Moskova Antlaşmasına Giden Yol, Milli Mücadele Dönemi Tbmm Bolşevik İlişkileri

ÖZET

Millî Mücadele ile aynı döneme rastlayan Bolşevik ihtilali sürecinde iki ezeli düşman toplum, işbirliği ve anlaşma zemininde buluşmuştur Osmanlı döneminde başlayan ilişkiler Millî Mücadele döneminde de karşılıklı yardımlaşma ve emperyalistlere karşı işbirliğini esas almaktaydı Bu konudaki Mustafa Kemal Atatürk tavrı açıktır Bolşeviklerle yardımlaşılabileceğini ancak Bolşevik propagandası ve Bolşeviklerin Ermeniler ile ilgili politikalarının dikkatle izlenmesi gerektiğini düşünmektedir Bu süreç içinde iki devlet birbirlerine kuşku ile ve temkinli olarak yaklaşmıştır Bu şartlar altında Millî Mücadele TBMM’sinin en önemli antlaşmalarından biri imzalanmış ve bu antlaşmanın sonunda Anadolu hareketine silah, mühimmat, erzak yardımı yapılmıştır Ancak bu antlaşmanın hepsinden önemli tarafı Anadolu hareketinin güçlü bir dünya devleti ile masaya oturması ile varlığını ve gücünü pekiştirmesi olmuştur

Tarihe “Ekim Devrimi” diye kaydedilen Bolşeviklerin iktidarı ele geçirişi, eski Rus takvimine göre 25 Ekim 1917’yi göstermektedir Yeni takvime göre 7 Kasım gününe isabet eden olay1, Osmanlı ve sonraki Türk Devleti’nin kuzey politikasında önemli değişikliklere sebep olmuştur

Emperyalist Batı ülkelerine karşı aynı kaderi paylaşan iki tarafın, Rusya ve Anadolu hareketinin daha önce var olan tarihi düşmanlıkların gözardı edilmesi ve birbirlerine yumuşak tavır takınmaları, birbirlerinden yararlanma yollarını araştırmaları gerekmekteydi Bu sebepledir ki, ilişkilerin sıklaşması ve ideolojik yakınlaşma görüntüsü verilmesi bu döneme rastlamaktadır

Mondros bırakışmasından sonra Moskova ile İstanbul Hükümeti arasındaki resmi ilişkiler kesilmiştir İlişkiler ancak Ankara Hükümetinin kurulması ile başlamıştır Ara dönemde ilişki kurma çabalarına rastlanmakta ise de bu döneme ait belgelerin bulunmayışı ilişkilerin düzeyinin belirlenmesinde zorluklar yaratmaktadır

Osmanlı ordusunun bir subayı olarak Samsun’a çıkan Mustafa Kemal’in Bolşeviklerle ilişki kurulması yönündeki ilk düşüncelerine, Kazım Karabekir’e çektiği bu yöndeki bir telgraf metninde rastlamaktayız Bolşeviklerle yapılacak bir anlaşma ile Anadolu kuvvetlerinin bunlardan yardım alabileceği üzerinde duran Mustafa Kemal, ayrıca Bolşevik propagandası ve Ermenilere karşı takınılacak tavır hususunda çekincelerini de dile getirmektedir2 Şüphesiz ki, bu yaklaşımlar yeni başlayan bir hareketin stratejisi sayılamaz ancak burada başlayan fikirler, zamanla, yeni hareketin olgunlaşması ile kendilerini göstereceklerdir

Bu dönemde Bolşeviklerle ilişki kurma girişimlerinde İstanbul’daki İttihat ve Terakki Örgütü’nün yeraltı teşkilatı diye anılan “Karakol Cemiyeti”nin rolü büyüktür Dönemin Dağıstan Bolşevik Partisi’nin bir raporunda şöyle denilmektedir “Karakol adındaki Türk devrimci komitesi Dağıstan’a Türk subayları göndermektedir Cemiyetin Türk subayları, doğuda İngiltere’nin nüfuzunu yıkmak istediklerinden, Dağıstan’a İngiltere ile mücadele aracı gözü ile bakmaktadır ve İngiltere’nin baş düşmanının Sovyet Rusya olduğunu iyice bildiklerinden, Bolşeviklerle el ele verip, anlaşarak çalışmaktadırlar”3 Karakol’un lideri Kara Vasıf Sivas Kongresi’nde Mustafa Kemal ve ekibiyle birlikte çalıştığına dair bir söz vermiş olmakla birlikte bağımsız çalışmalarına da devam etmekteydi4 Bu gelişmeler, daha sonra da devam edecek olan İttihat ve Terakki Örgütü ile Mustafa Kemal arasındaki problemli ilişkilerin bir örneğini teşkil etmektedir

Kara Vasıf Bey, Karakol Cemiyeti adına 1919 ekim-kasım aylarında Bolşevik hükümetinin temsilcisi Albay İlyaçef ile İstanbul’da görüşmelerde bulunmuştu3 Daha sonra Karakol cemiyetini temsilen Bakü’de bulunan Baha Sait Bey, Uşak kongresi delegesi sıfatıyla6 Rusya Bolşevik Partisi Kafkas bölge Komitesi ile bir antlaşma imzalar, ancak bu antlaşmayı tarafların merkezleri tanımayacaktır Bu antlaşma, Karakol cemiyetinin Millî Mücadele’de söz sahibi olma ve kontrolü ele geçirme çabalarının bir ürünü olarak görülmektedir7

Anadolu hareketi, Kızılordu’nun ilerlemesi ve bu arada İngilizlerin Türkleri Kafkas şeddinin bir parçası haline getirme çabalarının arasında kalmıştır Kafkas şeddi İngilizlerin, Kafkasya’da bir tampon bölge oluşturup Türk ve Kafkas güçlerini Ruslara karşı birleştirmek, özellikle Ermenistan’ı güçlendirerek Rusların Kafkasya’ya inmelerini engellemek düşüncelerinden oluşmaktaydı Bölgeden gönderdiği 22 Ocak tarihli raporunda Kazım Karabekir ikili oynama tavsiyesinde bulunur8 Mustafa Kemal’in bunun karşısında 5 Şubat tarihli durum değerlendirmesinde farklı düşünceleri vardır İngilizlerin Kafkas şeddi projesini Türklerin kesin yok edilme stratejisi olarak tanımladıktan sonra, alınacak önlemleri şu şekilde sıralar:9

Doğu cephesinde resmi veya resmi olmayan seferberlik yaparak Kafkas şeddini arkadan yıkacak güçleri yığmaya başlamak, yeni Kafkas hükümetleriyle ve özellikle Azerbaycan ve Dağıstan gibi İslam hükümetleriyle acele olarak ilişki kurarak itilaf planına karşı kararlarını ve durumlarını anlamak, Kafkas milletleri bize set olmaya karar verdikleri halde saldın harekatımızı birleştirmek için Bolşeviklerle anlaşmak ve içten millî örgütlenmeyi son derecede genişletmek ve güçlendirmek, silah, cephane ve malzememizi vermemek için silah kullanmaktır En önemli görev ise İtilafın zaman kazanmasına meydan vermemek ve onun maskesini atıp memleketin tüm direniş unsurlarını birleştirecek bir neden yaratmaya zorlamaktır

Mustafa Kemal’in açık tavrı karşısında farklı görüşler vardır Bunlardan birincisi yukarıda bahsettiğimiz Kazım Karabekir’in tarafsızlık görüşüdür Diğer bir görüş de Fevzi Paşa ve İstanbul’daki diğer paşalarındır Bunlar İngilizlerle anlaşarak ve Osmanlı ülkesinin bağımsızlığını onaylatmak şartı ile Kafkas Şeddi hususunda yardım edilebileceğini söylemektedirler10 Mustafa Kemal’in ısrarlı tutumu ile karşılaşan Karabekir Paşa İngilizlerin bölgedeki temsilcisi Yarbay Rawlinson’la görüşür11 İngilizlerin bu şeddi kurmak için asker gönderemeyeceklerini, bu yüzden Türklerle anlaşmak istediklerini anlayan Kazım Karabekir ortada İngiliz askerleri yokken Kafkas şeddinin nereden çıktığının bildirilmesini ister12 ve durum bu noktada bırakılır

Mustafa Kemal bu arada Karakol cemiyetinin hareketlerini kontrol altına alma gayreti içine girmiştir Kara Vasıf Bey, Baha Sait Bey’in yaptığı antlaşma metnini onaylanmak üzere Ankara’ya bir mektupla iletince, Vasıf Bey’e ve Kazım Karabekir vasıtasıyla Bakü’deki Halil Paşa’ya Baha Sait Bey’in Anadolu’yu temsil etmediğini bildirir13 Bu arada artık Bolşeviklerle Anadolu hareketinin ilişki içine girmesi gerektiğini, ve bunun için gönderdiği 11 Mart 1920 tarihli telgrafında, Karabekir’den bir heyet hazırlamasını ister14

Bu arada Kızılordu ilerlemektedir Kafkas şeddi projesi de tutmamıştır Karabekir, Batum ve çevresinde Bolşevikliği teşvik ederek bölgedeki yerel güçlerden yararlanılabileceği düşüncesini Mustafa Kemal’e iletir Mustafa Kemal’den “Bolşeviklik kurulması yolundaki görüşünüze bütünüyle katılırız” cevabını alır15 Fırsatı değerlendirmek isteyen “Trabzon’daki 3 fırka kumandanı Rüştü Bey, 21 Mart’ta Karabekir’e Bolşeviklik kisvesi altında Ermenistan’a bir harekat yapılmasını böylece güneye inen Kızılordu ile birleşilebileceğini bildirir”16 Karabekir, uygun bir zamanın beklenmesini belirttikten sonra Mustafa Kemal’e telgraf çekerek, Elviye-i Selase’yi işgal edeceğini bildirir17 Kazım Karabekir’e beklediği izin gelmez Vakıa Mustafa Kemal’den bu yönde bir telgraf gelir ancak hareket emri değil hazırlık bildirişidir18 Ayrıca Karabekir’in verdiği bu kararın ne kadar isabetli olduğunu bildirmektedir Mustafa Kemal ile diğer paşaların arasındaki görüş ayrılıklarından kaynaklanan ikilik hareketin sonuç vermemesine neden olur İtilaftan umudunu kesmeyen, bu yüzden Bolşeviklere yaklaşmak istemeyen grubun engellemeleri sonucu beklenen harekat yapılamaz19