Cumhuriyet Döneminde Müzecilik

CUMHURİYET DÖNEMİNDE MÜZECİLİK
Şennur KAYA

Anadolunun çok zengin tarihi geçmişine ve bu geçmişin bize bıraktığı kültürel değerlere karşılık müzecilik faaliyetleri ülkemizde ciddi anlamda 19 yüzyılda ele alınmaya başlanmış, bu alanda bilimsel çalışmalar ise Cumhuriyetin ilanından sonra hız kazanmıştır

19 yüzyılın ortalarında Tophane Müşiri Fethi Ahmet Paşa, Sultan Abdülmecitin de teşvikiyle eski eserlerin toplanması hususunda İmparatorluğun çeşitli vilayetlerine genelgeler göndererek getirttiği eski eserleri Topkapı Sarayı birinci avlusundaki Aya İrini Kilisesinde toplamıştır İstanbulun fethinden sonra cephanelik olarak da kullanılmış olan bu kilisede aynı zamanda eski silahlar ve savaş ganimetleri arasında bulunan silahlar da bulunmaktadır Böylelikle oluşan eserler 1846 yılında Fethi Ahmet Paşa tarafından Mecma-i Âsar-ı Âtika(eski eserler), Mecma-i Âsar-ı Esliha(eski silahlar) olarak düzenlenmiş, 1869 yılında da Aya İrinide toplanan bu eserlere Müze-i Hümayun(İmparatorluk Müzesi) adı verilerek Osmanlı İmparatorluğunun ilk müzesi kurulmuştur Bu müzenin ilk müdürlüğüne bugünkü adıyla Galatasaray Lisesi tarih öğretmeni olan E Goold getirilmiştir Goolddan sonra müze müdürü olan M Dethierin 1874 yılında kültür varlıklarının yurt dışına kaçırılmasını engellemek amacıyla hazırlamış olduğu“Âsar-ı Âtika Nizamnamesi” Türk müzeciliğinin ilk eski eserler yönetmeliği olması bakımından önem taşımaktadır Aya İrini Kilisesinde eserlerin gün geçtikçe çoğalması ile birlikte başlayan yer sıkıntısı üzerine Müze, 1874 yılında Çinili Köşke taşınarak yapılan düzenlemelerin ardından 16 Ağustos 1880 tarihinde bir törenle halka açılmıştır

1881 yılında Dethierin ölümü ardından müze müdürlüğüne, güzel sanatlara ve arkeoloji bilimine büyük ilgisi bulunan Osman Hamdi Bey(1842-1910) getirilmiştir Aynı zamanda ilk Türk müze müdürü olan Osman Hamdi Bey, gerçek anlamda müzeciliğimizin gelişmesinde önemli işler başarmış bir kişidir Müze müdürü olduğu süre zarfında Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Anadoluda yaptığı kazılarla Müze-i Hümayuna çok sayıda önemli eser kazandırmasının yanında Türk arkeolojisinin de önünü açmıştır Osman Hamdi Bey, göreve geldiği ilk yıllarda Çinili Köşkte bazı onarımlar yapmış fakat gün geçtikçe sayıları artan eski eserleri burada korumanın mümkün olamayacağını anlayarak Çinili Köşkün karşısına yeni bir müze binası inşa ettirmeye karar vermiştir Yapımına karar verilen ülkemizin ilk müze binası Mimar Vallaury tarafından tasarlanarak 1891 yılında tamamlanmış ve günümüzdeki İstanbul Arkeoloji Müzesinin temellerini oluşturacak şekilde düzenlenmiştir Fakat giderek artan kazı buluntuları nedeniyle bu binanın da ihtiyacı karşılayamaması üzerine doğusuna ve batısına yeni ek binaların eklenmesiyle müze tam olarak 1907 yılında bitirilmiştir Ülkemizde inşa edilen bu ilk müze binası Cumhuriyetin ilanından sonra İstanbul Arkeoloji Müzesi adını almıştır Osman Hamdi Beyin bir diğer başarısı 1884 yılında kabul edilen ve 1973 yılına kadar yürürlükte kalan ikinci “Âsar-ı Âtika Nizamnamesi”ni(Eski Eserler Tüzüğü) hazırlamasıdır Osman Hamdi Bey müze müdürlüğü yaptığı dönemde yalnız İstanbulda değil Anadolunun çeşitli illerinde de müzelerin açılmasını sağlamıştır 1910 yılında ölümünden sonra kardeşi Halil Edhem Bey 1931 yılına kadar müze müdürlüğü görevini sürdürmüştür

Cumhuriyetin ilanından önce 1914 yılında Süleymaniye Camii İmarethanesinde Evkaf-ı İslamiye Müzesi ile Osman Hamdi Beyin Arkeoloji Müzesinin yanında açmış olduğu Sanayi-i Nefise Mektebinin Cağaloğluna taşınmasından sonra aynı yere 1918 yılında Müze-i Hümayuna bağlı Eski Şark Eserleri Müzesi açılmıştır Bunlardan Evkaf-ı İslamiye Müzesinin adı 1927 yılında Türk-İslam Eserleri Müzesi olarak değiştirilmiş, 1981 yılında ise bugünkü yerine yani Sultanahmetteki İbrahim Paşa Sarayına taşınmıştır Bunların yanında 1917 yılında Meclis kararıyla müze dışındaki eski eserleri ve anıtları korumaya yönelik çalışmalar yapacak olan “Muhafaza-i Âsar-ı Âtika Encümen-i Daimisi”(Eski Eserler Koruma Kurulu) kurulmuştur

Milli kültürümüzün sergilendiği müzelerin çoğalması ve yurt çapında yaygınlaşması ise 1920li yıllardan itibaren Atatürkün bu konuya verdiği önemin sonucudur Ankarada ilk Büyük Millet Meclisinin açılmasından hemen sonra kurulan Milli Hükümet, 9 Mayıs 1920 tarihli toplantısında okuduğu programda “ Milli eski eserlerimizi bir an önce derleyerek korumayı” amaçları arasında saymış ve bu amaç doğrultusunda ertesi gün göreve başlayan yeni hükümette Milli Eğitim Bakanlığına bağlı daha sonraları Hars Müdüriyeti(Kültür Müdürlüğü) adını alacak olan “ Türk Âsar-ı Âtikası Müdürlüğü” kurulmuştur Büyük zaferden sonra ise yine Atatürkün emriyle dönemin Milli Eğitim Bakanı İsmail Safa, 5 Kasım 1922 tarihinde “Müzeler ve Âsar-ı Âtika Hakkında Talimat” adı ile Müze müdürleri ve memurlarının görev ve sorumlulukları açıklayan, arkeoloji ve etnoloji ile ilgili eserlerin derlenmesi, envanterlenmesi, korunması ve yeni müzeler kurulmasını isteyen bir genelge yayınlamış ve illere göndermiştir Yine aynı bakan döneminde Atatürkün direktifleri doğrultusunda kurulmuş olan Heyet-i İlmiyenin aldığı kararlar arasında Ankarada bir Milli Müze ve Etnografya Müzesinin kurulması, okullarda eğitim amaçlı okul müzelerinin açılması ayrıca var olan Âsar-ı Âtika Nizamnamesinin yeni şartlara göre yeniden gözden geçirilmesi yer almaktadır 14 Ağustos 1923 tarihinde okunan Hükümet programında da yeni müzelerin açılması yapılacak işler arasında gösterilmiştir

Atatürkün Ankarada bir Hitit Müzesinin açılmasını istemesi üzerine 1923 yılında Kurşun Han ve Mahmut Paşa Bedesteni Milli Eğitim Bakanlığı tarafından onarılarak Ankara Arkeoloji Müzesi olarak açılmış ve 1967 yılında yeniden düzenlenerek müzedeki eserlerin çeşitliliği de göz önünde bulundurularak adı Anadolu Medeniyetleri Müzesi olarak değiştirilmiştir

Cumhuriyet döneminde, yeni oluşturulan müzeler dışında ülkemizdeki önemli mimari eserler de müzeye çevrilmiştir Bunlardan biri olan Topkapı Sarayının 1924 yılında Bakanlar Kurulu kararıyla müze olmasına karar verilmiş, Saray, yapılan onarım ve eserlerin tasnifinin ardından 1927 yılında ziyarete açılmıştır 1934 yılında yine Bakanlar Kurulu kararıyla müze olmasına karar verilen bir başka eser ise o tarihe kadar cami olarak kullanılan Ayasofyadır Fetihten sonra camiye çevrilmiş bir diğer Bizans kilisesi olan Edirnekapıdaki Kariye Camii 1935 yılında müzeye dönüştürülerek Ayasofya Müzesine bağlanmıştır

30 Kasım 1925 tarihinde tekke, türbe ve zaviyelerin kapatılmasının ardından buralarda yer alan müzelik değere sahip eserlerin mevcut müzelere nakledilmesine karar verilmiş, bu eserlerden bir bölümü de Ankaraya getirilerek Ankara Etnografya Müzesinin oluşumu sağlanmıştır İnşasına 1925 yılında başlanan Ankara Etnografya Müzesi aynı zamanda Cumhuriyet döneminde inşa edilmiş ilk müze binası olup 1930 yılında ziyarete açılmıştır Kapatılan tekke, türbe ve zaviyelerden yanlızca Konya Mevlana Dergahı ve Türbesinin eşyaları Atatürkün isteği ile aynen korunarak 1927 yılında müze niteliğine kavuşturulmuştur Ülkemizin ilk güzel sanatlar müzesi, Atatürkün emriyle 20 Eylül 1937 tarihinde Dolmabahçe Sarayı Veliaht Dairesinde açılan İstanbul Devlet Resim ve Heykel Müzesidir

Cumhuriyet in ilk yıllarında adı geçen müzelerimizin dışında, Anadolunun birçok ilinde yeni açılan veya mevcutlarının yeniden düzenlenmesiyle müzelerin ülke çapında yaygınlaşması da sağlanmıştır

1931 yılında Atatürk, Konya Mevlana Dergahı ve Türbesini beraberindeki bilirkişilerce ziyaret etmesinin ardından gördüğü eserlerin bazılarının depo olarak kullanıldığını ve bazılarının durumlarının çok kötü olduğunu yerinde tespit etmiş, bunun üzerine aynı gün Konyadan dönemin Başbakanı İsmet İnönüye “acele ve önemlidir” kaydı ile onarıma ihtiyacı olan anıtların onarılması, müzelerde bulunan eserlerin envanterlerinin çıkarılması, arkeologların yetiştirilmesi için yurtdışına öğrenci gönderilmesi konularını içeren uzun bir telgraf çekmiştir Müzecilik tarihimiz içinde önemli bir yeri olan bu telgrafın ardından, Avrupaya arkeoloji eğitimi için öğrenciler gönderilmeye başlanmış, 1936 yılında Ankara Dil, Tarih-Coğrafya Fakültesinin açılmasıyla birlikte ülkemizde müzelere uzman personel yetiştirilmesi daha bilimsel bir yön almıştır Yine aynı telgraf üzerine Vakıflar idaresince gerektiği gibi korunamayan eski eserlerin bakımı Milli Eğitim Bakanlığına verilerek bu bakanlık bünyesinde Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü oluşturulmuştur

Cumhuriyet döneminde konuya verilen hassasiyetin sonucunda sayıları ve çeşitleri giderek artan müzeleri günümüzde şu ana başlıklar altında toplamamız mümkündür

1- Arkeoloji Müzeleri; Tarih öncesi çağlardan Bizans döneminin sonuna kadar olan dönemlere ait sanat eserlerinin sergilendikleri müzelerdir Ülkemizde en önemli arkeoloji müzeleri İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Adana, Antalya illerinde yer almaktadır

2-Tarih, Sanat Tarihi ve Etnografya Müzeleri; Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerine ait sanat ve etnografik eserlerinin sergilendikleri müzelerdir Topkapı Sarayı Müzesi, Türk İslam Eserleri Müzesi, Konya Mevlana Müzesi, Ankara Etnografya Müzesi bu müzelerimizden önemli bir kaçıdır

3- Atatürk ve Türk Büyükleri Müzeleri; Atatürk Evleri, Ankarada Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Müzeleri, İstanbulda Tevfik Fikret Evi gibi önemli olayların ve kişilerin anılarını yaşatan müzelerdir

4- Anıt Müzeler/ Açık Hava Müzeleri; Ayasofya, Kariye gibi mimari ve süsleme açısından önem taşıyan müzelerdir

Ülkemizde müzeler dahilinde “Ören Yerleri”nin çoğu da Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü denetiminde Müze niteliğinde ziyaret edilmektedir

5-Müze Evler; Birgi Çakıroğlu Konağı, Bursa-Yenişehir Şemaki Evi gibi tarih ve mimari yönden korunması gereken konak ve evlerdir

Yukarıda ana başlıklar altında toplanan müzelerimizden başka Askeri Müze, Deniz Müzesi, Basın Müzesi gibi çeşitli kurum ve mesleklerin de kendi alanlarında müzeler oluşturdukları görülmektedir

Ülkemizde Tarih ve Kültürel varlıkların tespit edilerek bunların müzelerde koruma ve sergilenmelerinin sağlanması Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Müdürlüğünün görevidir 1971 yılına kadar Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü olarak Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olan bu müdürlük bu tarihten sonra Başbakanlık Kültür Müsteşarlığına, 1975 yılında da Kültür Bakanlığına bağlanmıştır Ülke çapında kültür ve tabiat varlıklarını korumaya yönelik 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ise 1983 yılında yürürlüğe girmiştir

Günümüzde Arkeoloji Müzeleri, Ayasofya, Türk-İslam Eserleri Müzesi, Hisarlar, Topkapı Sarayı Kültür Bakanlığına bağlı müzelerimizdir Kültür Bakanlığına bağlı müzeler dışında Milli Saraylar Türkiye Büyük Millet Meclisine, Halı ve Hat Sanatları Müzeleri Vakıflar Genel Müdürlüğüne, Yerebatan Sarayı, Atatürk, İtfaiye ve Şehir Müzeleri Belediyelere, Askeri, Deniz, Havacılık ve Florance Nigtingale(Selimiye Kışlasında) Müzeleri de Milli Savunma Bakanlığına bağlıdırlar Devlet Resim ve Heykel Müzesi ise Mimar Sinan Üniversitesinin idaresi altında bulunmaktadır 1988 yılında açılan Sadberk Hanım Müzesi Konyada Koyunoğlu Müzesi gibi koleksiyon teşhirinden sonra Türkiyede açılan ilk özel müze olmuştur

Cumhuriyet sonrası müzeciliğe verilen önemle müzelerimizin ilk başladığı noktadan giderek daha çağdaş ve bilimsel bir kimlik kazanmaya başladığı açıktır İstanbul Arkeoloji Müzesi, Türk-İslam Eserleri Müzesi ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesinin almış olduğu Uluslararası ödüller Türk müzeciliğinin gelmiş olduğu noktayı ispat etmesi bakımından büyük önem taşımaktadır

Günümüzde mevcut müzelerimizin bir kısmı, müze olarak düzenlenen tarihi yapılar içinde, diğer kısmı ise yeni inşa edilen modern müze binalarında hizmet vermektedir Bazı müzelerimizin bünyesinde laboratuar, konferans salonu, kütüphane gibi birimlerin yer almasıyla da kültür alanında önemli bir boşluk doldurulmaktadır Fakat henüz bu müzelerimizin yeterli ilgiyi göremediği ülkemizde her yıl 18-24 Mayıs tarihleri arasında kutlanan Müzeler Haftasında yapılan etkinliklerle müzelerimizin önemi halka anlatılmaya çalışılmaktadır