski püskü

g) Yarı Anlamlı: eciş bücüş, ıvır zıvır, abur cubur

İkilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti konulamaz

6 YANSIMALAR

Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime veya kelime gruplarıdır

tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır

Yansımalardan isim ve fiil türetilebilir

"miyavlamak, çatırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltı"

7 atasÖzlerİ

Atalarımızdan günümüze kadar ulaşan, belirli bir yargı içeren, söyleyeni belli olmayan düz konuşma içinde kullanılan sözlerdir

Kalıplaşmış sözlerdir, eşanlamlılarıyla dahi değiştirilemez

Kısa ve özlü sözlerdir Az sözle çok anlam ifade ederler

Tecrübelere ve gözlemlere dayanırlar, bazen âdet ve gelenekleri ifade ederler

Çoğu mecazlıdır

Anonimdir ve edebî tür özelliği gösterir

Genel bir yargı bildirir

Öğüt verme amacı taşır

At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır

Aç koyma hırsız olur, çok söyleme yüzsüz olur, çok değme arsız olur

Böyle gelmiş, böyle gider

Çocuğa iş buyuran, ardınca kendi gider

Damlaya damlaya göl olur

Dost kazan dost; düşman anadan da doğar

Eden bulur

Geniş gününde dar gezen, dar gününde geniş gezer

Göz görmeyince gönül katlanır

Herkes kaşık yapar ama sapını yapamaz

Her şey incelikten insan kabalıktan kırılır

Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır

Üzerine laf düşmedikçe konuşma

Vakitsiz açılan gül çabuk solar

8 DOLAYLAMA

Bir kelimeyle anlatılabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir

"yavru vatan": Kıbrıs,

"büyük kurtarıcı": Atatürk,

"ulu önder":Atatürk

"derya kuzuları": balık,

"file bekçisi":kaleci

"Türkiye'nin kalbi": Ankara

9 anlam genİŞlemesİ

(yan anlam)

10 anlam daralmasI

] "oğul" kelimesinin önceleri kız ve erkek çocukları için kullanılırken şimdi artık sadece erkek çocukları için kullanılması gibi

11 anlam İYİLEŞMESİ

] "kötü" anlamındaki yavuz kelimesinin artık "yiğit" anlamında kullanılması gibi

12 anlam kÖTÜlenmesİ

] "canlı" anlamındaki canavar kelimesinin artık yırtıcı yaratık anlamında kullanılması gibi

13 gÜzel adlandIrma

] "verem" kelimesinin dildeki korkunçluğunu azaltmak için "ince hastalık" ile karşılanması gibi

]Yabanî hayvan adı olan "börü"nün atılıp yerine "kurt" kelimesinin kullanılması gibi