Fizilal-İl Kuran Tefsiri - Haşir Suresi Tefsiri ( Seyyid Kutub )

Fizilal-il Kuran Tefsiri - Haşir Suresi Tefsiri ( Seyyid Kutub )

1- Göklerde ve yerde olanların hepsi Allah'ı tesbih etmektedir O üstündür, hikmet sahibidir
İşte sure evrende sürekli olarak meydana gelen bu gerçekle başlıyor Göklerde ve yerde olan herşeyin Allah'ı kutsaması bütün bir evrenin O'na yönelerek O'nu yüceltip noksan sıfatlardan tenzih etmesi ile başlıyor Sure ehl-i kitaptan olan kafirlerin Allah tarafından yurtlarından çıkarılmalarını ve bu yurtlarının Allah'ı övgülerle takdis eden, güzel isimleri ile yücelten müminlere bağışlandığını anlatıyor "O'nun her şeye gücü yeter ve işleri eşsizdir" Yani Allah güçlüdür Dostlarına yardım edebildiği gibi düşmanlarını da ezip geçebilecek kudrettedir Takdirinde ve planlamasında mahirdir
Ardından bu surenin iniş sebebini oluşturan olayın anlatılmasına geçiliyor:
2- Kitap ehlinden inkar edenleri, ilk sürgünde yurtlarından çıkaran Odur Siz onların çıkacaklarını sanmamıştınız Onlarda kalelerinin, kendilerini Allah'tan koruyacağını sanmışlardı Allah onlara ummadıkları yerden geldi, yüreklerine korku saldı; öyle ki evlerini kendi elleriyle ve müminlerin elleriyle ,yıkıyorlardı Ey akıl sahipleri ibret alın
3- Eğer Allah onlara sürgün yazmamış olsaydı, mutlaka onlara dünyada azap ederdi Ahirette de onlar için ateş azabı vardır
4- Bunun sebebi şudur Onlar Allah'a ve Peygamberine karşı geldiler; kim Allah'a karşı gelirse bilsin ki Allah'ın azabı çetindir
Bu ayetlerden anlıyoruz ki ehl-i kitabın kafir olanlarını ahiretteki mahşerin örneği olan ilk toplanmada yurtlarından çıkaran Allah'tır Aslında herşeyi yapan Allah'tır Yalnız ayetlerin ifade biçimi, bu gerçeği gayet somut bir biçimde ve doğrudan ortaya koyuyor İnsan bu yurtlarından çıkarma eylemini bizzat yüce Allah'ın kudretini insan eylemi ile perdelemeden gerçekleştirdiğini hissediyor! Toparlanarak yurtlarından çıkarılanları süren O'dur Artık onlar bir daha çıkarıldıkları yurda dönemeyeceklerdir
Ayetin sonraki bölümünde yüce Allah'ın onları çıkarmadaki ve sürmedeki doğrudan müdahalesi vurgulanıyor:
"Siz onların çıkacaklarını sanmıyordunuz Onlar da kalelerinin, kendilerini Allah'tan koruyacağını sanmışlardı: '
Siz de onların çıkışlarını beklemiyordunuz Onlar da teslim olmayı hiç düşünmüyorlardı Yani onlar kaleleriyle örülmüş güçlü ve sağlam bir sığınak içinde bulunuyorlardı Öyle ki siz, onların bu şekilde dışarı çıkacaklarını hiç beklemiyordunuz Onlar da bu sığınaklarına o kadar güvenmişlerdi ki, kalelerin engel olamayacağı Allah'ın gücünü unutmuşlardı:
"Allah, onları beklemedikleri bir şekilde kıskıvrak yakalayıverdi Yüreklerine de korku saldı: '
Onları kendi içlerinden yakaladı! Kalelerinin içinden değil, onların kalplerini yakalâdı Oraya korku düşürdü Onlar da bundan sonra kendi elleri ile kalelerini açtılar Onlara, kendilerine dahi sahip olmadıklarını, kalplerini dahi yönlendiremediklerini kendi iradeleriyle ve çabalarıyla, Allah'ın iradesine karşı gelemeyeceklerini gösterdi Bu durumda evlerini ve kalelerini korumaları da beklenemezdi Onlar daha önce herşeyi hesaplayıp planlamışlardı Tek hesapta olmayan, saldırının bizzat kendi içlerinden gelmesi idi Onlar, Allah'ın kendilerini kıskıvrak yakaladığı bu yönü hiç hesaba katmamışlardı İşte bu şekilde Allah bir şeyi dilediğinde ona bildiği ve dilediği biçimde müdahale eder, onu istediği biçimde yakalar Herşeyi bilen ve herşeye gücü yeten O'dur çünkü
Öyle ise artık herhangi bir sebebe ve herhangi bir aracıya gerek yoktur O'nun için işlerin ille de insanların bildiği veya anladığı şekilde meydana gelmesi zorunlu değildir O'nun için sebep sürekli hazır, araç her zaman ortadadır Sebebi de, sonucu da yaratan O'dur Aracı da, amacı da O yaratmaktadır Hiçbir sebep ve hiçbir sonuç O'na kayıt oluşturamaz Hiçbir amaç ve hiçbir araç O'na zorluk çıkaramaz Çünkü O üstün güç sahibi, üstün maharet sahibidir
Kitap ehlinin kâfir olanları kalelerine sığınmışlardı ama yüce Allah onlara hiç beklemedikleri bir yönden ulaşmış ve kalplerine korku salmıştı Evlerine ve barınaklarına sığınmışlardı Fakat Allah onları kendi evlerine ve kalelerine musallat etmiş, onlar bu evleri ve kaleleri kendi elleri ile tahrib etmiş ve müminlerin onları sürgün etmesine zemin hazırlamışlardı:
"Evlerini kendi elleriyle ve müminlerin elleriyle yıkıyorlardı: '
İşte bununla kafir olân ehl-i kitabın başına gelenlerin hikayesi tamamlanmış oluyor, hem de böyle etkili bir tablo içinde, canlı bir anlatım içinde Yüce Allah onlara kalelerinin ötesinden gelip kendi eylemleri ile onları düşürüyor, sonra biraz daha ileri giderek bu kalelerini kendi elleriyle ve müminlerin elleri ile tahrib ettiriyor
Tam bu sırada bu tablonun etkisi ve bu hareketin tesiri üzerine ilk yorum cümlesi geliyor:
"Ey akıl sahipleri ibret alın: '
Bu tam yerinde ve zamanında gelen bir sesleniştir Burada kalpler öğüt almaya hazır, ders almak için açık bulunmaktadır
Bunu takip eden ayet Allah'ın iradesinin onları cezalandırma noktasında herhangi bir şekilde açık bırakmadığını, ahirette onları bekleyen cezaya ek olarak onları dünyada da cezalandıracağını anlatıyor:
"Eğer Allah onlara sürgün yazmamış olsaydı, mutlaka onlara dünyada azap ederdi, ahirette de onlar için ateş azabı vardır"
Öyle ise onların Allah'ın cezasına uğramaları kaçınılmaz bir durumdur Bu ceza ya bu şekilde veya başka bir şekilde mutlaka gerçekleşecekti Eğer yüce Allah onların yurtlarından sürülmelerini tercih etmeseydi, onları başka bir şekilde cezalandırırdı Tabi bu ceza kıyamette kendilerini bekleyen cehennem azabından ayrı bir cezaydı Yani onlar Allah'ın bir tür azabına çarpılmayı hak etmiş kimselerdi!
"Çünkü onlar Allah'a ve peygamberine karşı geldiler Kim Allah'a karşı gelirse bilsin ki Allah'ın azabı çetindir"
Bu ayet-i kerimede geçen "meşakka" kavramı onların Allah'ın tarafı dışında başka bir tarafı tutmaları, O'nun dışında başka birilerine dayanmaları demektir Yüce Allah ayetin baş tarafında onların azaba layık oluşlarının sebebini açıklarken kendisinden yana olmayı, Peygamberinden yana olmakla aynı tutmuştur Ayetin sonunda ise sadece Allah'tan yana olmamayı belirtmekle yetinmiştir Zira Allah'tan yana olmamak, O'nun elçisinden yana olmamayı da içine alır Şimdi karşı çıkanlar yüce Allah'ın huzurunda karşı tarafta dikilsinler! Bu gerçekten çok çirkin, çok hayasızca bir tutumdur Yaratılmışların kendi yaratıcılarına karşı diklenmeleri, O'na kafa tutmalarıdır Bu aynı zamanda korkunç bir tutumdur Bu güçsüz zayıf yaratıkların kendilerini Allah'ın öfkesi ve cezası ile karşı karşıya getirmeleri anlamına gelir Allah'ın cezası ise çok çetindir
İşte bu şekilde Allah'a karşı gelenlerin akibetleri somut bir şekilde kalplere yerleşmektedir Nerede ve ne zaman olursa olsun durum değişmez Ehl-i kitaptan olan bu kafirlerin akibetleri ve onların hak ettikleri bu azap ile herkese bir mesaj gönderilmektedir
Kur'an-ı Kerim'in, Beni Nadir yahudilerini "Ehl-i kitabın kafirleri" diye tanıtması ve bunu surenin değişik yerlerinde tekrar etmesi dikkat çeken bir noktadır Çünkü onlar Hz Muhammed'in -salât ve selâm üzerine olsun- en güzel biçimde ortaya koyduğu Allah'ın dinini inkar ettiler Halbuki yahudiler bu gerçeği daha önce bekliyor ve ona umut bağlıyorlardı Ayrıca bu dönemde onlara kafir denilmesi, kimliklerinin ortaya konması ve toplumsal açıdan cezalandırılmaları anlamına da geliyordu Öte yandan müslümanların onlara karşı bilinçlenmelerini, ruhi yönden bir aydınlığa kavuşmalarını, onlara karşı uygulanan ceza konusunda içlerinin rahatlamaları, onların elleriyle yahudilerin uğradıkları ceza ve azap konularında rahatsız olmamaları için gerekli bir açıklamaydı Demek ki onların kafir olduğu gerçeğinin burada sözkonusu edilmesi bilinçli ve amaçlı bir açıklamadır!
Ardından kâfirlere, Allah'a ve Resulüne karşı gelenlere karşı uyguladıkları cezalar, hurmalıklarının kesilmesi ve yakılması veya kendi hallerine bırakılması ve Allah'ın bu konudaki hükmünün açıklanması için müminlerin yaptıklarının doğru olduğuna onları inandırıyor Nitekim bu konuda bazı müslümanların şüpheleri bulunuyordu:

5- Hurma ağaçlarından herhangi bir şeyi kesmeniz veya kökleri üzerinde bırakmanız hep Allah'ın izniyledir Bu izin yoldan çıkan fasıkları rezil etmek içindir

Ayet-i kerimede geçen "liyne" kavramı hurma ağacının iyisi veya o zaman Araplarca bilinen iyi bir cins hurma ağacı idi Müslümanlar bu sırada yahudilerin bazı hurma ağaçlarını kesmiş, bazılarını ise kendi haline bırakmışlardı Yahudiler hem kesilen ağaçlar, hem de bırakılan ağaçlar için paniğe kapılmışlardı Halbuki müslümanlar bu olaydan önce de sonra da bu tür yakıp yıkmalardan men edilmiş bulunuyorlardı Dolayısıyla bu yeni hüküm özel bir açıklama gerektiriyordu ki müminlerin kalbi rahat olsun işte bu nedenle onların hem kestiklerinin hem de kesmediklerinin Allah'ın iznine bağlı olduğu bu şekilde açıklanmıştı Demek ki bu durumda olayı yönlendiren O'ydu Kendi eliyle olaya müdahale ediyor, dilediğini yapıyor, planladığını uyguluyordu Bu konuda meydana gelen herşey O'nun izniyle oluyordu Bu hareketle O, dininden sapmış olanları aşağılamayı amaçlamıştı Hurma ağaçlarının kesilmesi onları bu olay karşısında hayıflanmaları biçiminde aşağılıyordu Kesilmeyenlerin ise ateşe verilmesine üzülmeleri onları başka bir şekilde aşağılıyordu Her iki eylemin arkasında ve ötesinde Allah'ın iradesi vardı şüphesiz
İşte bu şekilde müminlerin birtakım endişeler taşıyan kalpleri huzura kavuşuyor Bu konuda içlerinde taşıdıkları şüpheler gideriliyor dileyenin ve yapanın Allah olduğu konusunda kalpleri tatmin oluyordu Çünkü Allah dilediğini yapandı Onlar ise yönlendirdiği olaylarda elde edilen malların nasıl dağıtılacağı ortaya konuyor:
6- Allah'ın onların mallarında Peygamberine verdiği ganimetler için siz at ve deveye binip onları sürmüş değilsiniz Fakat Allah, Peygamberlerini dilediği kimselere karşı üstün kılar Allah herşeye kadirdir
7- Allah'ın fethedilen ülkeler halkının mallarından Peygamberine verdiği ganimetler, Allah, Peygamber, yakınları, yetimler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir Böylece o mallar, yalnızca zenginler arasında dolaşan bir ayrıcalık olmaz Peygamber size ne verdiyse onu alın, size neyi ya-sakladıysa ondan sakının ve Allah'tan korkun Çünkü Allah'ın azabı şiddetlidir
Bu şekilde savaşılmadan elde edilen malların hükmünü açıklayan bu ayetler aynı zamanda o zamanki müslüman topluluğun durumunu da ortaya koymaktadır Ayrıca asırlar boyunca müslüman ümmetin karakteri haline gelen yapıyı birbirine bağlayan, birbiriyle kenetlenmiş hale getiren başlıca özellikleri de ortaya koyuyor Öyle ki bu ümmette bir nesil diğerinden, bir kavim diğerinden ve bir fert diğerinden asla ayrı değildir Yeryüzünün dört bir bucağına dağılmış olan ve ardarda gelen tüm nesiller aralarındaki bu uzun mesafeye rağmen temel özellikleriyle bir bütünlük arz ederler Bu gerçekten çok büyük ve çok geniş çaplı bir gerçektir Bu konu üzerinde uzun uzadıya durulmalı ve derin biçimde düşünülmelidir
"Allah'ın onların mallarında Peygamberine verdiği ganimetler için siz at ve deveye binip sürmüş değilsiniz Fakat Allah Peygamberini dilediği kimselere karşı üstün kılar Allah herşeye kadirdir"
Ayet-i kerimede geçen "iycaf" kavramı koşmak, koşturmak, "rikap" ise develer demektir
Ayet-i kerime Nadiroğullarının arkalarında bırakıp gittikleri bu ganimetler için müslümanların at koşturmadıklarını ve oraya develer sürmediklerini hatırlatmaktadır Dolayısıyla bu malların hükmü yüce Allah'ın beşte dördünü Allah yolunda savaşanlara, beşte birini ise Allah'a, Resulüne, yakınlara, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara bıraktığı ganimetlerin hükmü gibi değildir Bedir savaşında elde edilen ganimetler konusunda yüce Allah böyle hükmetmişti Ama burada savaşılmadan elde edilen ganimetlerin hükmü başka idi Bunların tümü, Allah, Peygamber, yakınlar, yetimler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindi Fakat Hz Peygamber bütün bunların hakkını yerlerine ulaştırma konusunda yetki sahibi idi Bu her iki ayette sözü edilen yakınlar Hz Peygamberin sadaka almaları helal olmayan ve dolayısıyla zekatta payları bulunmayan yakınları idi Peygamber miras bırakamayacağı için yakınlarının O'nun malından bir payı da yoktu Bunların arasında hiçbir geliri olmayan fakirler de bulunuyordu (Bu konuda fıkhi bir ihtilaf vardır Bu ganimetten pay sahibi olan fakirler sadece Peygamberin akrabaları mıdır yoksa tüm fakirler midir? Tercih edilen görüşe göre tüm fakirlerdir)
Bu ve benzeri savaşılmadan elde edilen ganimetlerden de onlara bir pay ayırmıştır Geri kalan gruplar da, dağıtılacak yerlerde zaten bellidir Hz Peygamber bu konularda yetki sahibidir
İşte savaşılmadan elde edilen malların hükmü budur Ayetler bunu açıklamaktadır Fakat sadece bu hükmü ve en yakın sebebini belirtmekle yetinilmemektedir Önemli bir gerçeğe daha kalpler açılmaktadır: "Fakat Allah, Peygamberlerini dilediği kimselere karşı üstün kılar" Bu Allah'ın belirlediği kaderdir Onlar da bu kaderin bir cilvesidir Onları dilediği kimselere musallat eder: "Allah herşeye kadirdir" Böylece Peygamberlerin işi Allah'ın doğrudan gerçekleşen kaderi ile bütünleşiyor Dönmekte olan kader çarkında onların yerleri belirleniyor Bu peygamberlerin insan olmakla beraber özel bir şekilde Allah'ın iradesine ve dilemesine bağlı oldukları ortaya çıkıyor Allah'ın izni ve dilemesi ile yeryüzünde Allah'ın belirlediği kaderin gerçekleşmesinde onların önemli bir rolü olduğunu ortaya koyuyor Yani peygamberler kendi canlarının istediği şekilde hareket etmez, kendi çıkarlarına göre alacaklarını veya bırakacaklarını ayarlamazlar Savaşlarını veya barışlarını, dostluklarını veya düşmanlıklarını kendi çıkarlarına göre düzenlemezler Tüm yaptıklarında Allah'ın yeryüzünde belirlediği kaderin bir yönünü gerçekleştirmek için ayarlarlar Kendileri, uygulamaları ve hareketleri ile ilgili ne varsa hep O'nun çizgisine uyarlar Bütün bunların ötesinde iş yapan ve yönlendiren Allah'tır O'nun herşeye gücü yeter
"Allah'ın feth edilen ülkeler halkının mallarından Peygamberine verdiği ganimetler Allah, Peygamber, yakınlar, yetimler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir Böylece o mallar yalnızca zenginler arasında dolaşan bir ayrıcalık olmaz Peygamber size ne verdiyse onu alın Size neyi yasakladıysa ondan sakının ve Allah'tan korkun Çünkü Allah'ın azabı şiddetlidir"
Bu ayet az önce açıkladığımız hükmü ortaya koyuyor Ardından bu şekildeki paylaşımın nedenini açıklıyor Bu arada islam toplumunun sosyal ve ekonomik düzeninin ilkelerinden temel bir ilkeyi dile getiriyor: "Böylece o mallar, yalnızca zenginler arasında dolaşan bir ayrıcalık olmaz" Bunun yanında yine islam toplumunun anayasasında yer alan köklü bir ilkeyi şöyle dile getiriyor: "Peygamber size ne verdiyse onu alın, size neyi yasakladıysa ondan sakının" Buiki ilke her ne kadar savaşılmadan elde edilen ganimetler ve onların dağıtılmasıyla ilgili olarak belirlenmiş olsalar da bunların hükmü sözkonusu olayı çok aşmakta, islamın sosyal düzeninin temel ilkelerinde yönlendirici etkiye sahip olmaktadır
Birinci ilke ekonomik düzenin ilkesidir İslam ekonomik düzeninin önemli ve kapsamlı ilkelerinden birini belirlemektedir İslam düzeninde bireysel mülkiyet, kabul edilen bir olgudur Yalnız, bu olgu burada sözkonusu edilen ilkeyle sınırlıdır Yani malların zenginler arasında dolaşan, fakirler arasında hiçbir yararı olmayan bir ayrıcalığa dönüşmemesi ilkesiyle malın sadece zenginler arasında dolaşmasına yolaçacak her düzenleme islamın ekonomik doktrinine aykırıdır Ayrıca sosyal yapının temel hedefleriyle de çelişir İslam toplumunda bütün ilişkilerin ve uygulamaların böyle bir konuma meydan vermeyecek veya böyle bir seçkinliğin sürüp gitmesine göz yummayacak bir biçimde düzenlenmesi zorunludur
İslam bizzat pratik uygulamasında düzenini bu temel ilkenin esası üzerine kurmuştur Buna bağlı olarak zekatı farz kılmıştır Para türü malların sermayesinde senede yüzde iki buçuk, diğer ürünlerde ise yüzde on veya yüzde beş oranında bir zekat miktarı belirlemiştir Hayvanlarda da buna denk bir oranda zekat miktarını tesbit etmiştir Yeraltı zenginlik kaynaklarında ise paraya uygulananoranı tesbit etmiştir Zekat için belirlenen bu oranlar önemli bir yekün tutmaktadır Ganimetin beşte dördünü zengin olsun fakir olsun savaşanlara ayırırken savaşılmadan elde edilen ganimetlerin tümünü fakirlere ayırmıştır Toprağın işletilmesinde ise tercih ettiği düzenleme muzaraadır (Bu konuda fıkhi açıdan görüş ayrılıkları bulunmakla birlikte tercih edilebilecek görüş, bizim belirttiğimiz görüştü) Yani tarla sahibi ile onu ekip biçenin elde edilen üründe ortak olmasıdır Ayrıca islam, zenginlerin fazla olan mallarını alıp fakirlere verme yetkisini devlet başkanına vermiştir Devletin hazinesi açık verdiğinde bu açığı zenginlerin mallarıyla kapatma hakkını da ona vermiştir İslam stokçuluğu yasaklamış, faizi kaldırmıştır Zaten bu ikisi malın sadece zenginler arasında dolaşıp durmasına yol açan başlıca faktörlerdir
Özetle islam, ekonomik sisteminin tümünü bu kapsamlı ilkeyi gerçekleştirecek bir biçimde belirlemiştir Bu ilke diğer sınırlamaların yanında bireysel mülkiyet hakkının üzerine konan köklü bir sınırlama sayılmaktadır
Buradan anlaşılıyor ki İslam düzeni ferdi mülkiyeti onaylayan bir düzendir Fakat islamın bu yapısı kapitalist düzenle bağdaştırılamaz ve kapitalist düzen islam ekonomik düzeninden kaynaklanmış değildir Faiz olmadan, stokçuluk olmadan kapitalist bir düzen kurulamaz İslam düzeni ise herşeyden haberi olan ve herşeyi en güzel şekilde düzenleyen, Allah tarafından belirlenen kendine has bir düzendir Kendi başına ortaya çıkmış kendi başına gelişmiştir ve bugüne kadar kendi başına ayakta kalmıştır İslam nizamı her yönüyle dengeli orjinal bir nizamdır Budüzende haklar ve görevler dengelidir Bütün evrenin uyumu gibi bir ahenge sahiptir Bu yapısı evrenin yaratıcısından geldiği günden beri böyledir Evren ise bütünüyle ölçülü ve dengelidir
İkinci ilke yasayı ve hukuku bir tek kaynaktan alma ilkesidir "Peygamber size ne verdiyse onu alın, size neyi yasakladıysa ondan sakının" Bu ilkeaynı zamanda islam anayasa düzenini de ortaya koymaktadır İslamda hukukun egemenliği bu yasanın Kur'an veya sünnet olarak Hz Peygamber'den gelmesinden kaynaklanır Bütün bir ümmet ve onunla birlikte ümmetin önderi Hz Peygamber'in getirdiği hiçbir şeye aykırı düşemez Peygamberin getirdiğine aykırı bir şeyi kanunlaştırdığında bu yasamanın hiçbir gücü olmaz Çünkü bu yasa, gücünü kendisinden aldığı temel dayanağını yitirmiş olur Bu görüş insanlar tarafından ortaya konan bütün görüşlere aykırı düşmektedir Ümmeti her tür otoritenin kaynağı kabul eden düşünceye de karşı çıkmaktadır Çünkü bu düşünce ümmetin kendisi için dilediği yasayı çıkarabileceğini ve onun çıkardığı her yasanın gücün kaynağı olduğunu iddia etmektedir Halbuki islamda her tür otoritenin kaynağı Hz Peygamberin insanlığa getirdiği Allah'ın yasasıdır Ümmet bu yasaya dayanır Onu korur ve uygulamaya koyar İmam ise bu konuda ümmetin temsilcisidir İşte ümmetin gücü ve hakları bununla sınırlıdır Ümmet herhangi bir yasamada Hz Peygamberin getirdiği bir hükme aykırı düşemez
Ümmetin karşılaştığı bir konuda Hz Peygamberin kesin belirlediği bir hüküm yoksa bu durumda ümmet Hz Peygamberin getirdiği ilkelerle çelişmeyecek hükümler belirler Böyle bir uygulama islamın temel düşüncesiyle çelişmez Onun bir parçası kabul edilir Buna göre herhangi bir yasamada temel dayanak Hz Peygamberin getirdiği ilkelerdir Eğer o konuda kesin bir hüküm varsa mesele çözülmüştür Eğer o konuda kesin bir hüküm varsa mesele çözülmüştür Eğer açık bir hüküm yoksa o zamanda bu sistemin herhangi bir ilkesiyle çelişmeyen hükümler belirlenecektir İşte ümmetin gücü ve onun temsilcisi olan devlet başkanının gücü bu sınırlar çerçevesindedir Bu özellikleri ile islam orjinal bir düzendir İnsanlar tarafından ortaya konan beşeri düzenlerin hiçbiri bu konuda islamla bütünleşmemekte ve ona benzememektedir İslam nizamında insanlar için belirlenecek yasa ve yasama bütün evrene hükmeden temel yasayla ilişki içindedir Allah'ın belirlemiş olduğu evren yasasıyla insanlara hükmeden kanun arasında bir ahenk, bir uyum vardır Çünkü her iki yasanın kaynağı da Allah'tır Bu düzende insanlara ilişkin yasalar evrenin yasasıyla çelişmez Bu düzende insan mutsuz olmaz, ezilmez Bütün çabaları bir çırpıda boşa gitmez
Ayet-i kerime bu iki ilkeyi müminlerin kalbinde temel kaynağına bağlamaktadır Bu kaynak hiç şüphesiz Allah'tır Bu nedenle onları takvaya çağırmakta ve Allah'ın azabından onları sakındırmaktadır "Allah'tan korkun Çünkü Allah'ın azabı şiddetlidir" İşte hiçbir şekilde etkisiz hale getirilemeyecek, kaçamak ve kurtuluş yolu bulunmayacak en büyük teminat budur Müminler yüce Allah'ın her tür sır ve gizlilikten, her çeşit eylemden haberi olduğunu kesin bilmektedirler Dönüşün ve nihai kaynağın o olduğunu kavramaktadırlar Ayrıca O'nun çetin cezası olduğunu da öğrenmiş bulunmaktadırlar Malın kendi aralarında dolaşıp duran bir ayrıcalık haline dönüşmemesi ile yükümlü olduklarını Hz Peygamberin kendilerine getirdiği, herşeye gönül rahatlığıyla ve kesin itaatla yükümlü olduklarını O'nun yasakladığı her şeyden gevşeklik ve tembelliğe fırsat vermeden sakınmaları gerektiğini bilmektedirler Çünkü onların önünde çetin bir gün bulunmaktadır
Savaşılmadan elde edilen bu ganimet -Nadiroğullarından elde edilen ganimet Ensardan iki kişi hariç tutulduğunda sadece Muhacirler arasında dağıtılmıştı Bu hüküm sadece bu ganimet türüne has bir hükümdü "Mallar yalnızca zenginler arasında dolaşan bir ayrıcalık olmasın" ilkesinin gerçekleştirilmesi için Genel hüküm ise bu ganimet türünün Muhacir, Ensar ve bu nesillerden sonra gelen tüm fakir insanlara dağıtılmasıdır Surenin akışı içinde sonra gelen ayetlerin içeriği de bunu göstermektedir
Hüküm böyle olmakla beraber Kur'an-ı Kerim hükümleri, kuru ve soyut bir şekilde ortaya koymaz Bu hükümlerini canlı varlıkların karşılıklı iletişimini sağlayabilecek hareketli bir ortamda ortaya koyar Bu nedenle sözkonusu her üç kesimi gerçekçi ve canlı sıfatlarıyla ortaya koymakta, onların karakterlerini ve gerçek durumlarını tasvir etmekte, sonra hükmünü aktif bir biçimde bu canlılarla sağlıklı bir iletişim kurarak belirlemektedir:

8- Allah'ın verdiği bu ganimet malları, yurtlarından ve mallarından çıkmış olan, Allah'tan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah'ın dinine ve Peygamberine yardım eden fakir muhacirlerindir İşte doğru olanlar bunlardır
Bu gerçekçi bir tablodur Muhacirlerin en önemli özelliklerini ve niteliklerini ortaya koymaktadır Bunlar yurtlarından ve her türlü olanaklardan mahrum edilen insanlardır Mekke'de uğradıkları eziyetler, işkenceler, yakınları ve çevreleri tarafından dışlanmalar, onların yurtlarını ve mallarını terk etmelerine yol açmıştır Tek günahları ise "Rabbimiz Allah'tır" demeleridir Bunlar yurtlarını ve mallarını terk edip çıkarken "Allah'ın lütfunu, ihsanını ve rızasını" amaçlamışlardır Allah'ın lütfuna ve rızasına güvenip dayanmışlardır O'ndan başka sığınakları yoktur onların O'nun koruması dışında başka sığınakları da yoktur Toplum içinde itilmiş, dışlanmış bir avuç azınlık olmalarına rağmen "Allah'a ve Peygamberine yardıma koşuyorlar" En dar günde ve en sıkıntılı anlarda kalpleri ve kılıçları ile islamın imdadına koşuyorlar "İşte gerçek inanmışlar onlardır" İman sözünü dilleriyle söyleyip, eylemleriyle bunu doğrulayanlar Allah'a karşı samimiyetlerini ortaya koyarak O'nu seçenler Peygambere yönelik samimiyetlerini ispat ederek O'na uyanlar da onlardır Hakka karşı da samimi olanlar yine onlardır Yeryüzünde dolaşıp insanların gözleriyle görebileceği hakkın en göz alıcı temsilcileri işte onlar!
9- Daha önce Medine'yi yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine göç edip gelenleri severler ve onlara verilenler karşısında içlerinde bir kaygı duymazlar Kendilerinin ihtiyaçları olsa dahi, göç eden yoksul kardeşlerini öz canlarına tercih ederler Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar başarıya erenlerdir
İşte bu da Ensarı temel karekteri ve özellikleriyle ortaya koyan gerçekçi ve apaydınlık bir tablodur Bu nitelikleriyle eşsizleşen ve göklere yükselen bu topluluk eğer bizzat yaşamamış olsaydı, insanlar O'nu derin hayal gücünün ürettiği uçup giden hayaller, kanatlanmış ütopyalar ve idealler dünyasındaki güzel örnekler sanırlardı
"Daha önce Medine'yi yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olan kimseler"
Yani hicret yurdunu Peygamber şehrini Bu şehre Muhacirlerden önce Ensar yerleşmiş bulunuyordu Aynı zamanda orada imanı da yerleştirmişlerdi Sanki iman onların evi ve yurdu olmuştu Bu gerçekten derin anlamları taşıyan bir ifadedir ve Ensarın iman konumunu tasvir edebilecek en güzel ifadedir Çünkü iman onların yurdu, onların konuğu ve kalplerinin içinde yaşadığı vatan haline gelmişti Ruhları orada rahata kavuşuyordu Hep onun üzerine atılıyorlar ve onunla huzura kavuşuyorlardı Tıpkı bir insanın kendisini güven içinde evine atıp orada rahat ve huzura kavuşması gibi
"Kendilerine göç edip gelenleri severler ve onlara verilenler karşısında içlerinde bir kaygı duymazlar: '
İnsanlık tarihi bugüne kadar Ensarın Muhacirleri karşıladığı gibi sosyal bir olaya şahit olmamıştır Bu kadar zengin bir gönülle, bu kadar bol ve cömertçe yardımlarla ve bu kadar gönülden paylaşmalarla hiçbir topluluk bir topluluğu karşılamamıştır Hiçbir topluluk bir başka topluluğu bu kadar bağrına basmamış ve onun tüm yükünü üstlenmemiştir Tarihin kayıtlarında görüyoruz ki; her hicret eden adam mutlaka kura ile bir Ensarın evine yerleşmiştir Zira bir göçmeni barındırmak isteyenlerin sayısı göç edenlerin sayısından her zaman fazla olmuştur!
"Onlara verilenler karşısında içlerinde bir kaygı duymazlar"
Yani Muhacirlerin kavuştukları makamlar, bazı durumlarda elde ettikleri imkanlar burada sözü edilen ganimet gibi sırf onlara ayrılan mallar konusunda içlerinde hiçbir kaygı ve endişe taşımazlar Onlara ilişkin hiçbir endişeleri yoktur Ayet-i kerime "onlara karşı hiçbir kıskançlık ve dargınlık hissetmezler" demiyor "Hiçbir şey hissetmezler" diyor Bu da onların gönüllerinin tertemiz olduğunu kalplerinin arı duru olduğunu ifade ediyor Yani onların içlerinde kötülük namına hiçbir ize rastlayamazsınız demek istiyor
"Kendilerinin ihtiyaçları olsa dahi göç eden yoksul kardeşlerini kendilerine tercih ederler"
Kişinin ihtiyacına rağmen başkasını kendisine tercih etmesi üstün bir erdemliliktir Ensar bu konuda insanlığın eşine rastlamadığı bir dereceye ulaşmıştır Onlar her defasında ve her durumda insanların geçmişte ve günümüzde alışageldikleri sınırları harika bir şekilde aşmışlardır
"Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerdir" İşte insanı bütün iyiliklerden alıkoyan bu cimriliktir İnsanın içindeki bu bencilliktir Zira iyilik herhangi bir şekilde fedakarlıktır, cömertliktir Malda özveri duygularda ve heyecanlarda özveri, çabada özveri ve gerektiğinde hayatını ortaya koymakla gerçekleşecek özveridir Sürekli almayı düşünen, hiçbir zaman vermeyi düşünmeyen cimri bir insanın iyilik yapması mümkün değildir İşte içindeki bencilliğini yenen bir insan, kendisini iyilikten alıkoyan her engeli aşmış demektir Artık o cömertçe, bol bol vererek iyiliğe özgürce ulaşabilir İşte gerçek anlamı ile kurtuluş da budur

10- Onlardan sonra gelenler derler ki: "Rabbimiz, bizi ve bizden önce inanan kardeşlerimizi bağışla, kalplerimizde inananlara karşı bir kin bırakma! Rabbimiz sen çok şefkatli, çok merhametlisin!"
Bu tertemiz, bilinçli ve huzurlu topluluğun üçüncü tablosudur Bu sıfatlar tabilerin en önemli ve en belirgin özellikleridir Aynı zamanda her yerde ve her zamanda yaşayan müslüman ümmetin en temel özelliklerini ön plana çıkarmaktadır
Muhacirlerden ve Ensardan sonra gelen bu neslin en belirgin özelliği Rabbine yönelip günahlarının bağışlanmasını dilemesidir Sadece kendisi için değil, kendisinden önce iman etmiş bulunan öncüler için de bağışlanmayı talep etmektir İman eden herkese karşı kalbinde hiçbir kin kalmayacak kadar tertemiz bir kalp istemektir Zira iman bağı onları inanmış herkese bağlamaktadır Bu nesil Allah'ın merhametinin ve rahmetinin de bilincindedir Allah'ın rahmetini ve şefkatini duasına bir dayanak yapmaktadır: "Rabbimiz sen çok şefkatli, çok merhametlisin"
Bu özellikleri taşıyan sözkonusu nesil, bu ayetin Medine'de indiği sırada henüz ortalıkta yoktu Sadece onlar Allah'ın sınırsız ilminde yer ve zaman sınırlarının ötesine uzanan kuşatıcı ilimde var olan gerçek aleminde mevcut bulunuyorlardı
Bu ayetlerin ışığında müslüman ümmetin yapısı ve bu varlık alemindeki aydınlık tablosu da ortaya çıkmaktadır Bu ümmetin başını sonuna sonunu başına bağlayan sağlam, güçlü ve kopmaz bağlar ortaya çıkmaktadır Onların ne türden karşılıklı bir sevgi, gönül beraberliği, yardımlaşma ve dayanışma içinde oldukları gün yüzüne çıkmaktadır Yer, zaman, ülke ve ırk engellerini aşarak, aralarındaki köklü yakınlık bağının oluşturduğu bilinç somutlaşmaktadır İşte bu bilinç kalplerde eşsiz bir dinamizm oluşturmakta, uzun asırlar boyunca duyguları harekete geçirmektedir Bu nedenle mümin insan uzun asırlardan sonra tıpkı sağ olan kardeşini aradığı gibi veya daha da fazla bir duyarlılıkla inanmış kardeşini anıyor Onunla övünüyor, sevgi ve saygıyla onu yad ediyor Öncekiler, sonrakileri hesaba katıyor Sonrakiler de öncekilerin izlerinde gidiyor Aralarındaki onca uzun zamana ve ülkelerinin farklılığına rağmen tek bir saf halinde tek bir ordu olarak, Allah'ın sancağı altında yürüyorlar Yüce ufuklara doğru ilerliyorlar Tek olan, şefkat ve merhamet sahibi olan Rabblerine yönelmiş gidiyorlar
Buhayranlık uyandırdığı gibi görünen bir gerçeği ortaya koyan bir tablodur Temiz bir kalbin, iyi bir yüreğin düşünebileceği en üstün, en değerli insanlık örneğidir Marksizmin kaynak kitabı olan "Kapital" de Komünizmin insanlara müjdelemeye çalıştığı nefret uyandıran kin ve tiksindiren yıkım tablosu ile karşılaştırıldığında güzelliği, üstünlüğü ve aydınlığı daha net biçimde ortaya çıkabilecek bir tablodur Komünizm insanların gönüllerini tahrib eden vicdanlarını kemiren bir anlayışa sahiptir Bütün sınıflara, insanlığın tüm geçmiş nesillerine, çirkin sınıfsal kin ve düşmanlık anlayışına boyun eğmeyen bugünkü tüm uluslara, hangi milletten ve hangi dinden olursa olsun imana ve müminlere karşı derin bir kin beslemektedir
Bunlar hiçbir özelliği ve hiçbir yönü birbirini tutmayan, hiçbir dokunuşu ve hiçbir teması birbirine paralel düşmeyen apayrı iki tablodur Bu tabloların biri insanlığın en yüce mertebesine çıkarıyor Diğeri en aşağı derecesine indiriyor Bir tablo nesilleri yer, zaman, ülke, vatan, ırk ve soy bağlarının farklılığına rağmen tanışmaya, sevişmeye, birbirine bağlanmaya, yardımlaşmaya ve dayanışmaya, Allah'a giden yolda buluşmaya çağırıyor
Gönülleri pislikten arındırıyor Kalpleri kinden temizliyor Diğer tablo insanları birbirini boğazlayan düşmanlar haline getiriyor Kin, kıskançlık, düşmanlık, aldatma, hile ve kaypaklık gibi ilişkilerle onları birbirine düşürüyor İsterse onlar aynı yerde namaza durmuş olsunlar Namaz bir tuzaktan öte bir şey değildir Dinin tamamı kapitalistin emekçilere karşı kurduğu bir tuzaktan başka bir şey değildir!
"Onlardan sonra gelenler derler ki: Rabbimiz, bizi ve bizden önce inanan kardeşlerimizi bağışla, kalplerimizde inananlara karşı bir kin bırakma! Rabbimiz, sen çok şefkatli ve çok merhametlisin: '
İşte iman kavramı budur İnanmış insanın duası da budur Bu gerçekten onurlu, şerefli bir kervandır Ve bu dua da gerçekten onurlu bir duadır
Surenin akışı içinde bu apaydınlık tablo ortaya konduktan, nurdan çerçevesi içinde ufuklara kaldırıldıktan sonra tekrar surenin hakkında indiği olaya dönüyor Bu olayla ilgisi olan ve bu meseleye karışmış bulunan başka bir kesimin, münafık güruhunun tablosunu çizmeye geçiyor:

11- Münafıkların, kitap ehlinden inkar eden dostlarına "Eğer siz yurdunuzdan çıkartılırsanız, mutlaka biz de sizinle beraber çıkarız; sizin aleyhinizde kimseye asla uymayız Şayet sizinle savaşırlarsa mutlaka size yardım ederiz " derler Allah, onların yalancı olduklarına şahidlik eder

12- Andolsun eğer onlar, çıkarılsalar, onlarla beraber çıkmazlar; eğer onlarla savaşılsa onlara yardım etmezler, yardım etseler bile arkalarına dönüp kaçarlar, sonra kendilerine de yardım edilmez

13- Ey inananlar! Onların yüreklerine korku salan, Allah'tan çok sizlersiniz; çünkü onlar anlamayan bir topluluktur

14- Onlar sizinle toplu olarak savaşamazlar, ancak müstahkem şehirlerde yahut duvarların ardından sizinle savaşmak isterler Kendi aralarındaki çekişmeleri şiddetlidir Sen onları toplu sanırsın, ancak onların kalpleri dağınıktır Böyledir, çünkü onlar düşünmez bir topluluktur

15- Onların durumu, kendilerinden az önce, yaptıklarının vebalini tatmış olan, ahirette de kendileri için acı bir azap bulunan kimselerin durumu gibidir

16- İkiyüzlülüklerinin durumu insana: "inkar et" deyip insan da inkar edince: "Doğrusu ben senden uzağım; alemlerin Rabbi olan Allah'tan korkarım" diyen şeytanın durumu gibidir

17- Nihayet ikisinin de sonu, içinde ebedi kalacakları ateş olacaktır İşte bu zalimlerin cezasıdır

Burada, münafıkların Beni Nadir yahudilerine önce söz verip sonra bu sözlerini yerine getirmemeleri, onları yalnız bırakmaları, Allah'ın beklemedikleri bir sahadan onları kıskıvrak yakalayıp kalplerine korku salıncaya kadar kendi haline bırakmaları dile getiriliyor Fakat Kur'an'ın her cümlesinde bir gerçeği ortaya koyan, kalbin bir teline dokunan, bir tepki uyandıran, eğitimin, irfanın ve derin imanın temel ilkelerinden birini yerleştiren bir direktif yer alıyor

Göze çarpan ilk direktif münafıklar ile ehl-i kitabın kafirleri arasındaki yakınlığın ortaya konmasıdır "Münafıkların kitap ehlinden inkar eden dostlarına dediklerini görmedin mi?" Yani ehl-i kitabın bu kesimi kafirdir Münafıklar her ne kadar islam örtüsüne bürünseler de onların kardeşleridir

Sonra münafıkların kendi kardeşlerine kesin kes verdikleri söze dikkat ediliyor: "Eğer siz yurdunuzdan çıkartılırsanız mutlaka biz de sizinle beraber çıkarız, sizin aleyhinizde kimseye asla uymayız Şayet sizinle savaşırlarsa mutlaka size yardım ederiz: '

Onların iç yüzlerini en iyi bilen Allah ise, onların belirttiklerinden başka birşeyi, onların pekiştirdiklerinden farklı bir olguyu ortaya koymakta ve pekiştirmektedir: "Allah onların yalancı olduklarına şahitlik ediyor Eğer onlar yurtlarından çıkarılsalar, onlarla beraber çıkmazlar Eğer onlarla savaşılsa onlara yardım etmezler Yardım etseler bile arkalarına dönüp kaçarlar Sonra kendilerine de yardım edilmez: '

İşte Allah'ın hakkında tanıklık yaptığı gerçek budur Allah onların kardeşlerine yaptıkları açıklamayı ve vardıkları hükmü yalanlıyor

Ardından münafıkların ve onların kardeşleri olan ehl-i kitabın kafirlerinin içlerinde bulunan temel bir gerçeğe parmak basıyor:

"Ey inananlar! Onların yüreklerine korku salan Allah'tan çok sizlersiniz Çünkü onlar anlamayan bir topluluktur"

Onlar Allah'tan korktuklarından daha çok inananlardan korkarlar Halbuki onlar eğer Allah'tan korksalardı O'nun hiçbir kulundan korkmazlardı Tek bir korkuları, tek bir endişeleri olurdu Hiçbir kalpte hem Allah korkusu, hem de O'ndan başkasının korkusu bir arada bulunmaz Bütünüyle güç ve kudret Allah'ındır Evrendeki her güç O'nun emrine boyun eğmektedir "Hiçbir canlı yoktur ki, perçemi O'nun avucunun içinde olmasın" (Hud suresi, 56) Öyleyse Allah'tan korkan adam başka neden korksun ki? Fakat bu gerçeği anlamayanlar Allah'tan korktuklarından daha çok O'nun kullarından korkarlar

"Çünkü onlar anlamayan bir topluluktur"

İşte bu şekilde söz konusu topluluğun gerçek yüzleri ortaya çıkıyor ve böylece sözkonusu yalın gerçekte ortaya konmuş oluyor Bundan sonra ayet-i kerime münafıkların ve ehl-i kitap kafirlerinin psikolojik hallerini ortaya koymaya devam ediyor Onların bu halleri de az önceki gerçek konumlarından ve Allah'tan çok inananlardan korkmalarından kaynaklanıyor

"Onlar sizinle toplu olarak savaşmazlar Ancak kalelerle çevrilmiş şehirlerde yahut duvarların ardından sizinle savaşmak isterler Kendi aralarındaki düşmanlıkları şiddetlidir Sen onları bir topluluk sanırsın Ancak onların kalpleri darmadağındır Çünkü onlar düşünmeyen bir topluluktur"

Nerede ve ne zaman müminlerle münafıklar ve ehl-i kitap karşı karşıya gelmişse onların halleri daha net ve gözle görülür bir şekilde ortaya çıkmıştır Onların o halleri gün geçtikçe daha da netlik kazanmakta, bütün çıplaklığıyla ortaya çıkmaktadır Ben kutsal topraklarda inanmış fedailerle yahudiler arasında meydana gelen son çarpışmalarda bu ilahi haberin gerçekliğini hayret verici tavırlarda seyrettim Yahudiler Filistin topraklarında onlara karşı ancak muhkem mevzilerde ve sığınaklarda savaşabiliyorlardı Bir anda yerleri tespit edildiğinde köstebekler gibi kaçışmaya ve geri çekilmeye başlıyorlardı Sanki bu ayet yeniden onlar hakkında iniyordu Herşeyi bilen ve herşeyden haberi olan Allah ne yücedir!

Onların bir başka psikolojik halleri ve özellikleri daha var: "Kendi aralarındaki düşmanlıkları şiddetlidir Sen onları birlikte sanırsın fakat kalpleri paramparçadır" Nesiller boyunca dayanışma içinde bulunan yer ve zaman vatan, ülke ve ırk farklılıklarına rağmen iman bağıyla bir araya gelen, bütünleşen müminlerin tam tersine: "Çünkü onlar düşünmeyen bir topluluktur"

Bununla beraber dış görünüş bazen aldatıcı olabilmektedir Mesela; ehl-i kitap kafirlerinin kendi aralarında dayanışma içine girdikleri, birbirlerini tutarak bir güç oluşturduklarını görmek, aynı şekilde münafıkların da bazen bir ordu halinde yerleştikleri görülebilmektedir Ne varki Rabbimizden gelen gerçek haber onların aslında gerçekten böyle olmadıklarını bildirmektedir Bu dış görünüşten ibaret aldatıcı bir manzaradır Zaman zaman bu aldatıcı perdenin aralandığı da görülmektedir O zaman ilahi kaynaklı haberin gözle görülen realite dünyasında da doğru olduğu ortaya çıkmaktadır Bir tek cephede aynı orduda bulunmalarına rağmen, çıkar çatışması yüzünden arzu ve isteklerin farklılığından ve yönelişlerinin çarpışmasından kaynaklanan iç düşmanlıklarının onları ne hale getirdiği görülebilmektedir Her ne zaman müminler gerçek anlamda inanmış ve kalpleri gerçek anlamda Allah'ın dini üzere bir araya gelmişse o zaman mutlaka onların karşısında yer alan kampın ordusundaki bu ayrılıklar, bu çelişkiler ve gerçek durumu ortaya koymayan bu gösteriş kendiliğinden su yüzüne çıkmıştır Nerede müminler sabretmiş ve direnmişlerse, karşılarında yer alan batıl ehlinin sahte dayanışmasının çözüldüğünü, dağıldığını ve yıkıldığını görmüşlerdir Birbirinden ayrı darmadağın kalpler arasındaki kesin ayrılığın, bölünmenin hilenin ve tuzağın ortaya çıkışını seyretmişlerdir!

Münafıklar ve ehl-i kitabın kafirleri, ancak müslümanların kalpleri birbirinden ayrıldığı, bu surenin önceki bölümünde yer alan ayetin ortaya koyduğu müminler gerçeğini temsil edemez hale düştükleri zaman onlara zarar verebilirler Bu durumun dışında münafıklar onlardan daha zayıf ve daha acizdirler Münafıklar ve ehl-i kitabın kafirlerinin arzu ve istekleri, çıkarları ve kalpleri ayrı ayrı ve darmadağındır:

"Onların aralarındaki düşmanlık şiddetlidir" "Onları birlik sanırsın fakat kalpleri paramparçadır"

Kur'an-ı Kerim bu gerçeği müminlerin kalplerine yerleştiriyor ki, düşmanlarının korkusu oraları tedirgin etmesin Düşmanlarının korkusu ve endişesi onların Kalplerinden sökülüp atılsın Bu gerçeğe dayalı bir direktiftir Sağlam bir gerçeğe dayalı psikolojik bir taktiktir Ne zaman müslümanlar Kur'an'larına ciddiyetle sarılırlarsa, kendi düşmanlarının ve Allah düşmanlarının tüm çabaları basite iner Ne zaman kalpleri tek bir safta biraraya gelse hayatta hiçbir kuvvet artık onları durduramaz

Allah'a inananların kendi durumlarını ve düşmanlarının durumlarını çok iyi kavramaları gerekmektedir Bu değerlendirme ve kavrayış savaşı kazanmanın yarısıdır Kur'an-ı Kerim saadet döneminde meydana gelen bir olayı anlatırken, bu olayı yorumlarken ve onun arka planındaki gerçekleri ve olguları izah ederken onlara bu gerçeği gösterip kavratıyor Olayı öyle mükemmel bir biçimde sergiliyor ki bizzat o olayı yaşayan insanlar ondan en güzel şekilde yararlandıkları gibi bu kuşaktan sonra gelecek herkes düşündüğünde gerçeği bilen yüce Allah'tan gerçeği öğrenmek istediğinde rahat bir biçimde ondan istifade edebiliyor

Beni Nadir olayı bu türden olayların ilki değildi Bundan önce Beni Kaynuka olayı da meydana gelmişti Nitekim bundan sonraki ayet bu olaya da parmak basmaktadır:

"Onların durumu kendilerinden az önce yaptıklarının cezasını tatmış olan ahirette kendileri için acı bir azap bulunan kimselerin durumu gibidir"

Beni Kaynuka olayı Bedir savaşından sonra Uhud savaşından önce meydana gelmişti Onlarla Hz Peygamber arasında bir antlaşma vardı Müslümanlar Bedir savaşında müşriklere karşı zafer elde edince yahudiler bunu çekemediler Müslümanların böyle büyük bir zaferi elde etmelerine öfkelendiler Kin gütmeye başladılar Bu zaferin Medine'deki konumlarına etki ederek müslümanların merkezi güçlerinin artması oranında kendi merkezi güçlerinin zayıflayacağı endişesine kapıldılar Hz Peygamber onların bu endişelerini, planlarını ve kurmak istedikleri komploları fark edince aralarındaki sözleşmeyi hatırlattı Bu yönelişlerin doğuracağı kötü sonuçlardan onları sakındırdı Onlar ise Hz Peygambere kin ve öfke dolu ayrıca tehdit kokan bir karşılık verdiler "Ya Muhammed! Sen kendi taraftarlarının ne tür adamlar olduğunu göreceksin! Savaş bilmeyen bir topluluğu mağlup etmen ve onlara karşı bir zafer kazanmış olman seni aldatmasın Allah'a yemin ederiz ki eğer bizimle savaşacak olursan bizim ne tür adamlar olduğumuzu o zaman öğrenirsin!" dediler

Bundan sonra zaman zaman müslümanlara sataşmayı huy haline getirdiler Rivayetlerin belirttiğine göre Arap bir kadın yanına satılık eşyasını alarak Beni Kaynuka pazarına gitmiş, orada bir boyacının yanında oturmuştu Yahudiler onun yüzünü açmasını istemelerine rağmen o bunu reddetmişti Bu sefer boyacı onun eteğinin ucunu sırtında bulunan, elbisesine bağlamış Kadın ayağa kalktığında avret yerleri açılmıştır Yahudiler de buna sevinerek gülüşmüşler Kadın imdat çağrısı yapmış müslüman bir adam atılmış ve boyacıyı öldürmüştür Yahudiler hemen o müslümanın üzerine saldırarak onu da oracıkta öldürmüşlerdir Müslüman adamın ailesi, müslümanlardan yardım dilemiş İş büyümüş ve müslümanların öfkeleri kabarmıştır Ve Beni Kaynuka yahudileriyle aralarındaki savaş bu olayla başlamıştır Bunun üzerine Hz Peygamber hemen onları kuşatır Sonuçta O'nun hükmüne teslim olurlar Bu sırada münafıkların başı Abdullah bin Ubeyy bin Selul Peygamberle onlar hakkında tartışmaya girişir Onlarla Hazreç kabilesi arasındaki eski bir antlaşmayı bu konuda dayanak olarak ileri sürer! Fakat bu girişimin gerçek sebebi münafıklar ile kardeşleri olan ehl-i kitabın kafirleri arasındaki yakın ilişkidir Neticede Hz Peygamber onların Medine'den sürülmelerine silah dışındaki mallarını ve eşyalarını yanlarına alıp Şam'a göç etmelerine razı olur

İşte Kur'an-ı Kerim'in burada işaret ettiği ve Nadiroğullarının halini ve gerçek tutumlarını onlarınki ile karşılaştırdığı olay budur Kur'an bu her iki kesimle münafıkların tutumlarını da karşılaştırmaktadır

Ehl-i kitabın kafirlerinden oluşan kardeşlerine müslümanlara karşı direnmelerini ateşli ifadelerle dile getirerek onları bu dramatik akibete sürükleyerek aldatan münafıkların sözkonusu tutumlarına bir misal vermektedir Sürekli olan bir durumu onlara örnek olarak sunmaktadır Bu şeytanın insana karşı tutumudur Şeytan kendisinin çağrısına kulak verenleri aldatır Sonuçta kendisini ve onları acıklı bir akibete sürükler:

"İkiyüzlülerin durumu insana inkar et deyip; insan inkar ettiğinde ise doğrusu ben senden uzağım Ben alemlerin Rabbi olan Allah'tan korkarım diyen şeytanın durumu gibidir Nihayet ikisinin de sonu içinde ebedi kalacakları ateş olacaktır İşte zalimlerin cezası budur"

Şeytanın buradaki karekteri ve üstlendiği görev insanoğullarından sözüne kulak verenlere karşı tutumu onun yapısına ve asıl görevine tamamen uygun düşmektedir Asıl akıl almayan ve izahı mümkün olmayan şey durumu ve konumu böyle bir yaratığa, insanın kulak verip onu dinlemesidir

Bu sürekli geçerliliği olan bir vakıadır Kur'an'ın ifade üslubu bu geçici olay aracılığıyla ona değinmektedir Böylece kendi başına meydana gelmiş bir olayla kapsamlı gerçek arasında bir bağ kuruyor Hayatın içinden canlı bir mekanı, sözkonusu gerçeği ifade etmek için kullanıyor Zihindeki soyut yalın gerçekleri çıplak halde vermiyor Zira soğuk yalın gerçekler insanın duyguları üzerinde etkili olmaz Onları alıp kabul edecek kalpleri harekete geçirmez İşte Kur'an'ın kalplere hitapta kullandığı metod ile filozofların, ilim adamlarının ve araştırmacıların metodu arasındaki fark ta budur!

İşte bu etkili örnekle Beni Nadir hikayesi sona eriyor Olayın arasında ve olay üzerinde yapılan bu yorum ile bunca tablolar, gerçekler ve yönlendirmeler bir arada verilmiştir Kıssadan meydana gelen bölgesel nitelikli gerçek olaylarla sürekli geçerli olan yalın büyük gerçekler arasında bir bağ kuruluyor Yani bu kıssa hem gerçek dünyaya hem de vicdan dünyasına doğru açılan bir seyahattir, bir gezintidir Olay kendi sınırlarını aşarak daha geniş boyutlara ulaşmaktadır Bu olayın Allah'ın kitabında ortaya konuşu ile insanların kitaplarında ortaya konuşu arasında büyük farklar bulunmaktadır Tıpkı Allah yapısıyla kul yapısı arasındaki farklar gibi! Bunlar birbirleriyle karşılaştırılamaz bile!

Olay bu şekilde ortaya konup yorumlandıktan ve derin gerçeklerle olan bağı ortaya konduktan sonra surenin hitabı müminlere yöneliyor İman adı ile onlara sesleniyor Kendilerini hitabın sahibine bağlayan sıfatla onlara çağrı yapılıyor O'nun direktiflerine ve yükümlülüklerine olumlu cevap vermesi böylece kolaylaştırılmış oluyor Surenin seslenişi müminlere yöneliyor ki, onları takvaya çağırsın Ahiret için yaptıkları hazırlıklarını gözden geçirsinler Sürekli uyanık olsunlar Daha önce Allah'ı unutanlar gibi Allah'ı unutmaktan sakınsınlar Nitekim bunlardan bir kesimin akibetlerini kendi gözleriyle görmüşlerdir Bazılarının ise cehennemlik oldukları kendilerine haber verilmiştir

18- Ey iman edenler! Allah'tan korkun ve herkes yanına ne hazırladığına baksın Allah'tan korkun Çünkü Allah yaptıklarınızı haber almaktadır

19- Allah'ı unutup da, Allah'ın da kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın Çünkü onlar sapık kimselerdir

20 Cehennemliklerle cennetlikler bir olmaz Kurtulanlar ancak cennetlik olanlardır

Takva kalp ile yaşanan bir haldir Sözler ona gölgeleriyle işaret eder Fakat O'nun gerçek yapısı sözlerle ifade edilemez İnsanın kalbini hassaslaştıran Allah'ı hissettiren bir uyanıklığa kavuşturan, hoşlanmadığı bir halde Allah'ın kendisini görmesinden korkan, sakınan ve utanan bir duyarlılığa kavuşturuyor Allah'ın gözü her an her kalbin üzerindedir Bu halde insan O'nun görmemesinden nasıl emin olabilir?!

"Herkes yanına ne hazırladığına baksın"

Bu da sözlerinin ortaya konduğunda daha derin daha geniş direktifleri ve mesajları taşıyan bir ifadedir Bu gerçeğin sırf kalpten geçmesi dahi onun önüne yaptıklarının sayfasının hatta hayatının bütün sayfasını gözlerinin önüne serer Tüm satırlarını gözlerinin önüne getirir Bütün yaptıklarını teker teker ve detaylı olarak gözden geçirir Bu sayfada yarına ne hazırladığını bir bir görmesi sağlanır Bu düşünce insanın zayıf durumlarını, yetersiz kaldığı yerleri ve hatalı hareketlerini görüp itiraf etmesine yeterlidir İstediği kadar daha önce iyilik yapmış ve çaba sarfetmiş olsun İyilik konusundaki hazırlığı ve iyilikten payı yetersiz kaldığında ise bu durum daha net anlaşılmaz mı? Bu öyle bir dokunuştur ki, bundan sonra kalp artık uyku yüzü görmez Yaptıklarını gözden geçirmekten ve iyiye doğru çevirmekten asla geri durmaz!

Bu duyguları harekete geçiren ayet-i kerime inanmış kalpleri daha sarsıcı bir şekilde titretmeden sona ermez:

"Allah'tan korkun Çünkü Allah yaptıklarınızı haber almaktadır"

Bu ifade sözkonusu kalplerin duyarlılığını, ürperişini ve hayasını daha da artırmaktadır Allah yaptıklarınızı haber almaktadır

Bu ayette onların uyanıklığa ve gerçekleri hatırlamaya çağrılmaları nedeniyle peşinden gelen ayette onlar şu şekilde sakındırılıyor: "Allah'ı unutup da Allah'ın da kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın" Bu gerçekten hayret edilecek bir durumdur Fakat gerçektir Allah'ı unutan adam bu dünya hayatında kendisini yüceler alemine bağlayan bağdan kopuk halde yaşar Bu hayatını merada otlanan hayvanlarınkinden daha üstün kılacak hedeften yoksun hale gelir Bu durumda onun kendi insanlığını unutmasıdır Bu gerçeğin yanında bir gerçek daha ilave edilir veya ondan başka bir gerçek doğar Bu da sözkonusu yaratığın kendi kendisini unutması, sürekli olan ebedi hayatı için bir azık hazırlamaması, yarını için hazırladığı azığa bakmamasıdır

"İşte onlar sapık kimselerdir" Doğru yoldan ayrılan, sapıp giden kimseler Ardındaki ayette onların cehennemlikler olduğu belirtiliyor Cennetlik olan inanmışların bunların yolundan başka bir yol izlemeleri gerektiğine dikkat çekiliyor Cennetliklerin yolu doğal olarak cehennemliklerin yolundan ayrı olmalıdır

"Cehennemlikler ile cennetlikler bir olmaz Cennetlikler kurtulanların kendileridir"

Bunlar yapıları ve tutumlarıyla, yolları ve yaşantılarıyla yönelişleri ve hassasiyetleriyle asla bir değildir Onlar birbirinden ayrı yollardadır Bir yolda buluşmaları asla mümkün değildir Çehreleri de bir değil, planları da bir değil, siyasetleri de bir değildir Ne dünyada ne de ahirette onlar asla bir çizgide yer alamazlar

"Cennetlikler kurtulanların kendileridir" Böylece cennetliklerin akibetlerini kesin bir şekilde ortaya koyuyor Cehennemliklerin akibetini ise sözkonusu yapmıyor, sessiz geçiyor Onların akibetleri zaten bellidir Sonra onlar hiç hükmündedirler Artık onlardan söz etmeğe değmez!

Ardından kalpleri etkisi altına alan ve onları derinden sarsan bir direktif geliyor Bu direktif Kur'an-ı Kerim'in cansız kayalara inmesi halinde onların ne ölçüde Kur'an'dan etkileneceklerini ortaya koyan bir örnekle dile getiriliyor:

21- Eğer biz bu Kur'an'ı bir dağa indirseydik muhakkak ki onu Allah korkusundan baş eğerek parça parça olmuş görürdün Bu örnekleri düşünsünler diye insanlara veriyoruz
Bu gerçeği ortaya koyan bir tablodur Gerçekten bu Kur'an'ın öyle bir ağırlığı öyle bir gücü ve etkisi vardır ki onu gerçek anlamıyla algılayan hiçbir varlık yerinde duramaz, ona dayanamaz Hz Ömer "Andolsun Tur'a yayılmış derilere yazılmış kitaba, onarılan eve yükseltilen tavana dalan denize andolsun ki, Rabbinin azabı kesin gelecektir Onu savacak kimse de yoktur" ayetlerini okuyan bir adamın sesini işittiğinde öyle sarsılmış, öyle irkilmişti ki bir duvara dayanmış, sonrada zar zor kendini evine atmıştı Meydana çıkan rahatsızlığından dolayı bir ay boyunca evine ziyaretçi gidip gelmiştir
İnsanın vicdanı açık olduğu bir zaman diliminde Kur'an gerçeğinden bir şeyle karşılaşması, onu ciddi biçimde sarsar ve içini ürpertir Orada değişimler ve dönüşümler meydana gelir Tıpkı mıknatıs ve elektriğin maddeler dünyasında cisimleri etkiledikleri gibi Hatta daha da fazla
Dağları yaratan ve Kur'an'ı indiren Allah buyuruyor ki: "Eğer biz bu Kur'an'ı bir dağa indirseydik muhakkak ki onu Allah korkusundan ürpermiş ve parça parça olmuş görürdün:' Kur'an'ın kendi bünyeleri üzerindeki dokunuşunun etkisini hissedenler bu gerçeği Kur'an'ın parlak ve büyüleyici üslubundan başka şekilde ifade edilemeyecek biçimde ondan zevk alırlar
"Bu örnekleri düşünsünler diye insanlara veriyoruz: '
Gerçekten bu ifade, düşünüp değerlendirmeleri için kalpleri uyarmaya en uygun ifadedir
Son olarak yüce Allah'ın güzel isimlerinden oluşan uzunca bir tesbih yer alıyor Bu sanki Kur'an-ı Kerim'in bütün bir varlık üzerindeki etkilerinden biridir Varlığın tamamı onu dile getiriyor ve bütün yönleriyle onunla temasa, onunla diyaloğa geçiyor Bu isimler bu evrenin özünde, hareketinde ve dıştaki manzaralarında apaçık etkiler bırakmaktadırlar Bütün bir varlık Allah'ı onunla takdis ediyor ve onun kudretine, eserlerine şahitlik ediyor:

22- O görüleni de görülmeyeni de bilen kendisinden başka ilah olmayan Allah'tır Çok esirgeyen, çok merhamet edendir
23- O kendisinden başka ilah olmayan, hüküm sahibi mukaddes, esenlik veren, güven veren gözetip koruyan üstün ve galip olan otorite sahibi, gerçekten ulu olan Allah'tır Yüce Allah onların ortak koştuklarından münezzehtir
24- O yaratan, yoktan var eden, varlıklara şekil veren Allah'tır İsimlerin en güzelleri O'na aittir Göklerde ve yerde olanların hepsi O'nu takdis etmektedir Üstün güç sahibi ve herşeyi hikmeti uyarınca yapandır
Bu, yüce sıfatlarla oluşturulmuş uzunca bir takdistir Üç bölümden oluşmaktadır Her bölüm Allah'ı birleyen tevhid sıfatıyla başlamaktadır: "O kendisinden başka ilah bulunmayan Allah'tır" Veya "O yüce Allah'tır" cümleleriyle başlamaktadır
Bu güzel isimlerin her birinin bu evrende rahat görülebilen etkileri vardır Somut halde yaşanan insanın hayatı üzerinde de etkileri bulunmaktadır Bu güzel isimler insanın kalbine sözkonusu isimlerin ve sıfatların aktifliğini ve ataklığını aşılamaktadır Bu, iz bırakan etki eden bir ataklıktır İnsanlarla ve canlılarla sağlam ilişkisi vardır Bu isimler ve sıfatlar bu evrenin yapısından, durumlarından varlığıyla beraber olan olaylarından soyutlanmış sıfatlar değildir
"O kendisinden başka ilah olmayan Allah'tır" Böylece insanın vicdanına inanç birliği, ibadet birliği, yöneliş birliği ve yaradılışın başından sonuna kadar ki eylemlerde faaliyet birliği yerleştirilmektedir Bu birlik üzerine de düşüncede, bilinçte ve yaşantıda eksiksiz bir program, bir yol oturtulmaktadır
İnsanların evrenle ve diğer canlılarla ilişkileri, ayrıca bu insanların birbirleriyle ilişkileri, yine bu ilah birliği ilkesine dayanmaktadır
"O görüleni de görülmeyeni de bilendir" Böylece insanın vicdanına Allah'ıngizli açık herşeyi bildiğine dair bir bilinç yerleştirilmektedir Bu nedenle sözkonusu vicdan gizli açık her işte Allah'ın kendisini gözetlediğini hissetmektedir İnsan artık her yaptığı işte Allah'ın kendisini gözettiğini, Allah'ın huzurunda bulunduğunu tenhada olsa, gizlice fısıldaşsa da yalnız başına olmadığının bilincinde olarak iş yapar Bundan sonra onun hayatını , düşünüşünü şekillendirmeye başlar Zaten bu bilince varan bir vicdan bundan böyle ne bilinçsiz hareket eder, ne de başıboş bir hale düşer!
"O çok esirgeyen çok merhamet edendir"
Böylece insanın vicdanına Allah'ın merhametine ilişkin bir huzur bilinci ve rahatlama yerleştiriyor Korku ile ümit, güven ile endişe dengeleniyor Müminin düşüncesine göre Allah kullarını huzurundan kovmaz, onları gözetir Başıboş bırakmaz Onlar için kötülük istemez Onların hidayete gelmelerini arzu eder Onlar kötülüklerle ve aşkın arzu ve ihtiraslarla boğuşurken onları yardımsız, desteksiz bırakmaz:
"O kendisinden başka ilah olmayan Allah'tır"
Duanın, takdisin ikinci bölümüne geçerken bu cümleyi yeniden başta tekrar ediyor Zira bu diğer tüm sıfatların kendisine dayandığı temel yasadır "Sahip olandır" Böylece vicdana kendisinden başka ilah bulunmayan Allah'tan başka sahip bulunmadığı yerleştiriliyor Bütün sahiplik, maliklik tek elde toplanınca artık sahip olunanların birden başka efendileri kalmaz Herkes O'na yönelir O'ndan başkasına hizmet etmezler Zaten insan, aynı anda iki efendiye hizmet edemez: "Allah hiçbir insanın içinde iki kalp yaratmamıştır"
"Mukaddestir" Bu isim sınırsız kutsiyeti, sınırsız temizliği ifade etmektedir Müminin kalbine bu tertemiz ışınları, aydınlanmayı aşılamaktadır Onun kalbini temizlemekte ve arındırmaktadır ki mukaddes yaratıcının feyzlerini alabilecek niteliğe kavuşsun Onu tenzih etmeğe, takdis etmeğe müsait olsun
"Esenlik verendir" Bu isimde evrenin her yanına ve müminin kalbine güven emniyet ve huzur doldurmaktadır Herşey O'nun himayesinde, güvencededir O'nun koruması altında rahat içindedir Bütün bir evren canlı ve cansız herşeye karşı güven içindedir Bu isimle insanın kalbi huzura, rahata ve güvene kavuşmaktadır Artık bu kalpte kötü hisler dinmiş, tereddütleri sükunete kavuşmuş, olgunluğa ve selamete kavuşmuştur
"Güven verendir" Hem güveni, hem imanı veren O'dur Bu ismin ifadesi insanın kalbine imanın değerini kavratmakta, hissettirmektedir Çünkü bu isimle insan Allah'la temasa geçiyor O'nun sıfatlarından biriyle nitelenmiş oluyor ve o zaman iman sıfatıyla yüceler alemine yükseliyor
"Gözetip koruyandır" Buyüce Allah'ın sıfatları üzerinde düşünürken başka bir aşamanın başlangıcıdır Çünkü bundan önce sözü edilen "Kuddüs, selam ve mümin" sıfatları sırf Allah'ın zatı, kendisiyle ilgili sıfatlardır Bu sıfat ise Allah'ın zatına evren ve insanla ilgili bir faaliyeti izafe etmektedir Otoriteyi ve gözetmeyi O'na vermektedir
"Aziz, Cebbar ve Mütekebbir" isimleri de bunun gibidir Bunlar üstünlük, ululuk, hakimiyet ve galibiyet ifade eden sıfatlardır Ondan başka izzet sahibi yoktur O'ndan başka hakimiyet sahibi yoktur O'ndan başka ululuk sahibi yoktur Bu sıfatlarında hiç kimse O'na ortak olamaz O'ndan başkası bunlarla vasıflanamaz Bu sıfatlar konusunda Allah eşsizdir Hiçbir ortağı yoktur
Bunedenle ayetin sonu şöyle geliyor: "Allah onların ortak koştuklarından münezzehtir"Ardından uzunca takdisin son bölümü yer alıyor:
"Allah'tır O" Bu bir olan ilahlıktır, O'ndan başka ilah yoktur "Yaratandır" "Var edendir" Öze ilişkin kararı ve takdiri "Var etme" ise karar ve takdisi uygulama ve ortaya çıkarmaya yöneliktir Bunlar birbirine bağlı sıfatlardır Aralarındaki fark ince ve dakiktir
"Şekil verendir" Bu da önceki iki sıfatla ilgili bir sıfattır Her şeye özel kimliğini, kişiliğini kazandıran temel özellikleri ve belirtileri veren demektir Birbirine bağlı olan ve aralarında ince farklar bulunan bu sıfatların ardarda sıralanışı insanın kalbini harekete geçirip duyarlılık kazandırmak içindir Böylece O'nun yaratma, var etme, icad etme ve ortaya çıkarmayı insanın düşüncesine göre aşama aşama izlemesi sağlanmak istenmiştir Gerçek alemde ise, aşamalar ve adımlar sözkonusu değildir Bu sıfatların anlamlarına ilişkin bildiklerimiz ise onların sınırsız gerçekleri değildir Bunu Allah'tan başkası bilemez Biz sadece bunların etkilerinden bir kısmını öğrenebiliyoruz İşte biz bu bildiklerimizle küçücük gücümüz ve imkanlarımızla onları anlamaya çalışıyoruz!
"Güzel isimler O'nundur" Güzellikleri kendilerindendir İnsanların onları güzel görmelerine ihtiyaçları yoktur Onların güzel görmelerine bağlı da değildir onların güzellikleri
"Hüsna" kalplere güzellik mesajı veren ve üzerine güzellik bahşeden demektir Bunlar, müminlerin üzerinde düşünüp kendilerini onların mesajlarına ve yönlendirmelerine göre şekillendirmeyi planladıkları sıfatlardır Çünkü mümin, kendisinin bu sıfatlarla donanmasının Allah'ın hoşuna gideceğini bilmektedir Bunların açtığı ufuklara doğru yükselmesinin ve açılmasının da
Bu güzel isimlerle oluşturulan bu uzunca takdisin, mesaj dolu derin anlamları ve hayrete düşürücü feyizleri ile beraber bu tenzihin sonu bütün bu evrenin dörtbir yanına yayılan ve her var olandan coşup gelen evrenin takdis sahnesidir
"Göklerde ve yerde olanlar O'nun şanını yüceltmektedirler İzzet sahibidir O İşlerini hikmetle düzenleyendir"
Bu sahne, yukarıda geçen isimlerin sıralanmasından sonra kalbin beklediği bir manzaradır Kendisi bu manzaraya canlı ve cansız varlıklarla birlikte katılır Bu manzarada surenin girişi ile sonucu da tam bir ahenk ve uyum içine girmektedir

HAŞR SURESİNİN SONU