Türkçe İle İlgili Geniş Bilgiler

Sözcükte Anlam

Gerçek Anlam : Kelimelerin herkesçe bilinen ve söylendiğinde akla ilk gelen anlamlarına gerçek (sözlük) anlamı denir

Mecaz Anlam : Sözcüklerin gerçek anlamlarından tamamen uzaklaşarak kazandıkları anlama mecaz anlam denir

Deyim : Birden fazla kelimenin en az bir tanesinin gerçek anlamından uzaklaşıp mecaz anlamda kullanılmasıyla oluşan kalıplaşmış söz öbeklerine deyim denir

Soyut Anlam : Duyu organlarımızla algılanamayan, fakat kavram olarak var olan sözcüklere soyut anlamlı sözcükler denir

Somut Anlam : Duyu organlarımızla algılanabilen sözcüklere somut anlamlı sözcükler denir

Terim Anlamı : Bir bilim, meslek, sanat dalıyla ya da bir konu ile ilgili özel ve belirli bir kavramı ifade eden kelimelere terim denir

Dolaylama : Bir sözcükle karşılanabilecek bir varlık ya da kavramın birden fazla sözcükle karşılanmasına dolaylama denir

Ad Aktarması : Bir sözün başka bir sözün yerine herhangi bir benzetme amacı olmaksızın kullanılmasına ad aktarması denir Örnek : Ortaokula giderken Kemalettin Tuğcu’yu okudum Cümlesinde yazar adı söylenmiş, ama eserleri anlatılmak istenmiştir

Eş Anlam : Aynı kavramı karşılayan, anlamları aynı ya da birbirine yakın olan kelimelerin oluşturduğu anlama eş anlamlılık denir

Zıt (Karşıt) Anlam : Nesne, durum, görev, iş, nitelik ve hareket bakımından birbirine karşıt kavramları karşılayan kelimelere zıt anlamlı kelimeler denir

Eş Seslilik (Sesteşlik) : Yazılışları ve okunuşları aynı olduğu halde karşıladıkları anlamları farklı olan kelimelere sesteş kelimeler denir

Genel Anlam : Varlıkları ve kavramları toplu bir şekilde karşılayan kelimeler Genel Anlamlı kelimelerdir

Özel Anlam : Varlıkları ve kavramları sınırlı bir şekilde karşılayan kelimeler Özel Anlamlı kelimelerdir

Yansıma : Ses – Anlam ilişkisi güçlü olan, canlı – cansız birçok varlığın çıkardığı tabiat taklidi seslere yansıma denir

İkileme : Anlamı güçlendirmek için aynı kelimenin tekrarlanmasına, anlamları birbirine yakın, karşıt olan veya sesleri birbirini andıran kelimelerin yan yana kullanılmasına ikileme denir

Sözcükte Yapı

Basit Sözcük : Herhangi bir yapım eki almamış ya da bir sözcükle birleşmemiş olan sözcüklere yapıları yönünden basit sözcük denir

Türemiş Sözcükler : Yapım ekleri alarak yeni bir anlam ve biçim kazanmış olan sözcüklere yapıları yönünden türemiş sözcük denir

Bileşik Sözcükler : İki ya da daha çok sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşan sözcükler yapıca bileşiktir

Ses Bilgisi

Ünlüler (sesliler) : Ses yolunda herhangi bir engele uğramadan çıkan seslerdir Ünlüler tek başlarına söylenebilen, tek başlarına hece ya da sözcük olabilen seslerdir

Büyük Ünlü Uyumu : Ünlü harflerin, kalınlık-incelik yönünden uyumudur

Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :

- Büyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır
Örnek : ana (anne), alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş)
- Büyük ünlü uyumuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir
Örnek : Silah, gazete, mevcut, insan
- Sözcüklere eklenen ekler de genellikle bu kurala uyar Ancak Türkçe'deki altı ek büyük ünlü uyumuna uymaz
Örnek : akıl-lı, çimen-ler, çocuk-da, eviniz-de, yürü-yor, bakar-ken, akşam-ki, sabah-leyin, yeşil-imtrak, turunç-gil
- Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz Örnek : Atakule, Kadıköy

Küçük Ünlü Uyumu : Bir sözcükteki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumudur Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden (a,e,ı,i) biri bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlülerde düz olur

Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) biri bulunursa ikinci ve diğer hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) ünlüler yer alır

Küçük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :

- Dilimizde "o,ö" yuvarlak ünlüleri yalnızca ilk hecede kullanılabilir
Örnek : Uymayanlar : doktor, motor, otobüs
Uyanlar : üzüm, kömür, soba
- Yuvarlak ünlülerden biriyle başlayarak bir hecede "a,e" düz ünlülerine geçen bir sözcük, düz ünlüden sonra düz ünlü gelir kuralına göre "ı,i" düz ünlülerine de geçebilir
Örnek : böy-le-si-ni, oy-ma-cı-lık
- Türkçe sözcüklerin öncelikle büyük ünlü uyumuna uyması gerekir Büyük ünlü uyumuna uymadığı halde küçük ünlü uyumuna uyan sözcükler Türkçe sözcük olmaz
Örnek : misafir, tasvir, kalem
- Büyük ünlü uyumuna uymayan "-ki" eki, yuvarlaşarak küçük ünlü uyumuna uyar
Örnek : dünkü, bugünkü
UYARI : İki heceli olup orta hecelerinde "b,m,v" ünsüzleri bulunan kimi Türkçe sözcükler, bu ünsüzlerin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle küçük ünlü uyumuna aykırı düşer Örnek: Yağmur, çamur, kabuk, tavuk, kavun

Ünsüzler (Sessizler) : Tek başlarına söylenemeyen, ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere ünsüz denir Türkçe'de 21 ünsüz vardır

Ünsüz Harflerin Özellikleri :

- Türkçe'de normalden kalın ya da ince okunan bir ünsüz yoktur
Örnek : rüzgar, kagir, lazım
- Yansımaların dışında Türkçe sözcüklerin başında "c,ğ,l,m,n,r,z" ünsüzleri bulunmaz
- Türkçe sözcüklerde "j,f" ünsüzleri hiç kullanılmaz Örnek : fare, jambon, jilet
- Türkçe sözcükler iki ünsüzle başlamaz Örnek : krem, spor, tren, plak, trafik
- Bileşik sözcükler ve özel isimler dışında Türkçe sözcüklerde "n-b" sesleri yanyana gelmez
Örnek : İstanbul, Safranbolu, Sonbahar, Ambar, Kumbara, Perşembe

Ünsüzler çıkarılırken ses tellerinde titreşimli olmalarına karşın, kimi ünsüzlerin çıkışında titreşim olmadığı görülür Bu açıdan değerlendirildiğinde ünsüzler, sert ve yumuşak ünsüzler olmak üzere iki grupta incelenir

Ünsüz Benzeşmesi Kuralı : Sert ünsüzlerin (f,s,t,k,ç,ş,h,p) biriyle biten sözcüklere c,d,g yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde, bu eklerin başındaki
C, Ç 'ye D,T' ye G,K' ye dönüşür
Ünsüz sertleşmesi kuralına aykırı yazımlar yazım yanlışı yaratır

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) Kuralı : Bir sözcük p,ç,t,k sert ünsüzlerinden biriyle biterken, bu sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, sert ünsüzler yumuşayarak;
p,b 'ye - ç,c 'ye - k,ğ 'ye - t,d 'ye dönüşür
Örnek : Balık balığın
Kitap kitaba
Ağaç ağacı
Kağıt kağıdı

Türkçe'de Meydana Gelen Ses Olayları:

Ses Düşmesi : Kimi sözcüklerin çekimlenişinde veya türeyişinde, bir sesin düştüğü görülür
a) Ünlü Düşmesi : İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler Buna orta hece düşmesi de denir
Omuz um omzum oğul u oğlu
Kahır ol kahrol seyir et seyret
Ayır ıntı ayrıntı sıyır ık sıyrık
Yalın ız yalnız yanıl ış yanlış
b) Ünsüz Düşmesi : Bazı sözcükler, çeşitli etkilerle birleşirken sözcüğün sonundaki ünsüz harf düşebilir Bu olaya ünsüz düşmesi adı verilir
Yumuşak cık yumuşacık sıcak cık sıcacık
Yüksek l yüksel küçük l küçül
Rast gelmek rasgelmek ast teğmen asteğmen
Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana gelir
Ses Türemesi : Sözcükler kimi eklerle birleşirken zaman zaman araya başka yeni sesler girer Türkçe'de ses türemesi olayına fazla rastlanmaz
Ses türemesi yaratan başıca durumlar;

a) Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına "y,ş,s,n" ünsüzlerinden uygun olan biri gelir Bu ses türemesine kaynaştırma da denir Örnek :
Oku-y-an okuyan
Baba-s-ı babası
Yedi-ş-er yedişer
Elma-n-ın elmanın
b) Yardımcı eylemle yapılan bileşik eylemlerde ad soylu sözcükte ses türemesi görülür
Örnek : his etmek hissetmek
Red etmek reddetmek
Bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde aynı türeme ortaya çıkar
Örnek : Af-ı affı
Had-i haddi
c) Kimi sözcükler pekiştirilirken ses türemesi meydana gelir
Örnek : Yalnız yap-a-yalnız
Sağlam sap-a-sağlam
Dar-a-cık daracık
Bir-i-cik biricik

Ses Daralması : "a,e" geniş ünlüsüyle biten sözcüklere "-yor" şimdiki zaman eki getirildiğinde, bu geniş ünlüler daralıp değişerek "ı,i,u,ü" olur
Örnek : bekle-yor bekliyor
Oyna-yor oynuyor
"-ma,-me" olumsuzluk ekleri de "-yor" ekiyle birleştiğinde daralarak "-mı, -mi, -mu, -mü" olur
Örnek : gelme-yor gelmiyor
Bakma-yor bakmıyor
Ulama : Ünsüz harfle biten sözcüğün son ünsüz harfinin kendisinden sonra gelen ve ünlü harfle başlayan sözcüğün ilk hecesiyle birleştirilerek okunmasıdır Örnek :
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç

Yazım (İmla) Kuralları

"ile" Sözcüğünün Ek Olarak Yazımı: "ile" sözcüğü kendinden önce gelen sözcüğe bitişik yazılırsa şu kurallara dikkat edilir :
A) Ünsüzle biten bir sözcüğe ile getirildiğinde başındaki " i " sesi düşer ve ünlü uyumuna uyar
Örnek : Okulla ev arası yarım saat sürüyor (okul + ile okulla)
Erzurum'a kadar trenle gittim (tren + ile trenle)
B) Ünlüyle biten bir sözcüğe, ile getirildiğinde, başındaki " i " sesi " y " ye dönüşür, yine ünlü uyumuna uyar Örnek : Buraya kendi ayağıyla geldi (ayağı + ile ayağıyla)
Silgiyle kalem istedi benden ( silgi + ile silgiyle)
"ki" nin Yazımı: "ki" eğer bağlaçsa;
A) Genel olarak iki cümleyi bağlama görevi yapar Örnek:
Hava o kadar güzeldi ki kendimi hemen sokağa attım
1 cümle 2 Cümle
Bir de baktım ki ortalıkta kimse kalmamış
1 cümle 2 Cümle
B) Kişi ve işaret zamirlerinden sonra gelen "ki" de bağlaç olup ayrı yazılır Örnek :
Ben ki, Bizler ki, Durum o ki
Kişi zamiri kişi zamiri işaret zamiri
C) Bazı bağlaçlarla birlikte kullanılmasına karşı, kalıplaşmış "ki" ayrı yazılır Örnek :
Öyle ki, yeter ki, kaldı ki
UYARI : "ki", eğer bağlaçsa daima ayrı bir sözcük olarak yazılır Ayrıca kendinden önce gelen sözcüğün ünlülerine uyum gösterip "kı" olmaz

Kendinden önce gelen sözcüğe bitişik yazılan "ki" ler ise şunlardır :
A) "de" durum ekinden sonra gelip addan sıfat yapan "ki" : Örnek : evdeki hesap, kafamdaki plan, yoldaki insanlar
B) İlgi zamiri olan "ki" : Örnek : Seninki, sınıfınki, bizimki
C) Bazı bağlaçlarla kalıplaşan "ki" : Örnek : Oysaki, mademki, halbuki, sanki
D) Zaman bildiren sözcüklerden sonra gelen "ki" : Örnek : Dünkü, akş¤¤¤i, az önceki

"de,da" Bağlacının Yazımı:
A) Genel olarak "dahi, bile" bağlaçlarıyla aynı anlamdadır Bağlaç olup olmadığını anlamak için cümleden çıkarmayı deneriz Cümleden çıkarıldığında, cümle yapısı bozulmazsa bağlaç olduğunu anlarız ve ayrı bir sözcük olarak yazarız Örnek : Buraya kadar gelip de ona uğramamak olmaz
Sen de çok oldun artık!
B) Bu bağlaç kendinden önce gelen sözcüğün ünlülerine kalınlık-incelik yönünden uyar Örnek: Gençliğimizle birlikte umutlarımız da uçup gitti
Onu gördüyse de görmezlikten geldi
C) Kendinden önce gelen sözcük, sert ünsüzle bitse bile, bu bağlaç sertleşerek "te,ta" biçiminde yazılamaz Yazılırsa yazım yanlışı ortaya çıkar Örnek : Bu iş küçük te sen gözünde büyütüyorsun (Yanlış)
Bu iş küçük de sen gözünde büyütüyorsun (Doğru)

Bağlaç olan "de, da" ile, ad durum eki olan "-de, -da" karıştırılmamalıdır "-de, -da" eğer ad ad durum ekiyse kendinden önce gelen sözcüğe bitişik yazılır Cümleden çıkarıldığında cümlenin anlamı da yapısı da bozulur Örnek : Bir süre sessizce yolda yürüdük
Çiçeklerin kökünde bir hastalık var

İki "de, da" üstüste gelirse birincisinin ad durum eki, ikincisinin bağlaç olduğu dikkate alınmalıdır
Örnek : Telefon ettim evde de yokmuş

"mi" Soru Edatının Yazımı:
A) "mi" soru edatı, cümleye soru anlamı katsa da katmasa da kendinden önce gelen sözcükten ayrı yazılır : Örnek : O da bizimle gelecek mi?
Gördün mü şimdi yaptığını!
Konuşmaya başladı mı susmaz
B) "mi" soru edatı, ayrı yazılmasına karşın kendinden önce gelen sözcüğe, kalınlık-incelik ve düzlük-yuvarlaklık yönünden uyum sağlar Örnek : Okudun mu? Güzel mi? Akıllı mı?
C) "mi" soru edatından sonra gelen zaman ve kişi eklentileri soru edatıyla bitişik yazılır Örnek : Onunla sık sık görüşüyor musunuz?
Olanları bilir miydi de?

Tarihlerin Yazımı:
A) Gün ve ay adları, yanlarında rakam olmadan yazıldığında, küçük harfle başlar Örnek : Oğlum aralık ayının soğuk bir gününde doğdu
Önümüzdeki hafta, salı günü onu görmeye gidelim
B) Belirli bir tarihi gösteren ay ve gün adları her yerde büyük harfle başlar Örnek : 1986'nın Mart ayında başladı göreve
Cumhuriyet 29 Ekim 1923 'te ilan edildi
C) Gün ve ay bildiren tarihler şu şekilde yazılabilir : Örnek : 4 Aralık 1996
2121996
4/12/1996

İkilemelerin Yazımı: İkilemeler daima ayrı yazılır ve ikilemeyi oluşturan sözcüklerin arasına hiçbir noktalama işareti konulmaz Örnek : Soruları düşüne düşüne çözmelisin (Doğru)
Yavaş, yavaş yerinden doğruldu (Yanlış)

Pekiştirmelerin Yazımı: Sıfatların başına gelerek onların anlamlarını pekiştirmeye yarayan ön ekler, daima sıfata bitişik yazılır Örnek : Bembeyaz örtü (Doğru)
Yapa yalnız adam (Yanlış)

Sayıların Yazımı: Sayıların rakamlarla gösterilmesi ya da yazıyla yazılmasına ilişkin başlıca kurallar şunlardır :
A) Herhangi bir anlatım türünde (roman, öykü, deneme, mektup) kesinlik anlamı önem taşımayan sayılar, yazıyla gösterilir Örnek :
Bu kitabı yazalı beş yıl oldu
Bahçede dört beş çocuk oynuyordu
B) Kesinlik anlamı önem kazanan konularda, bilimsel yazılarda sayılar rakamla gösterilir
Marmaris'te 2000 hektar orman yandı
Baktım, termometre 30 dereceyi gösteriyordu
C) Çok sıfırlı sayıların ana sayılardan sonraki basamakları yazı ile gösterilebilir Örnek : 13 milyar, 20 trilyon
UYARI : Çek ve senetlerde sayı basamakları bitişik yazılır

Kısaltmaların Yazımı:
A) Tek heceli sözcükler, ilk harfleri alınarak kısaltılır Kısaltmanın sonuna nokta konur :
Sözcük kısaltılmış şekli
Zarf z
Test t
B) Çok heceli sözcükler, genellikle baştan iki ya da üç harf alınarak kısaltılır : örnek :
Sözcük kısaltılmış şekli
Cadde cad
Doçent doç
Bölük bl
C) Özel adlar genellikle her sözcüğün ilk harfi alınarak kısaltılır Kısaltmada harfler arasına nokta konmaz : Örnek :
Özel Ad Kısaltılmış şekli
Posta Telefon Telgraf PTT
Devlet Malzeme Ofisi DMO
D) Özel adların kısaltmalarına getirilen ekler, kesme işaretiyle ayrılır : Örnek :
Doğru Yanlış
TV'de TV'da
DMO'ya DMO'ne
ODTÜ'ye ODTÜ'ne

Bileşik Sözcüklerin Yazımı:
A) Kurallı (özel) bileşik eylemler daima bitişik yazılır : Örnek : Gidedur (mak), bakıver (mek), öleyaz (mak)
B) Yardımcı eylemlerle kurulan bileşik eylemlerde :
- Birleştirme sırasında ad soylu sözcükte herhangi bir ses düşmesi veya ses türemesi olmuyorsa ayrı yazılır : Örnek : Terk et(mek), pişman ol(mak)
- Birleştirme sırasında ad soylu sözcükte bir ses düşmesi ya da ses türemesi meydana gelirse bitişik yazılır Örnek : seyir- seyret(mek), kahır- kahrol(mak), his-hisset(mek)
C) İki ya da daha çok sözcükten oluşmuş yerleşim merkezi adları bitişik yazılır : Örnek : Bahçelievler, Sivrihisar, Çanakkale
D) Bir heceli sözcüklerin başına geldiği bileşik sözcükler bitişik yazılır : Örnek : İlkbahar, Akdeniz, Önsöz, İlknur
E) Sıfat ya da ad tamlaması biçiminde oluşmuş ve öylece kalıplaşmış olan bileşik sözcükler bitişik yazılır : Örnek : Sivrisinek, Atakule, Topkapı, Beşevler

Deyimlerin Yazımı: Deyimler kaç sözcükten oluşursa oluşsun, deyimi oluşturan her sözcük ayrı yazılır Örnek : Son günlerde bu şarkıyı diline doladı
Bütün gece gözüme uyku girmedi
Çok titizdir, her şeyde ince eleyip sık dokur
Vurdumduymaz, kabadayı, çıtkırıldım

Ünlüyle Biten Eylemlerin Yazımı: "a" ya da "e" geniş ünlüsüyle biten eylem kök ya da gövdelerine gene bu geniş ünlülerle başlayan herhangi bir ek getirildiğinde bu geniş ünlülerde herhangi bir ses daralması olmaz Örnek :
Yanlış Doğru
Gelmiyen gelmeyen
Bilmiyerek bilmeyerek
Anlamıyan anlamayan

Kesme işaretinin Kullanımı:
A) Özel adlara gelen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır : Örnek : Hikmet'ten, Yardım Sevenler Derneği'ne
B) Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmada kullanılır Örnek : TRT'ye, TMO'nun, ODTÜ'den
C) Sayılardan sonra gelen ekleri ayırmada kullanılır : Örnek : 1963'ten, 3'ün katları, 5'inci kat
D) Özel adlara gelen ve adlara aile anlamı katan "-ler" çoğul eki, kesme işaretiyle ayrılmaz Özel adlara gelen "ve benzerleri" anlamı katan "-ler" çoğul eki kesme işaretiyle ayrılır : Akşam Ayşeler bize gelecek (aile anlamında)
Bu topraklar daha nice Atatürk'ler yetiştirir (ve benzeri anlamında)
E) Özel adlara gelen yapım ekleri kesme işareti ile ayrılmaz Örnek : Urfalı, Çince, Türklük
F) Özel adlara gelen yapım eklerinden sonra eklenen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılmaz
Adıyamanlılar, Fransızcadan, Atatürkçülerden

Büyük Harflerin Kullanımı:
A) Her cümlenin ilk harfi büyük yazılır Örnek : Ona her konuda yardımcı olduk Ülkemizde yedi bölge vardır
B) Şiirde her dizenin ilk harfi büyük olur : Örnek :
Bu şehirden gidiyorum
Gözleri kör olmuş kırlangıçlar gibi
C) Yazı başlıklarının her sözcüğü büyük olur : Örnek : Sıfatların Genel Özellikleri
Ziraatte Yeni Buluşlar
D) Belli bir tarihi gösteren ay ve gün adları büyük harfle başlar : Örnek : 17 Mayıs, 1997, Salı
E) Bütün özel adlar büyük harfle başlar Başlıca özel adlar şunlardır:
Kişi ad ve soyadları Örnek : Kemal Cantürk
Hayvanlara verilen adlar Örnek : Tekir, Karabaş
Ulus, din, mezhep, tarikat adları Örnek : Araplar, İslamiyet, Alevilik
Ülke adları Örnek : İspanya, Fransa
İl,ilçe,kasaba ve köy adları Örnek : Manisa, Ayvalık, Gölcük
Bulvar, cadde ve sokak adları Örnek : Atatürk Bulvarı, Çiğdem Mahallesi
Kıta, bölge, okyanus, deniz, göl, ırmak, dağ, ova ve orman adları Örnek : Avrupa, Van Gölü
Özel bir ada bağlı olarak kullanılan yön adları Örnek : Doğu Karadeniz, İç Anadolu
Kurum, kuruluş, dernek, makam ve işyeri adları Örnek : Türk Tarih Kurumu, İş Bankası
Yapı, yapıt ve ören adları Örnek : Ankara Kalesi, İnce Minare
Kitap, Dergi, Gazete, Yasa adları Örnek : Nokta, Yeni Yüzyıl, Medeni Kanun
Bütün dil adları Örnek : İngilizce, Farsça, Almanca
Bir özel ada bağlı olarak kullanılan ünvan ve takma adlar Örnek :İnce Memet, Uzun Hasan
Tüm gezegen adları Örnek : Merkür, Venüs, Mars
Özel adlardan türeyen sözcükler Örnek : Türkçülük, Adıyamanlı, Kemalizm
UYARI : Dünya, Güneş ve Ay sözcükleri, gezegen anlamıyla (coğrafi terim) kullanılırsa büyük harfle, mecaz anlamda kullanılırsa küçük harfle başlar
Dünya Güneş'in uydusudur, Ay da Dünya'nın
Başımda dünya kadar iş var
Pencereden içeri güneş girdi

İsimler (Adlar)

AD : Varlıkların ve kavramların dilde var olan karşılığına, sözcük türü yönünden ad denir
Anlamlarına Göre Adlar :
Varlıklara Verilişlerine Göre Adlar :
Özel Adlar : Bir tek varlığı gösteren, bir tek varlığa verilmiş adlardır
Örnek : Mustafa Kemal Atatürk, Asya, Türkiye, Ankara, Kızılay, Merkür, Akdeniz, Türk Tarih Kurumu, Türkçe vb
Tür Adları (Cins İsimleri) : Aynı türden olan varlıkların tümünü birden gösteren adlardır Vücut parçaları ve organ adları, akrabalık dalları, tüm hayvan ve bitki adları, tüm araç ve gereç adları tür adlarını oluşturur
Örnek : Gövde, teyze, yılan, elma, kalem, süpürge vb
Tür Adlarının Özellikleri : Bir tür adı, genel anlamda kullanıldığında, o türü oluşturan varlıkların tamamını anlatır Örnek : Balık suda yaşar Tüm balıkları gösterir
Kitap en yakın arkadaştır Tüm kitapları gösterir
Bir tür adı, bazen o türün yalnızca bir ya da birkaç bireyini göstermede kullanılır Örnek :
Kuş durmadan çırpınıyorduBir tek kuşu gösterir
Kitap, savaş yıllarını anlatıyor Bir tek kitabı gösterir
Varlıkların Sayılarına Göre Adlar :
Tekil Adlar : Biçimce çoğullanmamış, “-lar, -ler” eki almamış adlardır Örnek :
Çiçek, bardak, toka, çocuk vb
Çoğul Adlar : Aynı türden olan birden çok varlığı gösteren adlar, “-ler, -lar” çoğul ekiyel çoğullanır Örnek : insanlar, evler, halılar, aylar, geceler vb
Topluluk Adları : Biçimce tekil oldukları halde anlamca çoğul olan adlardır Örnek :
Orman, ordu, sürü, bölük, millet, aile, takım, grup vb
UYARI : Tür adları (ağaç, çocuk, insan) o türe ait olanları tek tek düşündürürken; topluluk adları (orman, bölük, kurul) o türe ait olanların tümünü bir grup olarak düşündürür
Topluluk adları biçimce tekil adlardır Ancak (-lar, -ler) çoğul ekiyle çoğullanabilir Örnek :
Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri !
Toplumlar kendi kültürlerini kendileri yaratır
Kimi tür adları mecaz-ı mürsel yoluyla topluluk adı olabilir Örnek :
Bütün sınıf, bu duruma üzüldü (Sınıfın içindeki öğrenciler)
Meclis konuyu görüşüyor (Meclisin içindeki Milletvekilleri)
Varlıkların Oluşlarına Göre Adlar :
Somut Adlar : Beş duyu organından en az biriyle algılanabilen varlık ve nesneleri gösteren adlardır Örnek : Ses, hava, ışık, koku, su, rüzgar, vb
Soyut Adlar : Beş duyudan hiçbiriyle algılanamayan adlardır Örnek : cesaret, düşünce, sevinç, umut, özgürlük vb
İş ve Eylem Gösteren Adlar : Eylem tabanlarından “-mek, -me, -iş” ekleriyle türeyen adlardır Örnek : yürümek, bakmak, soruşturma, bakış, anlayış vb
UYARI : Eylem adları bazı durumlarda sıfat olarak kullanılabilir Örnek : yapma bebek, takma diş
Bazı kullanımlarda eylem adları, eylem anlamını yitirerek doğrudan ad olarak kullanılır Örnek :
Değişik bir yemek yapmış, annesi
Şimdi, bir dondurma olsa da yesek
Ad Tamlamaları :En az iki adın, aralarında anlam bağlantısı kurarak oluşturduğu, bir nesnenin parçası olduğunu ya da bir nesnenin başka bir nesneyle tamamlandığını gösteren ad takımıdır Ad tamlamalarında kullanılan tamamlayıcı öğeye tamlayan, birinci nesnenin parçası durumunda olan ikinci öğeye ise tamlanan denir Örnek :
Denizin sesi bir melodi gibi geliyordu kulağıma
Kış ayları burada oldukça ılıman geçiyor
Ona hediye olarak yün gömlek aldım
Ad Tamlamasıyla İlgili Bilgiler :
ü Ad tamlamalarında birinci sözcük, tamlayan; ikinci sözcük tamlanan adını alır Örnek :
Tamlayan Tamlanan
Çocuklar-ın ses-i
Küf koku-s-u
Ahşap ev
ü Tamlayanın kişi zamiri (ben, sen, o, biz, siz, onlar) olduğu tamlamalara “zamir tamlaması” da denir ve tamlama ekleri değişir Örnek :
Tamlayan Tamlanan
Ben-im kitab-ım
Sen-in düşünce-n
Biz-im evi-miz
Siz-in fikri-niz
ü Ünlüyle biten sözcüklere tamlayan eki getirildiğinde araya “n”; tamlanan eki getirildiğinde araya “s” kaynaştırma ünsüzü gelir Örnek : elmanın yarısı
ü Ad tamlamalarında, asıl üzerinde durulan ve vurgulanan öğe tamlanandır Sözgelimi; kapının kolu tamlamasında üzerinde durulan kavram koldur
UYARI : “su ve ne” sözcüklerine “-ın, -in, -un, -ün” tamlayan eki getirildiğinde araya “n” değil “y” kaynaştırma ünsüzü girer Örnek : suyun hızı neyin sesi
Ad Tamlaması Türleri
Belirtili Ad Tamlaması : Hem tamlayan hem de tamlanan eki almış olan ad tamlamalarıdır Örnek :
Tamlayan Eki Tamlanan Eki
-ın, -in, -un, -ün -ı, -i, -u, -ü
Saat-in cam-ı
Su-y-un güc-ü
Felsefe-n-in sorunlar-ı
Belirtili Ad Tamlamasının Özellikleri :
ü Tamlayanla tamlanan arasına başka sözcük ya da sözcük grupları girebilir
Örnek : Çocuğun sabaha kadar süren ağlaması
ü Tamlayanla tamlananın yeri değişebilir
Örnek : Vurur, deryalara ışığı adaların
ü Tamlayan ya da tamlanan birden çok kullanılabilir
Örnek : Çocukluğumun acıları, sevinçleri, umutları
Annemin, babamın ve kardeşimin özlemi
ü Tamlayan ya da tamlanana bağlı bir sıfat kullanılabilir
Örnek : Yeşil gömleğin düğmeleri
Çocuğun sarı saçları
ü Kişi ve işaret zamirleri belirtili ad tamlamalarında yalnızca tamlayan sözcük olarak kullanılır Örnek : Senin araban
Bunun cezası
ü Ad eylemler (mastarlar) hem tamlayan hem de tamlanan olur Örnek :
Okumanın yararları
Çocuğun yürüyüşü
ü Kimi durumlarda tamlayan ekinin yerini “-den, (-dan)” durum eki tutar Örnek :
Çocuklardan birkaçı
Aşağıdakilerden hangisi
ü Kimi durumlarda tamlayan ya da tamlanan sözcük düşer Bu durumlarda ad tamlaması özelliği ortadan kalkar Örnek :
Umutları suya düştü Onun umutları
Ev, onlarınmış Onların eviymiş
ü Bir belirtili ad tamlaması bir başka adı niteleyecek şekilde kullanılırsa, bir sıfat tamlamasının tamlayanı olur Örnek : Anasının gözü adam
Sıfat Ad
Gözümün bebeği oğlum
Sıfat Ad
Belirtisiz Ad Tamlaması : Tamlayan sözcüğün ek almadığı tamlamalardır Tamlayan, ek almadığı için belirsizlik ve genelleme anlamı taşır Örnek :

Tamlayan Eki Tamlanan Eki
¾ -ı, -i, -u, -ü
Fındık kurt-u
Akrep yuva-s-ı
Fizik güc-ü
Belirtisiz Ad Tamlamasının Özellikleri :
ü Tamlayan, tamlananın niteliğini gösterir Örnek: Anne sevgisi, kan kırmızısı
ü Tamlayan, tamlananın ne ile ilgili olduğunu gösterir
Örnek : Sel felaketi, uçak bileti
ü Tamlayan, tamlananın neden yapıldığını gösterir
Örnek : Portakal suyu, tütün kolonyası
ü Tamlayan tamlananın neye benzediğini gösterir
Örnek :Parmak üzümü, sigara böreği
ü Tamlayan, tamlananın nedenini bildirir
Örnek : Matematik korkusu, sınav stresi
ü Bir şeyin yapıldığını ya da bulunduğu yeri gösterir
Örnek : Kıyı lokantası, uzay istasyonu
ü Tamlayan tamlananın yapıldığı aracı belirtir
Örnek : Söz sanatı, makine örgüsü
ü Tamlayan, tamlananın ortaya çıktığı yeri belirtir
Örnek : Amaysa elması, Maraş dondurması
ü Kişi adları tamlayan olduğunda o kişilere ilişkin yapıt, buluş gibi kavramları belirtir
Örnek : Naima tarihi, Newton Kanunu
Takısız Ad Tamlaması : Hem tamlayanın hem de tamlananın takı almadığı bir ad tamlamasıdır
Örnek : Tamlayan Tamlanan
Yün ceket
Taş duvar
Cam kavanoz
Altın bilezik
Takısız Ad Tamlamasının Özellikleri :
ü Takısız ad tamlamasının kuruluşunda, en önemli özellik, birinci adın ikincisinin neyden yapıldığını göstermesidir Örnek : Gümüş kolye, kot pantolon, deri mont
ü Birinci ad, mecaz anlamda kullanılıp, mecazlı bir biçimde ikincinin neye benzediğini gösteriyorsa, yine takısız ad tamlaması oluşur
Örnek : Selvi boy, tunç bilek, taş kafa
ü Takısız ad tamlamalarında tamlayana “-den / -dan” eki gelebilir
Örnek : Tahtadan köprü, yünden yorgan
Zincirleme Ad Tamlaması : İki ya da daha çok ad tamlamasının iç içe kullanıldığı bri tamlama çeşididir Zincirleme ad tamlamasında, tamlayan ya da tamlanan kendi içinde bir ad tamlaması oluşturur Sözgelimi tamlayan bir ad tamlaması olabilir Örnek :
A k ş a m s a a t l e r i n i n s e r i n l i ğ i

Belirtisiz Ad Tamlaması Belirtili Ad Tamlaması
Tamlanan bir ad tamlaması biçiminde olabilir Örnek :
Ç o c u ğ u n d e r i ç a n t a s ı

Takısız Ad Tamlaması
Belirtili Ad Tamlaması
Hem tamlayan hem de tamlanan ad tamlaması biçiminde olabilir : Örnek :
Belirtili Ad Tamlaması

İ s t a n b u l t i y a t r o l a r ı n ı n b u n a l ı m y ı l l a r ı

Belirtisiz Ad Tamlaması Belirtisiz Ad Tamlaması

Karma Tamlama : Tamlayan ya da tamlananı niteleyen bir sıfat veya sıfat grubunun kullanıldığı bir tamlama türüdür Örnek :

Belirtili Ad Tamlaması

A d a m ı n i r i , s a r ı , ç a r p ı k d i ş l e r i
Sıfat Grubu
Tamlayan Tamlanan
Karma Tamlama
Görevlerine Göre Adlar :
ü Adlar, yalın durumda kullanıldığında, cümle içinde özne veya belirtisiz nesne görevinde bulunur Örnek : Öğretmen başarılı öğrencilere hediye dağıttı
Özne Belirtisiz Nesne
ü Adlar, belirtme durumuyla çekimlendiğinde belirtili nesne görevi yapar Örnek :
Tabloları duvara astık
Belirtili Nesne
ü Yönelme, bulunma, ayrılma (-e, de, -den) durumunda olan adlar cümlede dolaylı tümleç görevi yapar Örnek : Pencereden dışarıya bakıyor, dışarıda olanları seyrediyordu
Dol Tümleç Dol Tümleç Dol Tümleç
ü Ek-eylem (ek fiil) alan adlar, yüklem görevinde bulunur Örnek :
Beni soran Ayşe’ymiş
Yüklem
Yapılarına Göre Adlar : Adlar, yapıları yönünden üçe ayrılır :
ü Basit Adlar : Herhangi bir yapım eki almamış, ya da başka bir sözcükle birleşerek yeni anlamda bileşik bir sözcük oluşturmamış adlardır Örnek : taş, balık, sopa vb
ü Türemiş Adlar : Eylem ya da ad köküne bir yapım eki getirilerek yeni bir anlam kazanan ve gövde durumuna geçen adlardır Örnek : sor-gu, ört-ü, seç-enek vb
ü Birleşik Adlar : Birden çok sözcüğün birleşerek yeni bir biçim ve anlam kazanması yoluyla oluşan adlardır Örnek : bilgisayar, külbastı, aslanağzı vb
Adların Diğer Özellikleri :
ü Adlar, anlamları yönünden şöyle incelenebilir :
a) Kesin anlamlı adlar : Anlamı bilimsel bir tanımla kesinleşen adlardır
Örnek : üçgen, sayı, şiir vb

b) Adların bazıları kendi anlamını, işlevini yansıtır Örnek : tarak, kazma süpürge vb
c) Adların bir bölümü, sözcük anlamını düşündürmez
Örnek : koltuk, havlu, elbise, tencere vb
ü Adlar, “-cik, -ce, -cek,-cağız” gibi ekleri alır Bu ekler, eklendiği ada, şu anlamı katar
a) –cik eki getirildiği ada küçültme, sevgi ve acıma anlamları katar Örnek :
Soru kitapçıkları dağıtıldı Küçültme anlamı
Kapıyı güler yüzlü ninecik açtı Sevgi
Kedicik bütün gece dışarıda kalmış Acıma
b) “-ce” eki getirildiği ada, görelik, karşılaştırma, abartma, uygun ve yakışır olma anlamları katar Örnek :
Gönlümce bir tatil yapamadım Görelik
Akılca üstün biriydi Karşılaştırma
Yüzlerce sivrisinek beni ısırdı Abartma
Bize dostça davrandı Uygun, yakışır olma
c) –“-cağız” ve “-cek” eki, eklendiği ada acıma anlamı katar
Örnek : adamcağız, yavrucak

Sıfatlar (Ön Adlar) :
Sıfat : Adların önüne gelerek onları çeşitli yönlerden niteleyen ya da belirten sözlerdir Örnek :
İyi insan, üç çocuk, bulanık su, bazı kitaplar, hangi ev
Örneklerde de görüldüğü gibi sıfatlar, bir adın önüne gelerek onu niteleyen, belirten onları çeşitli yönlerden gösterip sınırlayan bir sözcük çeşididir Bir sözcüğün sıfat görevi kazanabilmesi için mutlaka bir adın ya da zamirin önüne gelerek onu nitelemesi ya da belirtmesi gerekir
Görevlerine Göre Sıfatlar :
Niteleme Sıfatları : Bir adın önüne gelerek onu durum, renk ve biçim yönünden gösteren onu çeşitli özellikleriyle belirleyen bir sıfat çeşididir Örnek :
mavi gömlek, siyah pantolon, gri bulutlar (renk)
çalışkan öğrenci, yaşlı adam, solgun yüzler (durum)
uzun boy, dar giysi, geniş salon (biçim)
Belirtme Sıfatları : Adların önüne gelerek onları işaret, belgisizlik, soru ve sayı yönünden gösterip belirten bir sıfat çeşididir Belirtme sıfatları, adları belirtmedeki farklılıklarına göre kendi içinde dört ana gruba ayrılarak incelenir :
İşaret Sıfatları : Adları işaret yoluyla gösterip belirten bir sıfat çeşididir Örnek : bu ev, şu sokak, o yıllar, öteki kapı, diğer elbise, beriki adam
İşaret Sıfatlarının Özellikleri :
ü İşaret sözcükleri, bir adın önüne gelerek onları işaret yoluyla gösterirse, işaret sıfatı; bir adın yerini tutacak biçimde kullanılırsa, işaret zamiri olur Örnek :
O kitabı ben de okudum
İşaret Sıfatı
Onu, ben de okudum
İşaret Zamiri
ü “İşte” sözcüğü doğrudan işaret sıfatı olarak kullanılabileceği gibi bir işaret sıfatının başına gelerek onun anlamını pekiştirebilir Örnek : İşte Halep, işte arşın İşaret sıfatı
İşte bu adam İşaret sıfatının anlamını pekiştirir
Belgisiz Sıfatlar : Bir adın önüne gelerek onu sayı, ölçü, miktar ve özne yönünden tam ve kesin olarak değil de aşağı yukarı, belli belirsiz bir biçimde gösteren sıfat çeşididir Örnek : Birkaç soruma cevap veremedi
Birçok sorunum var, hangisini çözeceksin?
Kimi insan, artık böyle düşünmüyor
Bütün çocuklar güzeldir
Fazla mal göz çıkarmaz
Öğretmen, her insana güvenilmeyeceğini söyledi
Belgisiz Sıfatların Özellikleri :
ü “Her, birkaç, hiçbir, herhangi, bir, biraz” gibi belgisiz sözcüklerinden sonra gelen adlar çoğul eki almadan kullanılır Örnek : Her insan böyle düşünmez
Birkaç kitap okumakla adam olunmaz
ü “Bütün, kimi, bazı” belgisiz sözcüklerinden sonra gelen adlar tekil de çoğul da kullanılabilir Örnek : Bütün ağaçlar çiçek açtı
Kimi kitaplar işe yaramaz
Bazı çocuk ders çalışmayı sevmez
ü “Bir” sözcüğü, bir adın önüne gelerek ona “herhangi bir” sözcüğünün anlamını katarsa “bir” sözcüğü belgisiz sıfattır; “tek” anlamını katarsa, sayı sıfatı olur Örnek: Bir bayram onu ziyaret edelim Belgisiz sıfat
Testte yalnızca bir soruyu çözememiş Sayı sıfatı
Soru Sıfatları :Bir adın önüne gelerek onu soru yoluyla gösterip belirten, bir sıfat çeşididir Soru sıfatları, adların özelliklerini, sayısını, yeriyle ilgili açıklamaları soru yoluyla gösteren bir sıfat çeşididir Örnek : Nasıl bir ev istiyormuş?
Soru Sıfatı
Sınıfta kaç öğrenci vardı?
Soru Sıfatı
Oraya hangi yoldan gidilir
Soru Sıfatı
Asansör kaçıncı kata çıktı?
Soru Sıfatı
Babası ne yapıyormuş?
Soru Sıfatı
Soru Sıfatlarının Özellikleri :
ü Soru sözcükleri, bir adın önüne gelerek, onu soru yoluyla belirtirse soru sıfatı; bir adın yerini tutacak şekilde kullanılırsa soru zamiri; bir eylemin önüne gelip, onun anlamını pekiştirip sınırlarsa soru zarfı olur Örnek :
Çocuk ne işle uğraşıyor Soru sıfatı
Çarşıdan sana ne alayım? Soru zamiri
Buralarda ne dolaşıp duruyorsun Soru zarfı
ü Soru sıfatları, her zaman cümleye soru anlamı vermez Örnek :
Hangi okula gidiyormuş? Soru anlamı verir
Hangi okula gittiğini bilmiyorum Soru anlamı vermez
Sayı Sıfatları : Sayı adlarıyla sayı adlarından “-inci, -ar(-er), -ız(-iz)” ekleriyle türemiş sözcükler bir adın önüne gelerek, o adı, sayı yönünden gösterip belirtirse, sayı sıfatı olur Ayrıca, “ilk” ve “son” sözcükleri sıralama bildirdiği için adların önünde yer almaları halinde sayı sıfatı olur Sayı sözcükleri, aslında bir addır Bunlar, bir adın önüne gelerek kullanılırsa, sıfat olma özelliği kazanır Örnek : İki, bir doğal sayıdır
Ad
İki kişi yolda önünü kesmiş Sıfat Ad
Sayı sıfatları, görevleri yönünden beşe ayrılır :
Asıl sayı sıfatları : Adların sayısını gösterir Örnek : beş kalem, üç çocuk, bin lira
Sıra sayı sıfatları : Sayı sözcüklerine ”-inci” eki getirilerek onlara sıra anlamının verilmesidir Örnek : dördüncü kat, üçüncü sokak, ikinci sınıf
Üleştirme sayı sıfatları : Sayılara “-ar, -er” ekinin getirilmesiyle onlara paylaştırma ve eşitlik anlamı veren bir sıfat çeşididir Örnek : ikişer elma, yüzer lira, birer elbise
Kesir sayı sıfatları : Adların kesir bildiren sayılarla gösterilmesidir Örnek : yüzde elli kar, üçte bir hata, yüzde on şans
Topluluk sayı sıfatları : Sayı sözcüklerine “-ız, -iz” ekinin getirilmesiyle onlara topluluk anlamı veren bir sıfat çeşididir Örnek : ikiz çocuklar, beşiz bebekler
Yapılarına Göre Sıfatlar : Sıfatlar yapıları yönünden üçe ayrılır:
ü Basit Sıfatlar : Kök durumunda olan sıfatlardır Örnek : iki sandal, eski yüzler, bu ev
ü Türemiş Sıfatlar : Ad ya da eylem tabanlarına çeşitli yapım eklerinin getirilmesi ile oluşan sıfatlardır Örnek : bulanık su, bitkin yüzler, kapıdaki nöbetçi, susuz yaz
ü Bileşik Sıfatlar : Birden çok sözcüğün, birleşmesinden oluşan sıfatlara yapıları yönünden bileşik sıfat denir Bileşik sıfatlar iki grupta incelenir
Ø Kaynaşmış Bileşik Sıfatlar : Anlam olarak bir tek kavramı gösterdiği için biçimce bileşik yazılan sıfatlardır Örnek : yalın-ayak çocuklar, boş-boğaz kadınlar
Ø Kurallı Bileşik Sıfatlar : Biçimsel olarak ayrı yazılmalarına karşın belli bir kurala bağlı olarak anlamca kaynaşmış olan sıfatlardır
Kurallı bileşik sıfatlar genel olarak şu yollarla yapılır :
Bir sıfat tamlamasında tamlanan durumundaki ada “-lı, -li” ekinin getirilmesiyle : Örnek :
Sıfat tamlaması sıfat tamlaması
Büyük kapı-lı ev güzel göz-lü kız
Sıfat Ad Sıfat Ad
Sayı sıfatlarıyla kurulan sıfat tamlamalarında tamlanan durumundaki ada - lı, -lik ekinin getirilmesiyle: Örnek : Sıfat tamlaması Sıfat tamlaması
On yıl-lık bekleyiş iki ay-lık süre
Sıfat Ad Sıfat Ad
Bir takısız ad tamlamasında, tamlayan durumundaki ada “-lı, -li” ekinin getirilmesiyle : Örnek : Takısız ad tamlaması Takısız ad tamlaması
Mermer sütun-lu saray deri mont-lu çocuk
Sıfat Ad Sıfat Ad
Bir sıfat tamlamasında adla sıfatın yeri değiştirilerek ada üçüncü tekil kişi iyelik eki (-i, -si) getirmesiyle : Örnek : yıkık duvar duvarı yıkık ev
Sıfat tamlaması
Kırık cam camı kırık pencere
Sıfat tamlaması
Ayrılma (-den) durum eki almış bir addan sonra kullanılan ad eylemler birleşik sıfat oluşturur Örnek : baba-dan kalma ev
Sıfat Ad
Ana-dan doğma sakat
Sıfat Ad
Sıfatlarla İlgili Özellikler :
San (Unvan) Sıfatları :İnsan adlarıyla birlikte kullanılır İnsanların rütbe, derece ve sosyal durumlarına göre onların adlarına eklenen saygı, tanıtma sözcükleridir Kişi adlarının başında veya sonunda ya da hem başında hem de sonunda kullanılabilirler Örnek : Bekir Sıtkı Bey
Damat Ferit Paşa
Doktor Ahmet Bey
Profesör İsmail Hakkı
Gazi Osman Paşa
Sıfatlarda Pekiştirme : Niteleme sıfatlarının anlamını güçlendirmek amacıyla onların pekiştirilmesidir Niteleme sıfatları, iki şekilde pekiştirilir:
a) Niteleme sıfatındaki ilk ünlünün sonuna “m,p,r,s” ünsüzlerinden uygun olan birinin getirilmesi yoluyla:
Örnek : tertemiz ev, bembeyaz gömlek, upuzun boy, masmavi deniz
b) İkileme yoluyla :
Örnek : eğri büğrü yollar, pırıl pırıl su, irili ufaklı taşlar, sarı sarı liralar
Sıfatlarda Küçültme : Niteleme sıfatlarının sonuna “-cik, -cek, -ce, (-i)msi ve (-i)mtrak” eklerinden uygun olan birinin getirilmesiyle onların anlamlarında ve derecelerinde bir azalma ve daralmanın meydana gelmesidir Örnek :
büyücek ev büyüğe yakın
kalınca kitap kalın gibi
yüksekçe tepe yükseğe yakın
acımsı biber acıya yakın
kızılımtrak hava kızıla yakın
Sıfat Tamlamaları : Sıfatların, adları nitelemesi veya belirtmesiyle oluşmuş söz gruplarına sıfat tamlaması denir Tamlayan Tamlanan
Sıfat Ad
Sıfat tamlamalarında sıfat tamlayan olup önce, ad tamlanan olup sonra gelir
Örnek : Tamlayan Tamlanan
Engin deniz
Sessiz sedasız ortam
İşe yaramaz eşyalar
Bazı insanlar
Bu fikir

Sıfat Tamlamalarının Özellikleri :
Ø Sıfat tamlamalarında, tamlayan ya da tamlanan birden çok kullanılabilir Örnek :
Uzun boylu esmer çocuk
Tamlayan Tamlanan
Kırmızı elbise, ayakkabı ve çanta
Tamlayan Tamlanan
Ø Sıfatlar, bir ad tamlamasında tamlayan ya da tamlanan görevinde kullanılabilir
Örnek : Sıfat tamlaması Sıfat tamlaması
Yeşil köşkün lambası çocuğun masmavi gözleri
Kareli yatak örtüsü
Sıfat Belirtisiz ad tamlaması
Bir yaz günü
Sıfat Belirtisiz ad tamlaması
Sıfatların Adlaşması : Bir niteleme veya sayı sıfatı, cümlede bir adın önüne gelmezse ya da çoğul, tamlama ve ad durum eklerinden biriyle çekimlenmiş olarak kullanılırsa, tür yönünden adlaşır Bunlara adlaşmış sıfat denir Örnek :
Yaşlı adam ayağa kalktı
Sıfat Ad
Yaşlı ayağa kalktı
Adlaşmış sıfat
Umutsuz insanlar başarılı olamaz
Sıfat Ad
Umutsuzlar, başarılı olamaz
Adlaşmış Sıfat

Zamirler (Adıllar):

Ad olmadıkları halde cümle içinde geçici olarak, bir adın yerini tutan ve bir adın gösterdiği bütün özellikleri gösteren sözcüklere veya eklere zamir (adıl) denir Örnek :
Polis aniden yere düştü, onu gördün mü?
Ad Zamir
Anlamlarına Göre Zamirler :
Kişi Zamirleri : İnsan adlarının yerine kullanılan “ben, sen, o, biz, siz, onlar” ile kimi durumlarda insan adının yerine geçen “kendi” sözcükleridir Örnek :
Olanlara ben de çok üzüldüm
İsterseniz, bir de siz bakın
Sabahtan uğradım ben bir güzele
Güzel ağlatmadı, güldürdü beni
Kişi Zamirinin Özellikleri :
ü “Kendi” kişi sözcüğü, cümlede bir insan adının yerine kullanılırsa yedinci bir kişi zamiri olur Örnek : Bakalım kendisi ne diyor?
Bu konuda kendin karar vermelisin
ü “Kendi” kişi zamiri, diğer kişi zamiriyle “ben kendim, sen kendin, o kendisi, biz kendimiz, siz kendiniz, onları kendileri” biçiminde kullanılırsa kişi zamirlerinin anlamını pekiştiren bir sözcük olur Örnek : Ben geldim Ben, kendim geldim
O düşünmüş O, kendisi düşünmüş
ü “Kendi” kişi zamiri, ikilime biçiminde kullanılarak bir eylemi nitelerse, durum zarfı olur
Örnek : Çocuk kendi kendine oynuyor (Nasıl oynuyor?)
Durum Zarfı
Kadın kendi kendine söylendi (Nasıl söylendi?)
Durum Zarfı
ü “Kendi” kişi sözcüğü, öznenin yaptığı işi gene özneye dönmesini sağlayarak cümleye dönüşlülük anlamı katar Bu yüzden dönüşlülük zamiri adını da alır Örnek :
Adam kendini yaktı
Çocuk kendini asmış
ü Kişi zamirleri, tamlamalarda, tamlayan olabilmelerine karşın, tamlanan olamazlar Örnek :
Benim arkadaşım, senin isteklerin, onun gönlü
Kendisinin sözleri, çocuğun kendisi
ü “Ben” ve “sen” kişi sözcükleri, adın yönelme (-e) durumuyla çekimlendiğinde ses değişimine uğrayarak “bana” ve “sana” olur
ü “O” sözcüğü insan dışındaki varlıkların yerine geçtiği zaman işaret zamiri olarak da kullanılabilir Örnek : O bu işe çok kızacak Kişi zamiri
O, dosyalanıp kaldırıldı İşaret zamiri
UYARI : “O” kişi zamiri bir adı niteleyip işaret sıfatı olan sözcükle karıştırılmamalıdır
“O” kişi zamirinden sonra virgül getirilmezse anlam karışıklığı meydana gelebilir
İşaret Zamirleri : Adların yerini işaret ederek tutan sözcüklerdir “Bu, şu, o” ve çoğul şekilleri olan “bunlar, şunlar, onlar” adın yerini işaret ederek tutarlarsa işaret zamiri olurlar
Bu yakındaki bir ad (Bunlar)
Şu, biraz uzaktaki bir ad (Şunlar)
O, ise daha uzaktaki bir ad (Onlar) gösterir ve onların yerini tutar Örnek :
Bunu bir de babama soralım
Şu, Fatih zamanından beri ayakta
Onları, bana ver, şunları, sen al
İşaret Zamirlerinin Özellikleri :
ü “O” ve “Onlar” sözcükleri kişi adının yerini tuttuklarında “kişi”, kişi dışında herhangi bir varlık ya da nesne adının yerini tuttuklarında “işaret” zamiri olurlar Örnek :
O, kitabı beğenmediğini söyledi Kişi zamiri
O, sınıfın, duvarına asılacak İşaret zamiri
ü “Buna, şuna, ona, öteki, beriki, böyle, şöyle, öyle” sözcükleri de adın yerine kullanılarak işaret zamiri olur Örnek : Burayı sen temizle İşaret zamiri
Gel de böylesine inan İşaret zamiri
Öteki, başını eğip dinledi İşaret zamiri
UYARI : İşaret zamirinden “bu, şu ve bunlar, şunlar” sözcükleri bir kişi adı yerine kullanılabilirler Bu durum diğer işaret zamirleri için de geçerlidir Örnek :
Bu, adam çağırdı (Bu adam)
zamir Sıfat
Şu, insanlara kızıyor (Şu insanlar)
Zamir sıfat
ü İşaret zamirleri belirtili ad tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan olarak kullanılabilirler
Örnek : Bunun acısı
Evin şurası
Öbürünün derdi
İnsanın böylesi
ü İşaret sözcüklerinin yalın ve tekil şekilleri (bu, şu, o) işaret zamiri olup da cümlede bir adın önünde kullanılırsa araya mutlaka virgül (,) işareti konur Aksi halde anlam karışıklığı ortaya çıkar Örnek : Bu, kitabın önsözüne eklenecek
İşaret zamiri
Bu kitabın önsözüne eklenecek
İşaret zamiri
Belgisiz Zamirler : Bir adın yerini tuttukları halde, hangi adın yerini tuttukları tam olarak belli olmayan zamirlerdir Adları sayı, ölçü miktar ve özne yönünden tam değil de belli belirsiz bir biçimde göstererek onların yerini tutarlar
Belgisiz zamir olarak kullanılan başlıca sözcükler şunlardır : Kimisi, kimileri, kimi, biri, birisi, birileri, birkaçı, bazısı, bazıları, çoğu, birçoğu, birçokları, başkası, birazı, fazlası, bir kısmı, hepsi, kimse, tümü herkes, hepimiz gibi Örnek : Kimsenin ahı kimsede kalmaz
Çoğu gitti, azı kaldı Birçoğu, bu durumdan habersiz
Hepsine benden selam söyle Kimi ağlarken kimi gülüyor
Başkalarını değil, biraz da bizi düşün İçlerinden birisi bana çok tanıdık geldi
Belgisiz Zamirlerin Özellikleri :
ü Belgisiz zamirler belirtili ad tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan olarak kullanılabilirler Örnek : Birkaçının düşüncesi Çocukların birkaçı
ü Kişi ve işaret zamirlerinden bazıları ikileme oluşturacak biçimde kullanılırsa belgisiz zamir olur Örnek : Onun bunun sözüne uyma Seni beni hiç dinler mi o?
ü “Şey” sözcüğü, belirsiz bir adın yerini tuttuğu için belgisiz zamirdir Örnek :
Çarşıdan şey aldım Şey sordu
Soru Zamirleri : Adların yerini soru yoluyla tutan bir zamir çeşididir Soru zamirleri sor sorarak adların yerine kullanılan sözcüklerdir denilebilir Örnek :
Bu kitabı kim yırttı? (Ali yırttı)
Senden ne istiyor? (Para istiyor)
Dün akşam nereden geliyordun? (sinemadan)
Hangisini daha çok beğendin? (şunu)
Yolda kime rastlamış? (bir arkadaşına)
Soru Zamirlerinin Özellikleri :
ü Soru sözcükleri bir eylemin anlamını etkileyecek bir biçimde kullanılırsa, soru zarfı olur (Ne, Nasıl?) Örnek : Buralarda ne dolaşıp duruyorsun? Niçin? Anlamında
Bu havada buraya nasıl gelmiş? Ne şekilde anlamında
ü Soru zamirleri, bir belirtili ad tamlamasında tamlayan ya da tamlanan olarak kullanılabilir Örnek : Kimlerin parası?
Çocukların hangisi?
Adamın nesi?
ü Bazı soru sözcükleri bir adın önüne gelerek onu soru yoluyla belirtirse, soru sıfatı olur (hangi, kaç, ne, nasıl) Örnek :
Hangi okulu bitirmiş?
Soru sıfatı Ad
Bunlara kaç para verdiniz?
Soru Sıfatı Ad
Ne iş yapıyormuş?
Soru Sıfatı Ad
İlgi Zamiri : Bir belirtili ad tamlamasında tamlanan durumundaki ikinci adın yerini tutan “-ki” ekine ilgi zamiri denir Örnek : Salonun duvarları temiz ama odalarınki kirli
Odalarınki odaların duvarları
Benim kalemim seninkinden iyi yazıyor
Seninki senin kalemin
İlgi Zamirinin Özellikleri :
ü İlgi zamiri, tamlamada tamlananın yerini tutar Tamlanan tekrar yazılmak istendiğinde “-ki” atılabilir Örnek : Bunun-ki daha canlı Bu kazağın renkleri daha canlı
ü İlgi zamiriyle, addan sıfat türeten “-ki” eki karıştırılmamalıdır “-ki” eğer ilgi zamiriyse bağlandığı sözcük (-in, -im) tamlayan eklerinden sonra kullanılır Addan sıfat yapan “-ki” ekinde böyle bir durum yoktur Örnek :
Eğil salkım söğüt eğil, bu benimki sevda değil Ben-im-ki
Çocuğunki daha mantıklı Çocuk-un-ki
Evdeki hesap çarşıya uymaz Ev-de-ki Addan - sıfat
Geceki yağmur ortalığı batırmış Gece-ki türetir
ü Bir adın sonuna gelerek, o varlığın sahibini, kime ait olduğunu gösteren (-im, -in, -i, -imiz, -iniz, -leri) iyelik eklerine iyelik zamiri denir Örnek :
Kalemim (benim kalemim) kalemimiz (bizim kalemimiz)
Kalemin (senin kalemin) kaleminiz (sizin kaleminiz)
Kalemi (onun kalemi) kalemleri (onların kalemleri)
Yapılarına Göre Zamirler : Zamirler yapıları yönünden iki grupta incelenir
ü Basit (Yalın) Zamirler : Hiç yapım eki almamış, kök durumunda olan ya da yalnızca çekim eki alan zamirlerdir Örnek : ben, şunda, bazıları, kim, bizlerden, onun vb
ü Bileşik Zamirler : İki sözcüğün birleşmesinden oluşan zamirlerdir Örnek :
Birçoğu, kimse, birkaçı, herhangi biri vb
UYARI : Yapım eki alarak türetilen zamirlerde vardır Örnek : Bu - ra, şu -ra
Zamirlerin Görevleri : Zamirler, cümlede bir adın yerini tutan sözcük türü olduğu için cümlede bir ad gibi, özne, nesne, dolaylı tümleç ve yüklem görevinde kullanılabilirler
Örnek : Seni buraya babam çağırdı
Bu işin aslını bir de biz araştıralım
Aradığımız ev şuradaymış

Zarflar (Belirteçler)
Eylemleri, eylemsileri ve zarf türünde olan başka sözcükleri anlam yönünden pekiştiren ya da kısıtlayarak sınırlayan sözcük çeşididir Örnek :
Adam akıllı davranıyor
Zarf Eylem
Adam, akıllı davranarak işini yürütüyor
Zarf Eylem
Adam, çok akıllı birine benziyor
Zarf Sıfat Zamir (ad)
Adam, bu işte çok akıllı davrandı
Zarf Zarf Eylem
Anlam ve Görevlerine Göre Zarflar :
Zaman Zarfları : Eylemleri ve eylemsileri zaman yönünden gösteren, bunları zaman olarak sınırlayan bir zarf çeşididir Zaman zarflarını bulabilmek için eylem ve eylemsi tabanlarına “Ne zaman?” sorusu yöneltilir Örnek :
Demin buradaydı, şimdi yok oldu
Geç fark ettim, taşın sert olduğunu
Yıllar önce değil ağaç, bir yeşil ota bile rastlayamazdık
Kışın giyeceğim diyerek ucuzluktan bir sürü kazak aldı
Yirmi yaşında evlenip çoluğa çocuğa karışmış
Zaman Zarfının Özellikleri :
ü Zaman bildiren sözcükler, eyleme, ya da eylemsiye yöneltilen “Ne zaman?” sorusuna yanıt verirlerse, zaman zarfı; zaman kavramını karşılarsa, tür yönünden ad olurlar Örnek : Erkenden yat, sabah yola çıkacaksın
Zaman Zarfı
Sabah yeni umutların doğuşudur
Ad
ü Ad ve sıfat tamlamaları cümle içinde zaman zarfı olarak kullanılabilir Örnek :
Ertesi gün başladı, gün doğmadan yolculuk
Sıfat tamlaması
Gece yarısı bir patlama oldu
Ad tamlaması
Durum Zarfları : Eylemlerin ya da eylemsilerin nasıl olduğunu, ne durumda bulunduğunu gösteren bir zarf çeşididir Durum zarflarını bulabilmek için eylem ve eylemsilere “Nasıl?” sorusu yöneltilir Örnek : Adam aniden karşıma çıktı
Sahnedeki sanatçıyı hayranlıkla izliyor
Beni iyi dinle, sonra pişman olursun
Çocuklar odalarında sessiz sessiz oynuyor
Kapıyı çalıp yavaşça girdi
Durum Zarfının Özellikleri :
ü Bir sözcük, bir adı veya zamiri nitelerse, sıfat; bir eylemi ya da eylemsiyi nitelerse, durum zarfı olur Örnek :
O iyi insanlar, o güzel atlara bindiler ve çekip gittiler
Sıfat Ad Sıfat Ad
İyi düşünüp güzel konuştu
Zarf Eylemsi Zarf Eylemsi
ü İkileme biçiminde kurulan, pekiştirilmiş olan ve edatla öbekleşen kimi sözcükler eylem ve eylemsiyi etkileyerek zarf görevinde kullanılabilir Örnek :
Güneş pırıl pırıl parlıyordu İkileme
zarf
Deniz masmavi görünüyordu Pekiştirme
zarf
Çamaşırları sakız gibi yıkamış Edat öbeği
Zarf
Yer-yön Zarfları : Eylemlerin ve eylemsilerin gerçekleştiği yeri ve yöneldiği yönü gösteren bir zarf çeşididir Yer-yön zarflarını bulabilmek için eylem ve eylemsilere “Ne yöne, Ne tarafa?” soruları yöneltilir Örnek :
Az önce dışarı çıktı
Adam bir adım geri çekildi
İleri atılıp sellercesine, göğsünden vurulup tam ercesine
Bırak bekle, asansör yukarı çıkıyor
Yer-yön Zarfının Özellikleri :
ü Yer-yön bildiren sözcüklerin yer-yön zarfı olabilmesi için mutlaka bir eylemi ya da eylemsiyi göstermesi gerekir Aksi halde bunlar başka bir sözcük oluşturur
§ Bir adın önüne gelerek adı etkilerse sıfat olur Örnek :
Yukarı mahalle, aşağı kat, ileri adım
Sıfat Ad Sıfat Ad Sıfat Ad
§ Ad durum ekleriyle çekimlenirse ad olur Örnek :
İçeriye bir yabancı girdi
Ad
Biraz geriye git
Ad
Dışarıda kar, içeride sımsıcak bir hava vardı
Ad Ad
§ Bir yer ve yön adı olarak kullanılırsa, tür yönünden yine ad olur Örnek :
Dışarısı çok kalabalıktı
Ad
Aşağısı oldukça sessiz ve sakindi
Ad
ü Görüldüğü gibi yer ve yön gösteren “içeri, dışarı, aşağı, yukarı, öte, beri, ileri, geri” gibi sözcüklerin yer-yön zarfı olabilmesi için mutlaka ad durum eklerinden birini almamış ve çoğalmamış olarak eylemlerin önünde kullanılmaları gerekir
Azlık-Çokluk Zarfları : Bir eylemin, eylemsinin, sıfatın veya başka bir zarfın sayısını ve ölçüsünü gösteren, bunları karşılaştırarak dereceleyen bir zarf çeşididir
Dilimizde sayı, ölçü ve miktar gösteren, karşılaştırma ve derecelendirme yapılabilen başlıca sözcükler şunlardır: daha, pek, çok, en, fazla, oldukça, epey, epeyce, az, biraz, gayet, fevkalade, denli
Örnek : Çok yedim, daha fazla yiyemem
Zarf Eylem Zarf Zarf Eylem
Olanlara fevkalade sevindim
Zarf Eylem
Çok çalışıp az dinlenirdi
Zarf Eylemsi Zarf Eylem
Bir dahaki sınava daha iyi hazırlan
Zarf Zarf Eylem
Ondan daha iyi bir insana rastlamadım
Zarf Sıfat Grubu Ad
Ali en iyi, en akıllı öğrenciymiş
Zarf Sıfat Zarf Sıfat
Son günlerde gayet sakin bir çocuk olmuştu
Zarf Sıfat Grubu Ad
Adlar ikileme oluşturarak azlık-çokluk zarfı yaratabilir
Örnek : Yemeklerden tabak tabak yediler
Zarf
Donmuş patatesler çuval çuval çöpe atıldı
Zarf
Soru Zarfları : Soru sözcükleri bir eyleme yönelerek onun nasıl yapıldığını, ne durumda olduğunu, yapılış şeklini ve zamanını buldurmaya yönelik olarak kullanılırsa soru zarfı olur Örnek : Parandan ne kadar harcadın?
Soru Zarfı
Neden her şeyden beni sorumlu tutuyor?
Soru Zarfı
Ne diye ağlayıp duruyorsun?
Soru zarfı
Oradan ne zaman gelecekmiş?
Soru zarfı
Yapılarına Göre Zarflar :
ü Basit Zarflar : Yapım eki almamış ya da bileşik bir sözcük durumunda olmayan, kök halinde olan zarflardır Örnek : çok, pek, dün, yukarı, tek, demin
ü Türemiş Zarflar :Yapım eki alarak gövde durumuna geçen zarflardır Örnek :
Er-ken, ön-ce, son-ra, sabah-leyin, kış-ın, saatler-ce
ü Bileşik Zarflar : İki sözcüğün biçimsel olarak birleşmesinden oluşan zarflardır Örnek :
Bir-az, bu-gün, ilk-önce
ü Öbekleşmiş Zarflar : İki ya da daha çok sözcüğün biçimce ayrı yazılmasına karşın anlamca kaynaşmasından oluşan zarlardır Örnek : hemen hemen, er geç, bazı bazı, zaman zaman
Zarflarla İlgili Genel Uyarılar :
ü Dilimizde kesinlik anlamı taşıyan “şüphesiz, elbette, mutlaka, asla, kuşkusuz” gibi sözcükler, bu anlamlarla eylemi pekiştirdiğinde kesinlik zarfı oluşturur Örnek :
Doğacaktır, elbet sana vadettiği günler Hakk’ın
Benimle bir daha asla böyle konuşma!
Şüphesiz tüm söylenenleri anlıyor
ü Eylem ve eylemsilere tekrar anlamı veren, onların yinelendiğini gösteren “tekrar, bir daha, gene, sık sık, çoğu kez, arada bir, bazen, yine” gibi sözcükler yineleme zarfı yaratır Örnek : Bu konuyu tekrar ele almalıyız
Kar yine savrula savrula yağıyordu
Çocuk ikide bir babasından para istiyor
ü Eyleme olasılık anlamı katan “belli, herhalde” sözcükleri olasılık zarfı olarak adlandırılır Örnek : Belki yarın, belki de yarından sonra gelir
Herhalde toplantıda konuşulanları hiç dinlemedin
ü Eylemi zaman ve nicelik yönünden sınırlayan “artık, ancak, yalnız” sözcükleri sınırlama zarfı adını alır Örnek : Artık bu sıkıntıya dayanamıyorum
Bu işi ancak üç gün sonra bitirebilirim
Beni yalnız sen anlarsın
ü Genellikle bir soruya karşılık olarak kullanılan “evet, hayır” sözcükleri onaylama zarfı adını alır Örnek : - Kitap okur musun?
- Evet
- Sen de gittin mi?
- Hayır

Eylemler (Fiiller) :İş, oluş, hareket, durum ve kılış bildiren; zaman ve kişi eklerine göre çekimlenebilen; zaman ve kişi ekleriyle çekimlenmesi halinde cümle içinde yüklem görevi üstlenen sözcüklere eylem (fiil) denir
Örnek : bak-, sus-, büyü-, ağla-, koş-
Gel-di-m kopar-ı-yor-uz
Gel (eylem kökü) kopar (eylem gövdesi)
-di (zaman eki) -yor (zaman eki)
-m (1 Tekil kişi eki) -uz (1 Çoğul kişi eki)
Eylemler, varlıkların yaptıkları hareketlerin niteliklerine ve özelliklerine göre, şu gruplara ayrılarak incelenir :
ü İş ve Kılış Eylemleri :Öznenin kendi iradesiyle bir nesne üzerinde gerçekleşen ve bu eylemden nesnenin etkilendiği tüm eylemler iş-kılış anlamlıdır Örnek : Kadın gömleği ütüledi
Açmak, yıkamak, kesmek
ü Oluş Eylemleri : Gerçekleşmeleri özneye bağlı olmayan, doğal bir değişim içinde kendi kendine olan, nesne almayan tüm eylemler oluş anlamlıdır Örnek : Adam iyice yaşlanmıştı
Paslanmak, büyümek, çürümek
ü Hareket Eylemleri : Belli bir enerjinin, öznenin hareketlenmesine ya da yer değiştirmesine yönelik olarak harcandığı ve nesne almayan tüm eylemler hareket anlamlıdır
Örnek : Bugün parkta uzun uzun yürüdüm
Yüzmek, gitmek, kaçmak
ü Durum Eylemleri : Öznenin kendi sitemiyle gerçekleştirdiği, daha çok içinde bulunduğu durumu gösteren ve bir durağanlık bildiren tüm eylemler durum anlamlıdır Durum eylemleri de nesne almaz Örnek : Burada biraz dinleniyorum
Yatmak, ağlamak, üzülmek
UYARI : İş-kılış eylemleri, nesne aldığı için bu eylemler geçişlidir Oluş, durum ve hareket eylemleri genellikle nesne almazlar Bu nedenle geçişsizdir
Eylemlerin bir bölümünün iş-kılış, oluş ve durum bildirmesi, cümledeki kullanımına bağlıdır
Örnek : Çocuk kapıyı açtı (iş-kılış)
Bütün çiçekler açtı (oluş)
Eylemlerde Zaman : Eylemin içinden geçtiği, geçmekte olduğu ya da geçeceği süre “zaman” olarak adlandırılır Zaman kavramı, kişi kavramıyla birlikte eylemi adlandıran ve biçimlendiren temel öğedir
ü Geçmiş Zaman : Eylemin sözden önce gerçekleştiğini gösteren zamandır Örnek :
Git-ti, git-miş önce eylem, sonra anlatış
ü Şimdiki Zaman : Eylemle anlatışın aynı anda gerçekleştiğini gösteren zamandır
Örnek : bak-ı-yor, gel-i-yor eylemle anlatış aynı anda gerçekleşir
ü Gelecek Zaman : Önce anlatışın, sonra eylemin gerçekleşeceğini gösteren zamandır Örnek : bak-acak, anlat-acak önce söz, sonra eylem
ü Geniş Zaman : Eylemin sürekli ya da genellikle yapıldığını gösteren zamandır Örnek : okur-r, çalış-ır sürekli ya da genellikle yapılır
Eylemlerde Kişi : Eylemin kim tarafından yapıldığını, kiminle ilgili olduğunu gösteren kavrama kişi (şahıs) denir Kişi kavramı, eylem kök ve gövdelerinde kip eklerinden sonra eklenir Eylemlerde üç temel kişi vardır Bunlar tekil ve çoğul olarak kullanılabilir

KİŞİ

TEKİL
ÇOĞUL
AÇIKLAMA
ÖRNEK

I
Ben
Biz
Sözü Söyleyen
Okudum
Okuyoruz
II
Sen
Siz
Sözü Dinleyen
Gelirsin
1 Gelirsiniz
III
O
Onlar
Hakkında Konuşulan
2 Biliyor
Biliyorlar

Uyarı : Üçüncü tekil kişi eki yoktur Üçüncü tekil kişinin anlatımında eyleme yalnızca kip eki getirilir (bit-ti, git-miş, otur-u-yor)
Eylemlere gelen kip eklerine göre kişi ekleri de farklılaşabilir Örnek :
Yap-ı-yor-uz (I Çoğul kişi eki)
Bekle-di-k (I Çoğul kişi eki)

Eylem Adları : Dış dünyadaki her varlığın ve her kavramın bir adı olduğu gibi eylemlerin de bir adı vardır Eylem kök ve gövdelerine getirilen “-mak (-mek), -ma (-me), -ış (-iş)” ekleri geldikleri eyleme ad verip eylem adı oluştururlar Eylem adı durumundaki bu sözcüklere ad eylem (mastar) adı verilir Örnek : Buradan gitmek istiyor
Bu saatte gitmeye kalkma
Oraya gidişimiz zor oldu
Eylemlerde Kip : Eylemlerin iş-kılış, hareket ve durumu anlatabilmek için haber ve dilek kipleriyle birlikte kişi ekleriyle çekimlenmesine kip denir Örnek :
Otur - eylem kökü
Otur-acak-sın çekimli eylem
Otur-sa-n çekimli eylem
Çekimli eylemler dört biçimde kullanılabilir:
Olumlu biçim çalıştım
Olumsuz biçim çalışmadım
Soru biçimi çalıştım mı?
Olumsuz soru biçimi çalışmadım mı?
Haber (Bildirme) Kipleri :
a) Görülen (di’li) Geçmiş Zaman : Eylem kök ya da gövdelerine “-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü) eklerinden biri getirilerek yapılır
Anlamı : Geçmişte yapılan bitmiş eylemleri kesinliğe bağlayarak anlatır Görülen geçmiş zamanda aşağıdaki anlam özellikleri görülür :
ü Görülen ve yaşanan bir olayın anlatımında bu kip kullanılır Örnek :
Öğrenciler son sınavlarına geçen hafta girdiler
Çocukluğumda ciddi bir hastalık geçirdim
ü Kesinliği, tarihi belgelere dayanan olayların anlatımında da bu kip kullanılır Örnek: Osmanlı Devleti 1299’da kuruldu
Fatih, bütün askeri dehasını kullanarak İstanbul’u fethetti
Di’li geçmiş zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Baktım
Baktık

II

Baktın
Baktınız

III

Baktı
Baktılar

b) Duyulan (Miş’li) Geçmiş Zaman) : Eylem kök ya da gövdelerine “-mış, -miş, -muş, -müş” eklerinden biri getirilerek yapılır
Anlamı :
ü Geçmişte yapılan bir eylemi kesinliğe bağlamadan anlatır Örnek :
O yıllarda ülkemizde büyük ekonomik sıkıntılar yaşanmış
Gençlik yıllarında bütün Avrupa ülkelerini gezmiş
ü Kısa bir geçmiş zaman diliminde de olsa, başkasından duyulan eylemlerin anlatımında kullanılır Örnek : Geçen gün en yakın arkadaşıyla kavga etmiş
Erdal, dün sinemaya gitmiş, ama filmi beğenmemiş
ü Farkında olunmayan bir eylemin anlatımında kullanılır Örnek :
Öyle bir dalmışız ki, sabah olmuş
Bir de ne göreyim herkes gitmiş
ü Gerçekleşen bir eyleme tanık olma durumlarında da kullanılabilir Örnek :
Eline sağlık, çayda çay olmuş
Kısa sürede iyice yıpranmışsın
ü “-dır, -dir” ek eylemleriyle kullanıldığında kesinlik ya da olasılık anlamı kazanır Örnek : Gönderdiğin mektubu dün almıştır (Olasılık)
Özür dilerim, kayıtlarımız kapanmıştır (kesinlik)
Miş’li geçmiş zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Okumuşum
Okumuşuz

II

Okumuşsun
Okumuşsunuz

III

Okumuş
Okumuşlar

c) Şimdi Zaman : Eylem kök ya da gövdelerine “-yor” ekinin getirilmesiyle yapılır
Anlamı :
ü İçinde bulunduğumuz zaman dilimi içinde başlamış; ama henüz bitmemiş, sürmekte olan bir eylemin anlatımında kullanılır Örnek :
Çocuk bütün dikkatiyle ders dinliyor
Ayşe’ye geçen gün gördüğümüz kazayı anlatıyordum
ü “-dır, -dir” ek-eylemiyle kullanıldığında olasılık anlamı kazanır Örnek :
Bu saatte evde uyuyordur
Şimdiki zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Açıyorum
Açıyoruz

II

Açıyorsun
Açıyorsunuz

III

Açıyor
Açıyorlar

d) Gelecek Zaman : Eylem kök ya da gövdelerine “-acak, -ecek” eki getirilerek yapılır
Anlamı :
ü Henüz yapılmamış, içine girilecek bir zaman dilimi içinde yapılacak olan bir eylemin anlatımında kullanılır Örnek : Yarın akşam İstanbul’a gideceğiz
Akşama misafir gelecek
ü “-dır, -dir” ek eylemiyle kullanılırsa, kesinlik anlamı kazanır Örnek :
Bu sorun en geç yarın halledilecektir
Gelecek zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Açacağım
Açacağız

II

Açacaksın
Açacaksınız

III

Açacak
Açacaklar

e) Geniş Zaman : Eylem kök ya da gövdelerine “-r (-ır, -ir, -ur, -ür, -ar, -er)” eklerinin getirilmesiyle yapılır
Anlamı :
ü Genel doğruları göstermede kullanılır Örnek : Su testisi su yolunda kırılır
Her canlı doğar, yaşar, ölür
ü Sürekli ya da genellikle yapılan eylemlerin anlatımında kullanılır Örnek :
Geniş zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

TEKİL

ÇOĞUL

I

Açarım
Açmam
Açarız
Açmayız

II

Açarsın
Açmazsın
Açarsınız
Açmazsınız

III

Açar
Açmaz
Açarlar
Açmazlar

UYARI : “-r” eki yalnızca olumlu çekimlerde kullanılır Olumsuz çekimlerde bu kipin olumsuzu “-ma-z, -me-z” ekiyle yapılır
Dilek Kipleri :
a) İstek Kipi : Eylem kök ya da gövdelerine “-a, -e” eki getirilerek yapılır
Anlamı :
ü Getirildiği eyleme istek anlamı verir Örnek : Akşama ben de size geleyim
ü İsteğin yanı sıra öğüt ve gereklilik anlamı verir Örnek :
Kimsesizlere yardım edelim (Öğüt)
Derslerimize düzenli çalışalım (Gereklilik)
İstek kipinin kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ
TEKİL
ÇOĞUL

I

Alayım
Alalım

II

Alasın
Alasınız

III

Ala
Alalar

b) Dilek – Şart Kipi : Eylem tabanlarına “-sa, -se” ekinin getirilmesiyle yapılır
Anlamı :
ü Eyleme dilek anlamı verir Örnek : Ben de seninle gelsem
Tiyatroya değil de, sinemaya gitsek
ü Koşul anlamıyla kullanılır Örnek : Bu işi başarırsa, güvenimi kazanır
Giderse, bir daha dönmez
Dilek-şart kipinin kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Gitsem
Gitsek

II

Gitsen
Gitseniz

III

Gitse
Gitseler

Uyarı : Dilek kipleri herhangi bir zaman kavramını taşımadığı için bunlarla yapılan bileşik zamanlı eylemler, gerçekte ya tek zaman anlamı taşırlar ya da hiç zaman anlamı taşımazlar
c) Gereklilik Kipi : Eylem kök ya da gövdelerine “-malı, -meli” ekinin getirilmesiyle yapılır
Anlamı : Eylemin yapılması, olması gerektiğini bildirir Bu anlam, “gerek, lazım, icap etmek” sözcükleriyle de sağlanır Örnek : Onunla hemen konuşmalıyım
Bu işi yarına bitirmeliyiz
Gereklilik kipinin kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL
ÇOĞUL

I

Bilmeliyim
Bilmeliyiz

II

Bilmelisin
Bilmelisiniz

III

Bilmeli
Bilmeliler

d) Emir (Buyurma) Kipi : Emir kipinin eki yoktur Bu nedenle I ve çoğul kişilerde emir kipinin çekimi olmaz Çünkü kişiler kendi kendilerine emredemezler Emir kipine II Tekil kişi dışında kişi ekleri getirilebilir
Anlamı :
ü Eylemin yapılmasını emir biçiminde belirtir Örnek :
Derslerini bitirir bitirmez yat (Olumlu emir)
Eve zamanında gelin (Olumlu emir)
Dışarı çıkmayın (Olumsuz emir)
ü Bazen dilek anlamıyla kullanılır Örnek : Tanrım, bana yardım et
Dünyada hiç aç insan olmasın
Emir kipinin kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

II

Gel
Gelin

III

Gelsin
Gelsinler

UYARI : Haber (bildirme) kiplerinde belli bir zaman kavramı varken, dilek kipleri zaman bildirmez
Eylemlerde Bileşik Zamanlılık : Bileşik zaman, basit zamanlı bir eyleme hikaye, rivayet ve koşul eklerinin getirilmesiyle yapılır Kısaca bileşik zamanlı bir eylem üç değişik şekilde kurulur :
Eylem tabanı + Zaman eki + idi = Hikaye bileşik zamanlı eylem
Eylem tabanı + Zaman eki + imiş = Rivayet bileşik zamanlı eylem
Eylem tabanı + Zaman eki + ise = Koşul bileşik zamanlı eylem

BASİT ZAMANLI EYLEM + EK EYLEM =BİLEŞİK ZAMANLI EYLEM
UYARI: Dilek kipleri herhangi bir zaman kavramı taşımadığı için bunlarla yapılan bileşik zamanlı eylemler, gerçekte ya tek zaman anlamı taşırlar ya da hiç zaman anlamı taşımazlar
Bileşik Zaman Üç Tanedir :
a) Hikaye Bileşik Zaman : Haber ya da dilek kipi almış bir eyleme “-dı, -di, -du, -dü” eklerinden birinin getirilmesiyle yapılır Örnek :
ü Di’li geçmiş zamanın hikayesi : bildiydim, aldıydık
ü Miş’li geçmiş zamanın hikayesi : bilmiştim, almıştık
ü Şimdiki zamanın hikayesi : biliyordum, alıyorduk
ü Gelecek zamanın hikayesi : bilecektim, alacaktık
ü Geniş zamanın hikayesi : bilirdim, alırdık
ü İstek kipinin hikayesi : bilseydim, alsaydık
ü Dilek-şart kipinin hikayesi : bilseydim, alsaydık
ü Gereklilik kipinin hikayesi : bilmeliydim, almalıydık
b) Rivayet Bileşik Zaman : Haber ya da dilek kip almış bir eyleme “–mış, -miş, -muş, -müş” eklerinden birinin getirilmesiyle yapılır Örnek :
ü Di’li geçmiş zamanın rivayeti yoktur
ü Miş’li geçmiş zamanın rivayeti : bilmişmişim, alıyormuşuz
ü Şimdiki zamanın rivayeti : biliyormuşum, alıyormuşuz
ü Gelecek zamanın rivayeti : bilecekmişim, alacakmışım
ü İstek kipinin rivayeti : bileymişim, alaymışız
ü Dilek-şart kipinin rivayeti : bilseymişim, alsaymışız
ü Gereklilik kipinin rivayeti : bilmeliymişim, almalıymışız
c) Koşul Bileşik Zamanı : Haber ya da dilek kipiyle çekimli bir eyleme “-sa, -se” ekinin getirilmesiyle yapılır Dilek kiplerinden yalnızca gereklilik kipinin koşul bileşik şekli yoktur Örnek :
ü Di’li geçmiş zamanın koşulu : bildiysem, aldıysak
ü Miş’li geçmiş zamanın koşulu : bilmişsem, almışsak
ü Şimdiki zamanın koşulu : biliyorsam, alıyorsak
ü Geniş zamanın koşulu : bilirsem, alırsak
ü Gelecek zamanın koşulu : bileceksem, alacaksak
ü Gereklilik kipinin koşulu : bilmeliysem, almalıysak
Eylem Kipinde Anlam Kayması : Bir kipin kendi anlamı dışında, bir başka kipin anlamını verecek bir biçimde kullanılmasına eylem kipinde anlam kayması ya da zaman kayması denir
Anlam kaymasına uğrayan başlıca kipler şunlardır :
a) Şimdiki Zaman Kipi : Şimdiki zaman kipi “-yor” geçmiş zaman, gelecek zaman ve geniş zaman kipi yerine kullanılabilir Örnek :
ü Onu yolda görüyor ve selam vermiyor (Di’li geçmiş zaman yerine)
ü Ninem, teyzeme bir mektup yazıyor ve beni şikayet ediyor (Miş’li geçmiş zaman yerine)
ü Her Pazar buraya geliyor ve bizimle sohbet ediyor (Geniş zaman yerine)
ü Ben yarın geliyorum (Gelecek zaman yerine)
b) Geniş Zaman Kipi : Geniş zaman kipi “-r,-ır,-ir,-ur,-ür,-ar,-er” geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve emir kipi yerine kullanılabilir Örnek :
ü Günlerden bir gün kasabaya yaşlı başlı bir adam gelir (Geçmiş zaman yerine)
ü Merak etme, birazdan gelir (Gelecek zaman yerine)
ü Şimdi sen de beni düşünür müsün? (Şimdiki zaman yerine)
ü Oraya gider, Hamza’yı bulursun (Emir kip yerine)
c) Gelecek Zaman Kipi : Gelecek zaman kipi “-acak, -ecek” geçmiş zaman, gereklilik ve emir kipi yerine kullanılabilir Örnek :
ü Fatih İstanbul’u alacak ve Osmanlıların Balkanlar’daki varlığı kesinleşecek (Geçmiş zaman yerine)
ü Beni arayan Ayşe olacak (Gereklilik kipi yerine)
ü Burayı derhal temizleyeceksin (Emir kipi yerine)
Ek-Eylem (Ek-Fiil) : Ad ve ad soylu sözcüklerin sonuna gelerek, onların belirli bir kesinlik kazanıp yüklem olmasını sağlayan eklerdir
Örnek : Hava dün gece karlı Hava dün gece karlıydı
-dır Ali’nin boyu Erdal’dan uzundur
-imiş Babası oldukça zenginmiş
-dı Durmadan beni arayıp soran oydu
-ım Ben de bir insanım
-sın Dikkat et, sen daha küçük bir çocuksun
-iz Biz bu işe biraz isteksiz gibiyiz
-siniz Siz de diğer insanlarla eşitsiniz
-dırlar Bu saatte evde yokturlar
-ise Ya, bizi muayene edecek bu doktorsa!
Yapıları Yönünden Eylemler :
Basit (Yalın) Eylemler : Kök durumunda olan ya da yalnızca çekim eki alan eylemler biçimsel yönden basittir Örnek :
Git git-ecek-miş-im
Uyu uyu-malı-y-dı-k
Bak bak-sa-y-dı-nız
Konuş konuş-uyor-muş-sunuz
Türemiş Eylemler : Ad ya da eylem köklerine çeşitli yapım eklerinin getirilmesiyle gövde durumuna geçen eylemler biçimsel olarak türemiş eylemdir Örnek :
Kara-r Addan eylem piş-ir- Eylemden eylem
Oyun-a türemiş aç-ıl- türemiş
Bileşik Eylemler :İki ya da daha çok sözcüğün biçimce veya anlamca kaynaşarak tek bir yargıyı anlatacak hale gelmesiyle oluşan eylemler, yapıları yönünden bileşik eylem adını alır
Bileşik Eylemler Üç Farklı Biçimde Oluşur :
a) Yardımcı Eylemle Kurulan Bileşik Eylemler : Özellikle “et(mek), eyle(mek), ol(mak), kıl(mak), buyur(mak)” eylemleri çoğunlukla bir eylemi bir yargıyı tek başlarına ifade edemez, bu nedenle de tek başlarına yüklem olamazlar Bu durumda bu eylemler, kendilerinden önce gelen bir ad ya da ad soylu sözcükle birleşmek suretiyle kesin bir yargıyı ifade edebilirler Bu oluşuma, yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem denir
Ad/ad soylu sözcük + yardımcı eylem = Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem
Örnek : Pişman + ol(mak) Bütün yaptıklarına pişman olacak
Yardım + et(mek) Ödevlerimi yaparken bana yardım etti
His+et(mek) Olacakları önceden hissettim
Kabul+eyle(mek) Dualarımızı kabul eyle
Şükür+et(mek) Biz buna şükredelim
Yardımcı Bileşik Eylemle İlgili Uyarılar
Ø Et(mek), eyle(mek), ol(mak), kıl(mak) sözcükleri, kimi durumlarda tam (asıl) eylem olup, tek başlarına kesin bir yargı bildirirler Böyle durumlarda yardımcı eylem olarak kabul edilmezler Örnek : Bu masa buraya daha iyi oldu (uydu)
Yarın orada olurum (bulunurum)
Ø Bu sözcükler tam (asıl) eylem olduklarında tek başlarına yüklem görevi üstlenirler Örnek : Bahçemizdeki meyveler iyice oldu (olgunlaştı)
Ø Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylemlerde, ad ve ad soylu sözcüklerde ses düşmesi veya ses türemesi meydan gelirse, bunlar yardımcı eylemle bitişik yazılır Örnek : Kahır+ol- kahrol-
Zan+et- zannet-
Hapis+ol- hapsol-
Red+et- reddetmek-
Ø Ad ve ad soylu sözcük, yardımcı eylemle birleştiğinde herhangi bir ses olayı meydana gelmemişse, bunlar yardımcı eylemden ayrı yazılır Örnek :
Arz et-
Hak et-
Yetkili kıl-
İhmal et-
b) Kurallı (Özel) Bileşik Eylemler : İki eylem tabanının biçimce ve anlamca birleşip kaynaşmasıyla oluşan bir birleşik eylem çeşididir Bu birleşimde iki eylem arasına “-a, -e, -ı, -i, -u, -ü” seslerinden biri girer Bu birleşmede ikinci eylem sabit olup gerçek anlamından tümüyle sıyrılmıştır
Kurallı (özel) Bileşik Eylemler Dörde Ayrılır :
q Yeterlik Eylemi : Yapılışı : Eylem + (a, e) + bil(mek)
Anlamı : Eyleme “yeterli olma, başarabilme ya da olasılık” anlamı verir
Örnek : Akşama size gelebilirim (olasılık)
Bu soruyu Ahmet çözebilir (başarabilme)
Ben İngilizce konuşabilirim (yeterli olma)
Yeterlik birleşik eylemi üç şekilde olumsuz yapılır :

ANLAM

OLUMLU

OLUMSUZ

OLASILIK

Yapabilirim
Yapmayabilirim

YETERLİ OLMAYIŞ

Yapabilirim
Yapamayabilirim

KESİNLİK

Yapabilirim
Yapamam

q Tezlik Eylemi : Yapılışı : Eylem + (ı, i, u, ü) + ver(mek)
Anlamı : Eylemin “çabucak veya kolayca yapıldığı” nı gösterir
Örnek : Hastalığını duyunca geliverdim (çabukluk)
Soruları okuyuverdim (çabukluk kolaylık)
Tezlik eylemi iki şekilde olumsuz yapılır :

OLUMLU

OLUMSUZ

Çıkıverdi
Çıkmayıverdi
Bitiverdi
Bitmeyiverdi

q Sürerlik Eylemi : Yapılışı : Eylem + (a, e) gel(mek), kal(mak), dur(mak)
Anlamı : Eylemin bir süre aralıksız sürdüğü, kesintisiz devam ettiğini gösterir
Örnek : Bu iş böyle süregelmiş
Adamın arkasından bakakaldım
Sen, verdiğim işleri yapadur
q Yaklaşma Eylemi : Yapılışı : Eylem + (a, e) yaz(mak)
Anlamı : Eylemin gerçekleşmesine “çok yaklaşıldığı, çok az kaldığı”nı gösterir
Örnek : Kazada babam da öleyazdı
Yürürken düşeyazdım
c) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Eylemler : Anlamca kaynaşmış bileşik eylemler, bir araya gelen ad ve eylemden kimi zaman birinin kimi zamanda her ikisinin gerçek anlamlarından uzaklaşarak anlamca kaynaşmasıyla oluşan bileşik eylemlerdir
Anlamca kaynaşmış bileşik eylemler, şu yollarla oluşabilir:
q Bir eylemin, eylemsi ya da yardımcı eylemle birleşmesiyle meydana gelebilirler Örnek :
Göresi gel(mek)
Ağlayacağı tut(mak) Bu bileşik eylemde, ikinci sözcük (eylem) gerçek
Bilm ezlikten gel(mek) anlamından uzaklaşmıştır
Bitirmiş ol(mak)
q Ad soylu sözcüklerle bir eylemin birleşmesinden meydana gelebilirler Örnek :
Hasta düş(mek) Bu bileşik eylemlerde, ad soylu sözcükler
Acı çek(mek) gerçek anlamını korurken, eylemler
Nasihat ver(mek) gerçek anlamından uzaklaşır
Yalan at(mak)
q Hem ad hem de eylemin gerçek anlamından uzaklaşarak bir deyim grubu oluşturmasından meydan gelen birleşik eylemler
Örnek : abayı yak(mak)
Çam devir(mek)
Başı göğe er(mek)
Kaşıkla yedirip sapıyla göz çıkar(mak)
UYARI : Ad eylemin gerçek anlamını yitirdiği ancak deyim oluşturmayan ve bitişik yazılan birleşik eylemler de vardır Örnek : Varsay(mak)
Vazgeç(mek)
Elver(mek)
Öngör(mek)
Cümlenin öğelerine ayrılmasında birleşik eylemler bir bütün olarak ele alınmalı, aynı öğeyi oluşturduklarına dikkat edilmeli, bölünmemelidir Örnek :
B u k o n u d a b u r n u n d a n k ı l a l d ı r m ı y o r (yanlış)
Dolaylı Tümleç Nesne Yüklem
B u k o n u d a b u r n u n d a n k ı l a l d ı r m ı y o r (Doğru)

KİŞİ

TEKİL
ÇOĞUL
AÇIKLAMA
ÖRNEK

I
Ben
Biz
Sözü Söyleyen
Okudum
Okuyoruz
II
Sen
Siz
Sözü Dinleyen
Gelirsin
1 Gelirsiniz
III
O
Onlar
Hakkında Konuşulan
2 Biliyor
Biliyorlar

Uyarı : Üçüncü tekil kişi eki yoktur Üçüncü tekil kişinin anlatımında eyleme yalnızca kip eki getirilir (bit-ti, git-miş, otur-u-yor)
Eylemlere gelen kip eklerine göre kişi ekleri de farklılaşabilir Örnek :
Yap-ı-yor-uz (I Çoğul kişi eki)
Bekle-di-k (I Çoğul kişi eki)

Eylem Adları : Dış dünyadaki her varlığın ve her kavramın bir adı olduğu gibi eylemlerin de bir adı vardır Eylem kök ve gövdelerine getirilen “-mak (-mek), -ma (-me), -ış (-iş)” ekleri geldikleri eyleme ad verip eylem adı oluştururlar Eylem adı durumundaki bu sözcüklere ad eylem (mastar) adı verilir Örnek : Buradan gitmek istiyor
Bu saatte gitmeye kalkma
Oraya gidişimiz zor oldu
Eylemlerde Kip : Eylemlerin iş-kılış, hareket ve durumu anlatabilmek için haber ve dilek kipleriyle birlikte kişi ekleriyle çekimlenmesine kip denir Örnek :
Otur - eylem kökü
Otur-acak-sın çekimli eylem
Otur-sa-n çekimli eylem
Çekimli eylemler dört biçimde kullanılabilir:
Olumlu biçim çalıştım
Olumsuz biçim çalışmadım
Soru biçimi çalıştım mı?
Olumsuz soru biçimi çalışmadım mı?
Haber (Bildirme) Kipleri :
a) Görülen (di’li) Geçmiş Zaman : Eylem kök ya da gövdelerine “-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü) eklerinden biri getirilerek yapılır
Anlamı : Geçmişte yapılan bitmiş eylemleri kesinliğe bağlayarak anlatır Görülen geçmiş zamanda aşağıdaki anlam özellikleri görülür :
ü Görülen ve yaşanan bir olayın anlatımında bu kip kullanılır Örnek :
Öğrenciler son sınavlarına geçen hafta girdiler
Çocukluğumda ciddi bir hastalık geçirdim
ü Kesinliği, tarihi belgelere dayanan olayların anlatımında da bu kip kullanılır Örnek: Osmanlı Devleti 1299’da kuruldu
Fatih, bütün askeri dehasını kullanarak İstanbul’u fethetti
Di’li geçmiş zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Baktım
Baktık

II

Baktın
Baktınız

III

Baktı
Baktılar

b) Duyulan (Miş’li) Geçmiş Zaman) : Eylem kök ya da gövdelerine “-mış, -miş, -muş, -müş” eklerinden biri getirilerek yapılır
Anlamı :
ü Geçmişte yapılan bir eylemi kesinliğe bağlamadan anlatır Örnek :
O yıllarda ülkemizde büyük ekonomik sıkıntılar yaşanmış
Gençlik yıllarında bütün Avrupa ülkelerini gezmiş
ü Kısa bir geçmiş zaman diliminde de olsa, başkasından duyulan eylemlerin anlatımında kullanılır Örnek : Geçen gün en yakın arkadaşıyla kavga etmiş
Erdal, dün sinemaya gitmiş, ama filmi beğenmemiş
ü Farkında olunmayan bir eylemin anlatımında kullanılır Örnek :
Öyle bir dalmışız ki, sabah olmuş
Bir de ne göreyim herkes gitmiş
ü Gerçekleşen bir eyleme tanık olma durumlarında da kullanılabilir Örnek :
Eline sağlık, çayda çay olmuş
Kısa sürede iyice yıpranmışsın
ü “-dır, -dir” ek eylemleriyle kullanıldığında kesinlik ya da olasılık anlamı kazanır Örnek : Gönderdiğin mektubu dün almıştır (Olasılık)
Özür dilerim, kayıtlarımız kapanmıştır (kesinlik)
Miş’li geçmiş zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Okumuşum
Okumuşuz

II

Okumuşsun
Okumuşsunuz

III

Okumuş
Okumuşlar

c) Şimdi Zaman : Eylem kök ya da gövdelerine “-yor” ekinin getirilmesiyle yapılır
Anlamı :
ü İçinde bulunduğumuz zaman dilimi içinde başlamış; ama henüz bitmemiş, sürmekte olan bir eylemin anlatımında kullanılır Örnek :
Çocuk bütün dikkatiyle ders dinliyor
Ayşe’ye geçen gün gördüğümüz kazayı anlatıyordum
ü “-dır, -dir” ek-eylemiyle kullanıldığında olasılık anlamı kazanır Örnek :
Bu saatte evde uyuyordur
Şimdiki zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Açıyorum
Açıyoruz

II

Açıyorsun
Açıyorsunuz

III

Açıyor
Açıyorlar

d) Gelecek Zaman : Eylem kök ya da gövdelerine “-acak, -ecek” eki getirilerek yapılır
Anlamı :
ü Henüz yapılmamış, içine girilecek bir zaman dilimi içinde yapılacak olan bir eylemin anlatımında kullanılır Örnek : Yarın akşam İstanbul’a gideceğiz
Akşama misafir gelecek
ü “-dır, -dir” ek eylemiyle kullanılırsa, kesinlik anlamı kazanır Örnek :
Bu sorun en geç yarın halledilecektir
Gelecek zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Açacağım
Açacağız

II

Açacaksın
Açacaksınız

III

Açacak
Açacaklar

e) Geniş Zaman : Eylem kök ya da gövdelerine “-r (-ır, -ir, -ur, -ür, -ar, -er)” eklerinin getirilmesiyle yapılır
Anlamı :
ü Genel doğruları göstermede kullanılır Örnek : Su testisi su yolunda kırılır
Her canlı doğar, yaşar, ölür
ü Sürekli ya da genellikle yapılan eylemlerin anlatımında kullanılır Örnek :
Geniş zamanın kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

TEKİL

ÇOĞUL

I

Açarım
Açmam
Açarız
Açmayız

II

Açarsın
Açmazsın
Açarsınız
Açmazsınız

III

Açar
Açmaz
Açarlar
Açmazlar

UYARI : “-r” eki yalnızca olumlu çekimlerde kullanılır Olumsuz çekimlerde bu kipin olumsuzu “-ma-z, -me-z” ekiyle yapılır
Dilek Kipleri :
a) İstek Kipi : Eylem kök ya da gövdelerine “-a, -e” eki getirilerek yapılır
Anlamı :
ü Getirildiği eyleme istek anlamı verir Örnek : Akşama ben de size geleyim
ü İsteğin yanı sıra öğüt ve gereklilik anlamı verir Örnek :
Kimsesizlere yardım edelim (Öğüt)
Derslerimize düzenli çalışalım (Gereklilik)
İstek kipinin kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ
TEKİL
ÇOĞUL

I

Alayım
Alalım

II

Alasın
Alasınız

III

Ala
Alalar

b) Dilek – Şart Kipi : Eylem tabanlarına “-sa, -se” ekinin getirilmesiyle yapılır
Anlamı :
ü Eyleme dilek anlamı verir Örnek : Ben de seninle gelsem
Tiyatroya değil de, sinemaya gitsek
ü Koşul anlamıyla kullanılır Örnek : Bu işi başarırsa, güvenimi kazanır
Giderse, bir daha dönmez
Dilek-şart kipinin kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

I

Gitsem
Gitsek

II

Gitsen
Gitseniz

III

Gitse
Gitseler

Uyarı : Dilek kipleri herhangi bir zaman kavramını taşımadığı için bunlarla yapılan bileşik zamanlı eylemler, gerçekte ya tek zaman anlamı taşırlar ya da hiç zaman anlamı taşımazlar
c) Gereklilik Kipi : Eylem kök ya da gövdelerine “-malı, -meli” ekinin getirilmesiyle yapılır
Anlamı : Eylemin yapılması, olması gerektiğini bildirir Bu anlam, “gerek, lazım, icap etmek” sözcükleriyle de sağlanır Örnek : Onunla hemen konuşmalıyım
Bu işi yarına bitirmeliyiz
Gereklilik kipinin kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL
ÇOĞUL

I

Bilmeliyim
Bilmeliyiz

II

Bilmelisin
Bilmelisiniz

III

Bilmeli
Bilmeliler

d) Emir (Buyurma) Kipi : Emir kipinin eki yoktur Bu nedenle I ve çoğul kişilerde emir kipinin çekimi olmaz Çünkü kişiler kendi kendilerine emredemezler Emir kipine II Tekil kişi dışında kişi ekleri getirilebilir
Anlamı :
ü Eylemin yapılmasını emir biçiminde belirtir Örnek :
Derslerini bitirir bitirmez yat (Olumlu emir)
Eve zamanında gelin (Olumlu emir)
Dışarı çıkmayın (Olumsuz emir)
ü Bazen dilek anlamıyla kullanılır Örnek : Tanrım, bana yardım et
Dünyada hiç aç insan olmasın
Emir kipinin kişilere göre çekimi şöyledir :

KİŞİ

TEKİL

ÇOĞUL

II

Gel
Gelin

III

Gelsin
Gelsinler

UYARI : Haber (bildirme) kiplerinde belli bir zaman kavramı varken, dilek kipleri zaman bildirmez
Eylemlerde Bileşik Zamanlılık : Bileşik zaman, basit zamanlı bir eyleme hikaye, rivayet ve koşul eklerinin getirilmesiyle yapılır Kısaca bileşik zamanlı bir eylem üç değişik şekilde kurulur :
Eylem tabanı + Zaman eki + idi = Hikaye bileşik zamanlı eylem
Eylem tabanı + Zaman eki + imiş = Rivayet bileşik zamanlı eylem
Eylem tabanı + Zaman eki + ise = Koşul bileşik zamanlı eylem

BASİT ZAMANLI EYLEM + EK EYLEM =BİLEŞİK ZAMANLI EYLEM
UYARI: Dilek kipleri herhangi bir zaman kavramı taşımadığı için bunlarla yapılan bileşik zamanlı eylemler, gerçekte ya tek zaman anlamı taşırlar ya da hiç zaman anlamı taşımazlar
Bileşik Zaman Üç Tanedir :
a) Hikaye Bileşik Zaman : Haber ya da dilek kipi almış bir eyleme “-dı, -di, -du, -dü” eklerinden birinin getirilmesiyle yapılır Örnek :
ü Di’li geçmiş zamanın hikayesi : bildiydim, aldıydık
ü Miş’li geçmiş zamanın hikayesi : bilmiştim, almıştık
ü Şimdiki zamanın hikayesi : biliyordum, alıyorduk
ü Gelecek zamanın hikayesi : bilecektim, alacaktık
ü Geniş zamanın hikayesi : bilirdim, alırdık
ü İstek kipinin hikayesi : bilseydim, alsaydık
ü Dilek-şart kipinin hikayesi : bilseydim, alsaydık
ü Gereklilik kipinin hikayesi : bilmeliydim, almalıydık
b) Rivayet Bileşik Zaman : Haber ya da dilek kip almış bir eyleme “–mış, -miş, -muş, -müş” eklerinden birinin getirilmesiyle yapılır Örnek :
ü Di’li geçmiş zamanın rivayeti yoktur
ü Miş’li geçmiş zamanın rivayeti : bilmişmişim, alıyormuşuz
ü Şimdiki zamanın rivayeti : biliyormuşum, alıyormuşuz
ü Gelecek zamanın rivayeti : bilecekmişim, alacakmışım
ü İstek kipinin rivayeti : bileymişim, alaymışız
ü Dilek-şart kipinin rivayeti : bilseymişim, alsaymışız
ü Gereklilik kipinin rivayeti : bilmeliymişim, almalıymışız
c) Koşul Bileşik Zamanı : Haber ya da dilek kipiyle çekimli bir eyleme “-sa, -se” ekinin getirilmesiyle yapılır Dilek kiplerinden yalnızca gereklilik kipinin koşul bileşik şekli yoktur Örnek :
ü Di’li geçmiş zamanın koşulu : bildiysem, aldıysak
ü Miş’li geçmiş zamanın koşulu : bilmişsem, almışsak
ü Şimdiki zamanın koşulu : biliyorsam, alıyorsak
ü Geniş zamanın koşulu : bilirsem, alırsak
ü Gelecek zamanın koşulu : bileceksem, alacaksak
ü Gereklilik kipinin koşulu : bilmeliysem, almalıysak
Eylem Kipinde Anlam Kayması : Bir kipin kendi anlamı dışında, bir başka kipin anlamını verecek bir biçimde kullanılmasına eylem kipinde anlam kayması ya da zaman kayması denir
Anlam kaymasına uğrayan başlıca kipler şunlardır :
a) Şimdiki Zaman Kipi : Şimdiki zaman kipi “-yor” geçmiş zaman, gelecek zaman ve geniş zaman kipi yerine kullanılabilir Örnek :
ü Onu yolda görüyor ve selam vermiyor (Di’li geçmiş zaman yerine)
ü Ninem, teyzeme bir mektup yazıyor ve beni şikayet ediyor (Miş’li geçmiş zaman yerine)
ü Her Pazar buraya geliyor ve bizimle sohbet ediyor (Geniş zaman yerine)
ü Ben yarın geliyorum (Gelecek zaman yerine)
b) Geniş Zaman Kipi : Geniş zaman kipi “-r,-ır,-ir,-ur,-ür,-ar,-er” geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman ve emir kipi yerine kullanılabilir Örnek :
ü Günlerden bir gün kasabaya yaşlı başlı bir adam gelir (Geçmiş zaman yerine)
ü Merak etme, birazdan gelir (Gelecek zaman yerine)
ü Şimdi sen de beni düşünür müsün? (Şimdiki zaman yerine)
ü Oraya gider, Hamza’yı bulursun (Emir kip yerine)
c) Gelecek Zaman Kipi : Gelecek zaman kipi “-acak, -ecek” geçmiş zaman, gereklilik ve emir kipi yerine kullanılabilir Örnek :
ü Fatih İstanbul’u alacak ve Osmanlıların Balkanlar’daki varlığı kesinleşecek (Geçmiş zaman yerine)
ü Beni arayan Ayşe olacak (Gereklilik kipi yerine)
ü Burayı derhal temizleyeceksin (Emir kipi yerine)
Ek-Eylem (Ek-Fiil) : Ad ve ad soylu sözcüklerin sonuna gelerek, onların belirli bir kesinlik kazanıp yüklem olmasını sağlayan eklerdir
Örnek : Hava dün gece karlı Hava dün gece karlıydı
-dır Ali’nin boyu Erdal’dan uzundur
-imiş Babası oldukça zenginmiş
-dı Durmadan beni arayıp soran oydu
-ım Ben de bir insanım
-sın Dikkat et, sen daha küçük bir çocuksun
-iz Biz bu işe biraz isteksiz gibiyiz
-siniz Siz de diğer insanlarla eşitsiniz
-dırlar Bu saatte evde yokturlar
-ise Ya, bizi muayene edecek bu doktorsa!
Yapıları Yönünden Eylemler :
Basit (Yalın) Eylemler : Kök durumunda olan ya da yalnızca çekim eki alan eylemler biçimsel yönden basittir Örnek :
Git git-ecek-miş-im
Uyu uyu-malı-y-dı-k
Bak bak-sa-y-dı-nız
Konuş konuş-uyor-muş-sunuz
Türemiş Eylemler : Ad ya da eylem köklerine çeşitli yapım eklerinin getirilmesiyle gövde durumuna geçen eylemler biçimsel olarak türemiş eylemdir Örnek :
Kara-r Addan eylem piş-ir- Eylemden eylem
Oyun-a türemiş aç-ıl- türemiş
Bileşik Eylemler :İki ya da daha çok sözcüğün biçimce veya anlamca kaynaşarak tek bir yargıyı anlatacak hale gelmesiyle oluşan eylemler, yapıları yönünden bileşik eylem adını alır
Bileşik Eylemler Üç Farklı Biçimde Oluşur :
a) Yardımcı Eylemle Kurulan Bileşik Eylemler : Özellikle “et(mek), eyle(mek), ol(mak), kıl(mak), buyur(mak)” eylemleri çoğunlukla bir eylemi bir yargıyı tek başlarına ifade edemez, bu nedenle de tek başlarına yüklem olamazlar Bu durumda bu eylemler, kendilerinden önce gelen bir ad ya da ad soylu sözcükle birleşmek suretiyle kesin bir yargıyı ifade edebilirler Bu oluşuma, yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem denir
Ad/ad soylu sözcük + yardımcı eylem = Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem
Örnek : Pişman + ol(mak) Bütün yaptıklarına pişman olacak
Yardım + et(mek) Ödevlerimi yaparken bana yardım etti
His+et(mek) Olacakları önceden hissettim
Kabul+eyle(mek) Dualarımızı kabul eyle
Şükür+et(mek) Biz buna şükredelim
Yardımcı Bileşik Eylemle İlgili Uyarılar
Ø Et(mek), eyle(mek), ol(mak), kıl(mak) sözcükleri, kimi durumlarda tam (asıl) eylem olup, tek başlarına kesin bir yargı bildirirler Böyle durumlarda yardımcı eylem olarak kabul edilmezler Örnek : Bu masa buraya daha iyi oldu (uydu)
Yarın orada olurum (bulunurum)
Ø Bu sözcükler tam (asıl) eylem olduklarında tek başlarına yüklem görevi üstlenirler Örnek : Bahçemizdeki meyveler iyice oldu (olgunlaştı)
Ø Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylemlerde, ad ve ad soylu sözcüklerde ses düşmesi veya ses türemesi meydan gelirse, bunlar yardımcı eylemle bitişik yazılır Örnek : Kahır+ol- kahrol-
Zan+et- zannet-
Hapis+ol- hapsol-
Red+et- reddetmek-
Ø Ad ve ad soylu sözcük, yardımcı eylemle birleştiğinde herhangi bir ses olayı meydana gelmemişse, bunlar yardımcı eylemden ayrı yazılır Örnek :
Arz et-
Hak et-
Yetkili kıl-
İhmal et-
b) Kurallı (Özel) Bileşik Eylemler : İki eylem tabanının biçimce ve anlamca birleşip kaynaşmasıyla oluşan bir birleşik eylem çeşididir Bu birleşimde iki eylem arasına “-a, -e, -ı, -i, -u, -ü” seslerinden biri girer Bu birleşmede ikinci eylem sabit olup gerçek anlamından tümüyle sıyrılmıştır
Kurallı (özel) Bileşik Eylemler Dörde Ayrılır :
q Yeterlik Eylemi : Yapılışı : Eylem + (a, e) + bil(mek)
Anlamı : Eyleme “yeterli olma, başarabilme ya da olasılık” anlamı verir
Örnek : Akşama size gelebilirim (olasılık)
Bu soruyu Ahmet çözebilir (başarabilme)
Ben İngilizce konuşabilirim (yeterli olma)
Yeterlik birleşik eylemi üç şekilde olumsuz yapılır :

ANLAM

OLUMLU

OLUMSUZ

OLASILIK

Yapabilirim
Yapmayabilirim

YETERLİ OLMAYIŞ

Yapabilirim
Yapamayabilirim

KESİNLİK

Yapabilirim
Yapamam

q Tezlik Eylemi : Yapılışı : Eylem + (ı, i, u, ü) + ver(mek)
Anlamı : Eylemin “çabucak veya kolayca yapıldığı” nı gösterir
Örnek : Hastalığını duyunca geliverdim (çabukluk)
Soruları okuyuverdim (çabukluk kolaylık)
Tezlik eylemi iki şekilde olumsuz yapılır :

OLUMLU

OLUMSUZ

Çıkıverdi
Çıkmayıverdi
Bitiverdi
Bitmeyiverdi

q Sürerlik Eylemi : Yapılışı : Eylem + (a, e) gel(mek), kal(mak), dur(mak)
Anlamı : Eylemin bir süre aralıksız sürdüğü, kesintisiz devam ettiğini gösterir
Örnek : Bu iş böyle süregelmiş
Adamın arkasından bakakaldım
Sen, verdiğim işleri yapadur
q Yaklaşma Eylemi : Yapılışı : Eylem + (a, e) yaz(mak)
Anlamı : Eylemin gerçekleşmesine “çok yaklaşıldığı, çok az kaldığı”nı gösterir
Örnek : Kazada babam da öleyazdı
Yürürken düşeyazdım
c) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Eylemler : Anlamca kaynaşmış bileşik eylemler, bir araya gelen ad ve eylemden kimi zaman birinin kimi zamanda her ikisinin gerçek anlamlarından uzaklaşarak anlamca kaynaşmasıyla oluşan bileşik eylemlerdir
Anlamca kaynaşmış bileşik eylemler, şu yollarla oluşabilir:
q Bir eylemin, eylemsi ya da yardımcı eylemle birleşmesiyle meydana gelebilirler Örnek :
Göresi gel(mek)
Ağlayacağı tut(mak) Bu bileşik eylemde, ikinci sözcük (eylem) gerçek
Bilm ezlikten gel(mek) anlamından uzaklaşmıştır
Bitirmiş ol(mak)
q Ad soylu sözcüklerle bir eylemin birleşmesinden meydana gelebilirler Örnek :
Hasta düş(mek) Bu bileşik eylemlerde, ad soylu sözcükler
Acı çek(mek) gerçek anlamını korurken, eylemler
Nasihat ver(mek) gerçek anlamından uzaklaşır
Yalan at(mak)
q Hem ad hem de eylemin gerçek anlamından uzaklaşarak bir deyim grubu oluşturmasından meydan gelen birleşik eylemler
Örnek : abayı yak(mak)
Çam devir(mek)
Başı göğe er(mek)
Kaşıkla yedirip sapıyla göz çıkar(mak)
UYARI : Ad eylemin gerçek anlamını yitirdiği ancak deyim oluşturmayan ve bitişik yazılan birleşik eylemler de vardır Örnek : Varsay(mak)
Vazgeç(mek)
Elver(mek)
Öngör(mek)
Cümlenin öğelerine ayrılmasında birleşik eylemler bir bütün olarak ele alınmalı, aynı öğeyi oluşturduklarına dikkat edilmeli, bölünmemelidir Örnek :
B u k o n u d a b u r n u n d a n k ı l a l d ı r m ı y o r (yanlış)
Dolaylı Tümleç Nesne Yüklem
B u k o n u d a b u r n u n d a n k ı l a l d ı r m ı y o r (Doğru)

Eylemler 2

Çatılarına Göre Eylemler :
Eylemlerin öznelerine ve nesnelerine göre gösterdikleri özelliklere, girdikleri biçime çatı denir
Çatı, eylem kök ya da gövdelerine getirilen çatı ekleri dediğimiz eylemden eylem yapıp eklerine bağlı olarak oluşur
UYARI : Çatı, yalnızca eylem cümleleri üzerinde yapılan bir incelemedir Ad cümlelerinin çatısı olmaz
ü Onda paranın yanında akılda vardı ( Ad cümlesi çatısı olmaz)
ü Karanlık çökmeden evine vardı (Eylem cümlesidir)
Çatı İki Bölümde İncelenir :
Nesne – Yüklem İlişkisi :
Nesne – Yüklem İlişkisi Yönünden Eylemler Dört Grupta İncelenir :
Geçişli Eylemler : Öznenin yaptığı işi, başka varlıklar üzerine geçirebilen, nesne alan eylemler geçişlidir
Örnek : Çocuk, yazılı kağıdını dikkatlice inceledi
Belirtili Nesne
Ona doğum günü için yün kazak aldık
Belirtisiz Nesne
Geçişli eylemler, “Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi?” sorunlarına yanıt veren eylemlerdir
Örnek : Adam, elindeki ekmeği bir yabancıyla paylaştı (Neyi paylaştı?)
Ahmet’in en küçük kardeşini yolda gördüm (Kimi gördüm?)
Yemeğe tuz attım (Ne attım?)
UYARI : Geçişli eylem, nesne alabilen eylemdir Ama kimi durumlarda da cümlede nesne olmasa bile, o eylem geçişlilik özelliği gösterebilir Örnek :
ü Saatlerce durakta bekledim (Neyi bekledim? Otobüsü; Kimi bekledim? Seni)
ü Televizyonda Müzeyyen Senar söylüyordu (Neyi söylüyordu? Şarkıyı)
ü Tekrar tekrar okudum (Neyi okudum? Romanı, öyküyü, şiiri)
Geçişsiz Eylemler : Nesne almayan eylemler, geçişsizdir
Örnek : Bütün gün tembel tembel oturduk (Neyi, kimi oturduk? Nesne almaz)
Yüklem
Yağmur bütün gece durmadan yağdı (Neyi yağdı? Nesne almaz)
Yüklem
Soğuktan hepimiz üşümüştük (Neyi üşümüştük? Nesne almaz)
Yüklem
UYARI : Kimi eylemler, cümledeki kullanıma göre geçişlilik veya geçişsizlik özelliği gösterir
ü Bütün gün, çarşıda gezdik (geçişsiz)
ü Turistler, şehirdeki müzeleri gezdiler (geçişli)
Oldurgan Eylemler : Geçişsiz bir eyleme “-t, -r, -dır” eklerinden biri getirilerek geçişli yapılmasına oldurgan eylem denir Örnek :
Geçişsiz Oldurgan
Uyu Uyu-t Çocuğu ben uyuttum
Belirtili Nesne
Yat yat-ır Çocuğu erkenden yatırdım
Belirtili Nesne
Gül gül-dür Çocuğu güldürdüm
Belirtili Nesne
Ettirgen Eylemler : Geçişli bir eyleme “-t,-r, -dır” eklerinden biri getirilerek eylemin yeniden geçişli yapılmasına ettirgen eylem denir
Ettirgen eylemde özne işi yapmaz, bir başkasına yaptırır Örnek :
Geçişli Ettirgen
Yıka Yıka-t Arabayı yıkattım
Belirtili Nesne
İç İç-ir Çocuklara süt içirdim
Belirtisiz Nesne
Yaz Yaz-dır Askerdeki oğluna mektup yazdırdı
Belirtisiz Nesne
UYARI : Oldurgan eylemler, ettirgen eylem durumuna getirilebilir Ancak bu geçişli bir eylemin yeniden geçişli olması, birinci dereceden ettirgenlik meydana getirir
Geçişsiz Oldurgan Ettirgen
Öl(mek) öl-dür(mek) öl-dür-t(mek)
Yat(mak) yat-ır(mak) yat-ır-t(mak)
Geçişli bir eyleme birden çok ettirgenlik eki getirildiğinde, geçişlilik derecesi artmış, katmerli ettirgenlik meydana gelmiş olur
Geçişli Ettirgen Katmerli Ettirgen
Kır(mak) kır-dır(mak) kır-dır-t(mak)
Oku(mak) oku-t(mak) oku-t-tur(mak)
Bazı eylem köklerine oldurganlık ya da ettirgenlik eki getirildiğinde, kökte ses değişmesi meydana gelir
Gel-ir ® getir (l sesi, t’ye dönüşmüş)
Git-ir ® götür (i sesi, ö’ye dönüşmüş)
Özne – Yüklem İlişkisi :
Eylemler özneyle ilişkisi yönünden dört grupta incelenir :
Etken Eylemler : Yüklemin bildirdiği eylemi yapan, yerine getiren belliyse (gerçek özne varsa), o cümlenin eylemi etken çatılıdır Örnek :
Yaşlı adam bir hamlede merdiveni tırmandı
Gerçek Özne Etken
Kaymakam gelecek diye köy halkı yollara döküldü
Gerçek Özne Etken
Vücudum, kaskatı olmuştu, kulaklarım duymuyordu
Gerçek Özne Etken Gerçek Özne Etken
Edilgen Eylemler : Eylemi, yapan ve gerçekleştirenin belli olmadığı (gerçek öznenin olmadığı) eylemler edilgen çatılıdır Bir eylemin edilgen çatılı olabilmesi için “-ıl, -il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” eklerinden birini alması gerekir Örnek :
Buz olmasın diye yollara tuz döküldü (Döken belli değil)
Sınav sonuçları açıklandı (Açıklayan belli değil)
Anadolu’nun ücra bir kasabasına atanmış (Atayan belli değil)
Edilgen Eylemlerle İlgili Uyarılar
ü Nesne alabilen bir eylem edilgen yapıldığında nesne, sözde özne görevi yapar Sözde özne, yüklemde belirtilen eylemi yapan değil, yapılan eylemden (nesne) etkilenendir Örnek : Belediye, kokmuş etleri imha etti (etken)
Gerçek Özne Belirtili Nesne Yüklem
Kokmuş etler imha edildi (edilgen)
Sözde özne Yüklem
Ona yeni bir kazak ördüm (ben) (etken)
Belirtisiz Nesne Yüklem Gerçek özne
Ona yeni bir kazak örüldü (edilgen)
Sözde Özne Yüklem
ü Nesne almayan (geçişsiz) bir eylem edilgen yapıldığında sözde özne de olmaz Örnek : Akşama kadar çarşıda gezildi (Gezen belli değil, gezilen de yok)
Evde bir süre oturuldu (Oturan belli değil, oturulan da yok)
ü Kimi durumlarda eylemi yapanın (gerçek özne) sonuna ya “tarafından, nedeniyle, etkisiyle” sözcükleri ya da “-ca, -ce, -dan, -den” ekleri getirilerek örtülü (mantıksal) özne meydana gelir Bu tür eylemler edilgen çatılıdır Örtülü özne, cümle içinde zarf tümleci veya edat tümleci görevi yapar Örnek :
Yağmur nedeniyle bahçenin duvarı yıkıldı (Edilgen)
Adam mahkemece suçlu bulundu (Edilgen çatılı)
Sözde Özne Zarf Tümleci
ü “-ıl,-il, -ul, -ül, -ın, -in, -ün, -un” ekini alan her eylem edilgen olmaz Edilgenliği cümle içindeki kullanım belirler Örnek :
Mahalleye yeni bir market açıldı (edilgen)
Sözde Özne
Ateşi düşünce hasta açıldı (etken)
Gerçek Özne
Bayram nedeni ile sınıf süslendi (edilgen)
Sözde Özne
Düğüne gitmek için Ayşe süslendi (etken)
Gerçek Özne
Dönüşlü Eylemler : Bir eylemin dönüşlü çatılı olabilmesi için biçimsel olarak eylemden eylem yapan “-n” ekini alması; anlamsal olarak da eylemi yapanın da, eylemden etkilenenin de özne olması gerekir
Örnek :
Kadın, dizlerine vurarak dövündü
Gerçek Özne
( O ) Yorgunluğunu atmak için güzelce yıkandı
(Gizli) Gerçek Özne
Zavallı kuş, son bir defa çırpındı
Gerçek Özne
UYARI :”-n” ekinin edilgenlik anlamı da kattığına dikkat edilmeli bu etkin edilgenlik mi dönüşlülük mü yarattığını anlamak için cümleye bakılmalıdır Örnek :
Üşümemek için battaniyeye sımsıkı sarındı (dönüşlü çatılı)
Yerler iyice silinmiş (edilgen çatılı)
Dönüşlü eylemlerle kurulu cümlelerde cümle nesne almaz Çünkü nesne, öznenin yaptığı eylemden etkilenendir Bu nedenle dönüşlü eylemler geçişsizdir Çok az örnekte dönüşlü eylem geçişli olabilir Örnek :
Çocuk koskoca çuvalı sırtlandı (Dönüşlü – geçişli)
Ayşe küpeler, kolyeler takındı (Dönüşlü – geçişli)
Belirtisiz nesne
İşteş Eylemler : İşteş Eylem, eylem kök ya da gövdelerine “-ş” ekinin getirilmesiyle yapılır
İşteş eylemler iki ayrı anlamda kullanılır :
Örnek :
Kadınlar cenazede ağlaşıyordu (Ağlama eyleminin birlikte yapılması anlamı vardır)
Çocuklar bir süre sessizce bekleştiler (Bekleme eyleminin beraber yapılması anlamı vardır)
Eylemin birden çok özne tarafından karşılıklı yapılması anlamı :
Örnek :
Sinemanın önünde arkadaşlarıyla buluşacak (Buluşma eylemi karşılıklı yapılmıştır)
Yolda eski bir arkadaşıyla selamlaştı (Selamlaşma karşılıklı yapılan bir eylemdir)
UYARI : “-an, -en” ekiyle türeyen sıfat-eylemler geniş zamanın yanında şimdiki zaman ve geçmiş zaman anlamı da taşıyabilir
Çocuk giden arabaya el salladı (şimdiki zaman)
Kaçan balık büyük olur (geçmiş zaman)
Eylemsiler (Fiilimsiler) : Eylem olma özelliğini tam olarak yitirmemesine karşın, çekime giremediği için tam eylem olmayan; getirilen eklerle ad, sıfat ve zarf görevlerinde bulunan; temel cümle içinde yan cümle kurma özelliği taşıyan sözcüklere eylemsi denir
Eylemsilerin Özellikleri :
ü Kip ve kişi ekleriyle çekimlenemezler Bu yönleriyle tam eylem sayılmazlar
ü Olumsuzluk eki “-ma, -me” ile çekime girerek eylem olma yanlarını sürdürürler
ü Eylem tabanlarına getirilen birtakım eklerle ad, sıfat ve zarf görevinde kullanılırlar
ü Bir temel cümle içinde yan cümle kurarlar ve yan cümlenin yüklemi olurlar
Eylemsiler, Görevleri Yönünden Üç Grupta İncelenir :
Ad-Eylemler (İsim-Fiiller) :Eylem tabanlarına getirilen “-mak, -mek, -ma, -me, -ış, -iş” ekleriyle türeyen ve eylem adı olarak kullanılan sözcüklerdir
Örnek : Oraya gitmek ve bir süre dinlenmek istiyorum
Ders çalışmayı ve kitap okumayı seviyor
Dağa çıkış zor, oradan iniş kolay olur
Ad-Eylemlerin Özellikleri :
ü “-mak, -mek, -ma, -me, -ış, -iş” eklerini alan sözcükler eylem anlamlarını yitirip varlık ya da nesne adı türetirse, ad-eylem olarak alınamazlar Örnek :
Bakkaldan ekmek aldım
Çocuklar dondurma yiyor
Yeni bir görüş öne sürdü
Ben de kuşlar gibi uçmak istiyorum
Bahçede yürümeye ne dersin?
Salondaki bağırışlar yüzünden kimse kimseyi duymuyor
ü Ad-eylemler, ad görevli sözcükler oldukları için çoğul eki ve ad durum ekleriyle çekime girer Ayrıca bir adla birleşerek ad tamlaması kurarlar Bu tamlamada tamlayan ya da tamlanan sözcük olarak kullanılırlar Örnek : Çalışmalar, bakışlar, gülmeyi, okumaya, oturmamda, gülmesinden, atların koşması, çalışmanın yararları, çocuğun gülüşü, okumanın kuralları
ü Ad-eylemler, ek-eylem olarak yüklem görevinde kullanılabilir ve ad cümlesi kurabilirler Örnek : Bütün amacımız üniversiteyi kazanmaktı (Ad cümlesidir)
Yüklem
Beni üzen ansızın gidişiydi (Ad cümlesidir)
ü Ad-eylemler cümle içinde özne nesne ve dolaylı tümleç görevinde kullanılır Örnek :
Gitmek, sorumluluktan kaçtığımı göstermez
Özne
Okumayı çok seviyorum
Nesne
Artık çalışmaya başlayalım
Dolaylı Tümleç
Sıfat Eylemler (Ortaçlar) : Eylem tabanlarından türeyerek sıfat görevinde kullanılan sözcüklerdir Ancak diğer sıfatlardan farklı olarak, adları hareket yönüyle nitelerler ve eylem olan yanlarını tam yitirmemiş olurlar Ad-eylemlerde herhangi bir zaman kavramı olmamasına karşın, sıfat-eylemler şöyle sınıflanabilir
Geniş Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Eylemler : “-an, -en, -r, -maz, -mez” ekleriyle yapılan sıfat-eylemler geniş zaman anlamı taşır Örnek :
Gören gözün görmez oldu Her zaman gören
Akarsu pislik tutmaz Sürekli akan
Çekilmez adamı kim çekecek Hiçbir zaman çekilmeyen
UYARI : Eylemsilerin kökünde bir eylem olduğu için bunlar da çatı eki alabilir Çatıları yönünden bir eylemin gösterdiği (etken, edilgen, dönüşlü, işteş, oldurgan, ettirgen) bütün çatı özelliklerini gösterir Örnek :

Pazarda unutulan çanta, polise teslim edildi (Edilgen çatılı)
Yan Cümle
Süslenen kızlar, neşe içinde düğüne gittiler (Dönüşlü çatılı)
Yan Cümle
Dövüşen çocukları, zor ayırdık (İşteş çatılı)
Yan Cümle
Gelecek Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Eylemler : -acak, -ecak, -ası, -esi ekleriyle türeyen sıfat-eylemler gelecek zaman anlamı taşırlar Örnek :
Yapılacak işleri sırasıyla gözden geçirdi (gelecek zaman)
Yaşanası güzellikler, bizi bekliyordu (gelecek zaman)
Geçmiş Zaman Anlamı Taşıyan Sıfat-Eylemler : Eylemlere getirilen “-dık, -dik, -mış, -miş” ekleriyle türetilen sıfat-eylemler geçmiş zaman anlamı taşır Örnek :
O bildik tavrıyla şöyle bir gülümsedi (geçmiş zaman)
Çözülmüş testleri tek tek dosyaladı (geçmiş zaman)
Pişmiş aşa su katılmaz (geçmiş zaman)
Sıfat-Eylemlerin Özellikleri :
ü “-acak, -ecak, -r, -maz, -mış, -miş” eklerinin kip eki olduğuna da dikkat edilmeli, sıfat eylemle kip eki karıştırılmamalıdır Örnek :
Dönülmez akşamın ufkundayım, vakit çok geç (sıfat-eylem)
Dönülmez bir daha bu sözden (geniş zaman kipi)
Yüklem
Görür gözüm görmez oldu (sıfat eylem)
Görür, gözüm; söyler dilim (geniş zaman kipi)
Yüklem Yüklem
Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer (sıfat-eylem)
Atmış çantasını sırtına, gidiş o gidiş (geçmiş zaman kipi)
Yüklem
ü Sıfat-Eylemler, kendilerinden sonra gelen adın yerini tutacak şekilde kullanılırlarsa, tür yönünden adlaşır ve adlaşmış sıfat oluştururlar Örnek :
Gelmeyen öğrenci var mı? Gelmeyen var mı?
Sıfat Adlaşmış Sıfat
Tekkeyi bekleyen derviş çorbayı içer
Sıfat
Tekkeyi bekleyen çorbayı içer
Adlaşmış Sıfat
ü Eylemden-sıfat türeten bütün ekler, sıfat-eylem eki değildir Sıfat-eylem eylem anlamını tam olarak yitirmediği için “-ma, -me” olumsuzluk ekeriyle çekimlenebilirler Örnek :
Yırt-ıcı kuş
Yor-gun insan Sıfat-eylem ekleri değildir
Yan-ık ekmek

Bit-me-y-en aşk
Beklen-me-dik soru Sıfat-eylem ekleridir
Görün-mez kaza

ü “-dık ve –acak” ekiyle türeyen sıfat-eylemler, üçüncü tekil kişi iyelik eki alarak –“dığı ve –acağı” biçiminde kullanılabilir Örnek : bildik ® bildiği kişi
yapılacak işler ® yapacağı işler
Bağ-Eylemler (Ulaçlar) : Eylem köklerinden türeyerek getirildiği eylemle yüklem arasında anlam bağlantısı kuran ve zarf görevinde kullanılan eylemsidir
Başlıca bağ-eylem ekleri şunlardır :
-ıp, ip : Tahtaya bakıp soruyu çözdü (Nasıl çözdü?)
-arak, -erek: Koşarak yanıma geldi (Nasıl geldi?)
-ken : Televizyon izlerken uyumuş (Ne zaman uyumuş?)
-madan, -meden : Adam bilmeden konuşuyor (Nasıl konuşuyor?)
-ınca, -ince : Bunu gelince konuşuruz (Ne zaman konuşuruz?)
-dıkça, -dikçe : Yürüdükçe yol tükenir (Nasıl tükenir?)
-alı, -eli : Buraya geleli huzurum kaçtı (Huzurum ne zaman kaçtı?)
-ir, -mez : Gelir gelmez uyudu (Ne zaman uyudu?)
-asıya, -esiye : Atları öldüresiye kırbaçladı? (Nasıl kırbaçladı?)
-a, -a : Koşa koşa gitti (Nasıl gitti?)
-e, -a : Düşe kalka büyüdü (Nasıl büyüdü?)
-e, -e : Güle güle gidin (Nasıl gidin?)
Eylemsilerin Yan Cümle Kurmaları : Eylemsiler, bir temel cümle içinde yan cümle kurma özelliği gösterir ve temel cümleye herhangi bir öğe olarak bağlanır Eylemsiler, yan cümlenin yüklemi olurlar Temel cümlenin yüklemini oluştururlarsa yan cümle kuramazlar Örnek :
Yan Cümle Temel Cümle
Sora sora Bağdat bulunur
Zarf tümleci
Atılan ok geri dönmez
Özne
Bu gidişi hiç beğenmiyorum
Belirtili Nesne
Pencereye çıkana taş atıyorlardı
Dolaylı Tümleç

Cümlenin Öğeleri
Cümle : Bir duygu, düşünce veya isteği kısaca bir yargıyı bildiren sözcük dizisine cümle denir
ü Çalıştım
ü Ders çalıştım
ü Sabaha kadar durmadan ders çalıştım
Uyarı : Cümle yargı bildiren anlatım bütünlüğüdür Buna göre yargı bildirmeyen biz söz öbeği, cümle değildir Sözgelimi, Akıllı adam, bir sıfat tamlaması olup, cümle değeri taşımaz Oysa Adam akıllıydı Dendiğinde bu bir yargı, bildirir ve cümle adını alır
Cümlenin Öğeleri :
Temel Öğeler :
Yüklem : Cümlede iş, oluş, hareket, kısaca yargı bildiren sözcük veya söz grubudur Bu tanıma dayalı olarak yüklemin iki şekilde karşımıza çıkabileceğine dikkat edelim
Eylem Tabanı + Haber Kipi + Kişi Eki = Yüklem
Eylem Tabanı + Dilek Kipi + Kişi Eki = Yüklem
Ad ve Ad Soylu Sözcük + Ekeylem = Yüklem
Örnek : Gurbetten gelmişim, yorgunum hancı
Şuraya bir yatak ser, yavaş yavaş
UYARI : Ad ve ad soylu sözcükler ekeylemle çekimlenmeden de yüklem görevinde bulunabilir Örnek : İçimde tuhaf bir hüzün vardı (var + idi)
İçimde tuhaf bir hüzün var (var)
Yüklemin Özellikleri :
ü Yüklem, tek sözcükten oluşabileceği gibi söz öbeklerinden de (Ad ve sıfat tamlamaları, deyimler, ikilemeler, bileşik eylemler) oluşabilir Örnek :
Birinci vazifen Türk istiklalini, Türk Cumhuriyeti’ni ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir
(Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem, yüklem durumunda)
Bu ev, kırmızı damlı eski bir köy eviydi (Yüklem, sıfat tamlaması durumunda)
Sizinle konuşan kadın, çocuğun halasıymış(Ad tamlaması, yüklem durumunda)
O sabah güneş pırıl pırıldı(İkileme, yüklem durumunda)
Bu kez galiba baltayı taşa vurduk (Deyim yüklem durumunda)
ü Yalnızca ad değil, ad soylu tüm sözcükler ek-eylemle çekimlenerek yüklem olur Örnek :
Yurdumuzu kurtaran, Atatürk’tür (Ad, yüklem durumunda)
Bendim geçen ey sevgili, sandalla denizden (Zamir yüklem durumunda)
Biz üniversiteye giderken o küçüktü (Adlaşmış sıfat, yüklem durumunda)
Onun kaliteli malları çoktur (Zarf, yüklem durumunda)
Ak akçe kara gün içindir (Edat öbeği yüklem durumunda)
Dilimizde sıkça kullanılan bağlaçlardan biri de “ve” dir (Bağlaç , yüklem durumunda)
Ağzından çıkan tek şey amandı (Ünlem, yüklem durumunda)
ü Eylemsilerden, adeylem ve sıfateylemler, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olur Örnek :
Bütün dileği insanların birbirini karşılık beklemeden sevmesiydi(Adeylem, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olmuş)
Adam, uzaktan bir tanıdıklarıymış (Sıfat eylem, ek-eylemle çekimlenerek yüklem olmuş)
ü Yüklem, pekiştirilmiş sözcüklerden de oluşabilir Örnek :
Bütün gece konuştu da konuştu
Bayram sabahı şehrin sokakları bomboştu
Bütün çocukları çalışkan mı çalışkandı
ü Sıralı cümlelerde, iki farklı yargı aynı yükleme uyum gösterirse ortak yüklem kullanılabilir Örnek : Oğlan dayıya, kız halaya çeker Bu bağımlı sıralı cümleyi yargı yönünden tek tek incelersek Oğlan dayıya çeker
Kız halaya çeker
Bu cümlede “çeker” yüklemi ortak kullanılmıştır
ü Kimi durumlarda yüklemin anlatımdan düştüğü görülür Böyle durumlarda okuyucu veya dinleyici yüklemi zihninden tamamlar Örnek :
Ev yapacaksan tuğladan, kıza alacaksan Muğla’dan
Yukarıdaki anlatım tamamlanırsa :
Ev yapacaksan tuğladan yap Kız alacaksan Muğla’dan al
UYARI : İki farklı yargının tek eylemsiye ve tek yükleme bağlanması çoğu kez yargılardan birinin eylemsiyle ya da yüklemle uyumsuzluğuna neden olur ve anlatım bozukluğu yaratır Bu anlatım bozukluğuna yüklem eksikliği adı verilir Bu durumda her farklı yargıyı ayrı bir yancümleye (eylemsiye) ya da yükleme bağlamak anlatım bozukluğunu ortadan kaldırır Örnek : Sigarayı az içkiyi de hiç içmez
Sigarayı az (içer), içkiyi de hiç içmez
Özne : Cümlede, yüklemin bildirdiği eylemi ya da yargıyı gerçekleştiren ve üstlenen öğe özne adını alır Özne bir kişi ya da birkaç kişiden oluşuyorsa yükleme “Kim? Kimler?” soruları; kişi dışında bir varlık, nesne ya da kavram ise yükleme “Ne? Neler?” soruları yöneltilir Örnek : Yazar, bu romanda sıradan bir olayı anlatıyor (Anlatan kim? Yazar)
Özne Yüklem
Seni de ansızın yakalar bir gün ölüm (Yakalayan ne? Ölüm)
Yüklem Özne
İki Çeşit Özne Vardır :
¨ Gerçek Özne : Yüklemde bildirilen eylemi ve yargıyı yapan, yerine getiren veya üstlenen varlık ve nesnedir Örnek :
Divan edebiyatında işlenen konular, genellikle soyuttur (Soyut olan ne?)
Gerçek Özne Yüklem
Hiçbir şair, hiçbir hikayeci yalnız bugün için yazmaz (Yazmayan kim?)
Gerçek Özne Yüklem
¨ Sözde Özne : Yüklemde bildirilen eylemi yapan değil, yapılan eylemden etkilenen kişi, varlık ya da kavramlardır Başka bir deyişle gerçek öznenin olmadığı cümlelerde asıl görevi, nesne olan sözcük sözde özne görevi üstlenir Örnek :
Yeni öğretmenler, Doğu Anadolu’ya atanmış (Atayan kim? Yok) (Atanan kim?)
Sözde Özne Yüklem
Yerler, çok iyi temizlenmiş (Temizleyen kim? Belli değil?) (temizlenen ne?)
SÖzne Yüklem
UYARI : Sözde özne, yalnızca yükleminde bir eylemin bulunduğu eylem cümlelerinde yer alır Ad cümlelerindeki özne, daima gerçek öznedir Örnek :
Kültür mirasına sahip çıkmak, bilinçli bir tavırdır
Gerçek Özne Yüklem
Öznenin Özellikleri :
¨ Bütün ad ve ad soylu sözcükler, cümle içinde özne görevinde bulunabilir Örnek :
Bağışlayın beni arkadaşlar (Ad, özne durumunda)
Yüklem Özne
Ben, gül yanaklı bir çocuğa benzerim (Zamir özne durumunda)
Özne Yüklem
Tembeller başarılı olamaz (Adlaşmış sıfat, özne durumunda)
Özne Yüklem
Gece, bir tül gibi şehre iniyor (Zarf özne durumunda)
Özne Yüklem
Gibi, sözcükler ve kavramlar arasında benzetme ilgisi kurar (Edat, özne)
Özne Yüklem
Fakat, karşıt yargıları bağlar (Bağlaç özne durumunda)
Özne Yüklem
Ey, seslenme anlamı taşır (Ünlem, özne durumunda)
Özne Yüklem
¨ Ad ve sıfat tamlamaları, deyimler ve ikilemeler özne olabilir Örnek :
Sanatçının yaratıcılığı, sezgi ve duygu gücüne bağlıdır (Ad tamlaması özne durumunda)
Kimi şair ve yazarlar, düşüncelerinin kolayca anlaşılmasını istemezler
(Sıfat tamlaması, özne durumunda)
Pot kırmak, onun adetiydi (deyim özne durumunda)
Konu komşu bu duruma ne diyecek (İkileme, özne durumunda)
¨ Kimi durumlarda ara söz, özneyi açıklamak amacıyla kullanılır Bu kullanıma açıklamalı özne denir Örnek : Annem, beni doğurup büyüten o yüce insan, artık yoktu
Sınıftan biri, genç bir kız, elini kaldırdı
¨ Kimi sıralı cümlelerde her cümle için tek bir özne kullanılır ve ortak özne meydana gelir Örnek : Her canlı doğar, yaşar, ölür Bu sıralı cümleleri ayırırsak
Her canlı doğar
Her canlı yaşar
Her canlı ölür “Her canlı” üç ayrı eylemi gerçekleştirdiği için ortak öznedir
¨ Eylemsiler ve eylemsilerin de yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede özne görevi yapar

Örnek : Yan Cümle Temel Cümle
Şiir okumak / büyük bir zevktir
Yüklem Özne
Yan Cümle Temel Cümle
Çok Konuşanlar / Dışarı çıksın
Özne Yüklem
UYARI : İki cümlede tek özne bulunabilir Böyle öznelere ortak özne denir Ancak iki farklı yargının tek özneye bağlanması kim zaman yargılardan birinin özneyle uyum sağlayamaması sonucunu doğurur Bu anlatım bozukluğuna özne eksikliği adı verilir Örnek :
Hepsi ona gülüp geçmiş, onu dinelememişti
Hepsi ona gülüp geçmiş, (hiçbiri) onu dinlememişti
Özne – Yüklem Uygunluğu : Bir cümlede anlamın açık ve anlaşılır olması için özneyle yüklem arasında, tekillik- çoğulluk ve kişi yönünden uygunluk olmalıdır
Özne ile Yüklem arasında iki yönden uygunluk vardır :
§ Tekillik-Çoğulluk Yönünden Uygunluk :
a) Cansız varlıklar, soyut kavramlar insan dışındaki canlı varlıklar, organ ve zaman adlarının çoğul şekilleri özne olduğunda bunların yüklemleri tekil olur Örnek :
Bütün eşyalar kapının önünde duruyor(lar)
Bu düşünceler çoktan eskidi(ler)
Kuzular uzaktan uzağa bağrıştı(lar)
Ağaçlar sonbaharda yapraklarını döker(ler)
Günler gittikçe uzuyor(lar)
Ellerim tutmuyor(lar)
b) Özne birden çok sıfatın oluşturduğu sıfat tamlaması biçimindeyse yüklem genellikle tekil olur Örnek : Bu iki kafadar yine yola koyuldu(lar)
c) Sayı sıfatıyla kurulan tamlamalar özne olduklarında yüklem tekil olur Örnek :
İki adam seni arıyor(lar)
Sınıftan on kişi dışarı çıktı(lar)
d) Belgisiz zamirler özne olduklarında yüklem tekil olur Örnek :
Hepsi seni sormaya gelmiş(ler)
Bazıları balık sevmez(ler)
e) Mecaz-ı mürsel yoluyla oluşan topluluk adları, özne olduklarında yüklem tekil olur Örnek : Gol atılınca stad ayağa kalktı(lar)
Kasaba yollara döküldü(ler)
f) İnsanlar için özne çoğul olduğunda yüklem tekil de çoğul da olabilir Örnek :
Öğrenciler sınıfta ders dinliyorlar
Öğrenciler, ders bitince evlerine gitti
g) Cümlede birden çok özne varsa yüklem de çoğul olur Örnek :
A Muhip Dranas da Cahit Sıtkı da Fransız şiirini örnek aldıklarını kabul etmezler
UYARI : Belgisiz sıfatların tamlayan olarak kullanıldığı sıfat tamlamaları özne olduğunda yüklem tekil de çoğul a olabilir Örnek :
Kimi insanlar böyle düşünmez
Kimi insanlar böyle düşünmezler
Cansız varlıklar kişileştirilip özne görevinde kullanıldıklarında ve çoğul olduklarında yüklem tekil de çoğul da olabilir Örnek :
Dağlar, doğan güne karşı hatalarını düşünüyorlar
Nehirler burada şarkılar söylüyordu
§ Kişi Yönünden Uygunluk :
a) İkinci ve üçüncü kişiler özne olursa bunların yüklemleri ikinci çoğul kişi olur Örnek : Sen ve Ahmet beni dışarıda bekleyin
b) Özne birinci ve ikinci kişi ya da birinci ve üçüncü kişiyse yüklem birinci çoğul olur Örnek : O da ben de seni bekledik
O konuya sen ve ben çalışacağız
c) Özne birinci, ikinci ve üçüncü kişiyse yüklem birinci çoğul olur Örnek :
Oraya ben, sen ve Ahmet gideceğiz
Yardımcı Öğeler :
Nesne : (Düz Tümleç) Öznenin yaptığı eylemden etkilenen varlık ya da nesnedir Nesne, cümledeki kullanımına göre ikiye ayrılır :
§ Belirtili Nesne : Öznenin yaptığı işten etkilenen öğe adın “i” (gösterme, belirtme) durumuyla çekimlenirse belirtili nesne görevi yapar
Belirtili nesneyi bulabilmek için yükleme “Kimi? Neyi? Kimleri? Neleri?” sorularından uygun olan biri yöneltilir Örnek :
Çocuğun elindeki minik siyah köpeği hepimiz sevmiştik (Neyi?)
Belirtili Nesne
Bu işin peşinde olduğunu biliyorum, saklama (Neyi?)
Belirtili Nesne
Seni de onu da yakından tanıyoruz (Kimi?)
Belirtili nesne
§ Belirtisiz Nesne : Öznenin yaptığı eylemden etkilenen öğe, ad durum eklerinden biriyle çekime girmişse cümle içinde belirtisiz nesne görevi yapar
Belirtisiz nesneyi bulmak için yükleme “Ne?, Neler?” sorusu yöneltilir Örnek :
Ona her zaman bir kucak dolusu çiçek götürürdüm (Ne?)
Her gece, Kırmızı Başlıklı Kız adında bir masal anlatırdı
Belirtisiz Nesne
Nesnenin Özellikleri :
a) Nesne, yalnızca yükleminde eylem olan cümlelerde bulunur Yükleminde ad ve ad soylu sözcüklerin bulunduğu cümlelerde nesne olmaz Örnek :
Bu adam, sorduğum tüm soruları yanıtsız bıraktı
Nesne Eylem
b) Nesne, tek sözcük olabildiği gibi sözcük grubu da olabilir Örnek :
Kalemleri, defterleri, kitapları, üst üste yığdı
Nesne Öbeği
c) Bazı cümlelerde ara söz, nesneyi açıklamak için kullanılır Buna açıklamalı nesne denir Bu söz, nesneyle birlikte tek öğe olarak değerlendirilir Örnek :
Babamı, o büyük insanı, bir daha görmeyecektim
Nesne Açıklamalı Nesne
Yaşlı kadın, çocuğu – o kuru, sıska vücudu – son bir kez kucakladı
Nesne Açıklamalı Nesne
d) Kimi bileşik cümlelerde birden çok çekimli eylemin ya da eylemsinin anlamını tek nesne tamamlayabilir, buna ortak nesne denir Örnek :
Kitabı eline aldı, bir süre okudu, sonra yerine koydu
(Kitabı belirtili nesnesi aldı, okudu, koydu eylemlerinin ortak nesnesidir)
e) Eylemsiler ve eylemsilerin de yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede nesne görevi yapar Örnek :
Yan Cümle Temel Cümle
Onun buraya gelişini / görmedim
Belirtili Nesne Yüklem
Yan Cümle Temel Cümle
Ders çalışmayı / istemiyor
Belirtili Nesne Yüklem
Dolaylı Tümleç : -e, -de, -den
Kime? Bunu bir de babama soralım
-e durum eki Yönelme Neye? Çocuk bir süre kitaba baktı
Nereye? Okula dilekçe verdim?

Kimde? Ahmet’te aynısından var
-de durum eki Bulunma Neyde? Yazıyı kitapta görmüş
Nerede? Onu geçen gün sokakta gördüm

Kimden? Dedemden bütün aile çekinirdi
-den durum eki Çıkma Neyden? Şekerden böcek çıktı
Nereden? Uzaktan bir ses duyuldu
Dolaylı Tümlecin Özellikleri :
a) “e, de, den” durumuyla çekimlenen sözcükler, eylemi zaman değil, durum yönünden etkilerse dolaylı tümleç olmaz Zarf tümleci veya edat tümleci görevinde bulunur Örnek : Sabaha orada oluruz (Ne zaman?)
Zarf tümleci
Altı yaşında okuma öğrendi (Ne zaman?)
Zarf Tümleci

Sabaha kadar ders çalıştık (Ne zamana kadar?)
Edat Tümleci
b) Kimi cümlelerde ara söz, dolaylı tümleci açıklamak amacıyla kullanılır ve açıklamalı dolaylı tümleç meydana gelir Örnek :
Memleketine, özlemini çektiği o yerlere, dönüyordu
Dolaylı Tümleç Dolaylı tümlecin açıklayıcısı Yüklem
c) Sıralı cümlelerde dolaylı tümleç, birden çok cümlenin ortak öğesi olabilir Buna ortak dolaylı tümleç denir Örnek :
Ona çok kızıyor, her gördüğü yerde bağırıyordu
Ona çok kızıyor
Ona her gördüğü yerde bağırıyordu
d) Eylemsiler ve eylemsilerin de yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede dolaylı tümleç görevi yapar Örnek : Yan Cümle Temel Cümle
Ondan duyduklarına / inanamayacaksın
Dolaylı Tümleç Yüklem
Yan Cümle Temel Cümle
Buraya geldiğine / bin pişman oldu
Dolaylı tümleç Yüklem
Uyarı : Dolaylı tümleci bulmak için soruları “Neyden?” sorusu ile zarf tümlecinin sorusu olan “Neden?” sorusu birbirine karıştırılmamalıdır Örnek :
Bu düşünceleri okuduğu kitaplardan edinmiş (Neyden?)
Sıkıntıdan ne yapacağını şaşırmış (Neden?)
Yukarıdaki birinci cümlede “Neyden” sorusuna yanıt veren ve cümleye içinden anlamı katan “okuduğu kitaplardan” söz grubu cümlede dolaylı tümleç görevinde bulunurken, ikinci cümlede şaşırma nedeni olan “sıkıntı” sözcüğü, eylemin nedenini bildirdiği ve “Neden?” sorusuna yanıt verdiği için cümlede zarf tümleci görevi yapmaktadır
Zarf (Belirteç) Tümleci :Yüklemi zaman, durum, miktar, ölçü, yer yön ve soru yönünden gösteren sözcük ya da sözcük öbekleri cümle içinde zarf tümleci görevi yapar
§ Yükleme yöneltilen “Nasıl?” sorusu durum zarfı tümleciyle ilgilidir Örnek :
İnsan düşündüklerini açıkça söyleyebilir (Nasıl söyleyebilir?)
Damlaya damlaya göl olur (Nasıl göl olur?)
Olanları ağlaya sızlaya anlattı (Nasıl anlattı?)
§ Yükleme yöneltilen “Ne zaman?” sorusu, zaman zarfı tümleciyle ilgilidir Örnek :
O acılı haberi duyunca çok üzülmüştü (Ne zaman üzülmüştü?)
Tren on beş dakika sonra burada olur (Ne zaman burada olur?)
Gelecek ay yeni bir araba alalım (Ne zaman alalım?)
§ Yükleme yöneltilen “Ne yöne? Ne taraf?” soruları yer-yön zarf tümleciyle ilgilidir Örnek : Biraz bekleyip aşağı indim (Ne yöne?)
Az önce dışarı çıktı (Ne tarafa?)
Korkudan bir adım geri çekildim (Ne yöne?)
§ Yükleme yöneltilen “Ne kadar? Kaç tane?” soruları azlık-çokluk zarf tümleciyle ilgilidir Örnek : Onu bir saat daha bekleyelim (Ne kadar bekleyelim?)
Bugün bırak, yeterince çalıştın (Ne kadar çalıştın?)
Çocuk ablasından biraz daha çalışkandı (Ne kadar çalışkandı?)
§ Soru zarfı tümleci, yüklemi durum, zaman, yer-yön, miktar, ölçü olarak soru biçiminde etkiler Örnek : Nasıl dayanırım sensizliğe nasıl?
Neden yapmadın söylediklerimi?
Niye bakıp duruyorsun yüzüme?
UYARI : Yer-yön bildiren sözcükler ad durum ekleriyle çekimlenirse zarf tümleci değil, nesne ya da dolaylı tümleç görevi yapar Örnek :
Bir de aşağıyı temizle (Neyi?)
Belirtili nesne
Sizi içeride bekliyor (Nerede?)
Dolaylı tümleç
Yukardan gürültü geliyor (Nerden?)
Dolaylı tümleç
Zarf Tümlecinin Özellikleri :
a) Ara söz, kimi cümlelerde zarf tümlecini açıklamak amacıyla kullanılır ve açıklamalı zarf tümleci meydan gelir Örnek :
Önümüzdeki hafta, Pazartesi günü, yeni bir sınav var
Zarf Tümleci Zarf tümlecinin açıklayıcısı Yüklem
b) Bağ eylemlerin yer aldığı çeşitli söz grupları cümlede zarf tümleci görevi yapar Örnek : Yan Cümle Temel cümle
Eve uğrayıp / eşyalarımı alacağım
Zarf Tümleci Yüklem
Yan Cümle Temel cümle
Düşünmeden / hareket etme

Zarf tümleci Yüklem
c) Sıralı cümlelerde zarf tümleci birden çok cümlenin ortak öğesi olarak kullanılabilir ve ortak zarf tümleci meydana gelir Örnek :
Sana her zaman güvendim, inandım
Sana her zaman güvendim
Sana her zaman inandım
d) Bir cümlede aynı veya ayrı türden birden fazla zarf bulunabilir Aynı türden olan aynı soruya yanıt veren zarfların tümü aynı öğe olarak alınır Ancak sorular farklı olduğu sürece bunlar ayrı ayrı değerlendirilip ayrı zarf tümleçleri oluşturur Örnek :
Görmeden, bilmeden, vermeden akıyorsun
Zarf tümleci (Nasıl?)
Ertesi sabah, dinlenmiş bir biçimde güverteye geldi
Zarf tümleci Zarf tümleci
(Ne zaman?) (Nasıl?)
UYARI : Sıralı cümlelerde ortak kullanılan zarf tümleci ilk yükleme uygunken, diğer yükleme uymayabilir Bu anlatım bozukluğu zarf tümleci eksikliği olarak değerlendirilir Örnek :
Annem hiçbir zaman kendini düşünmedi, bizim mutluluğumuz için çalıştı
Annem hiçbir zaman kendini düşünmedi; her zaman bizim mutluluğumuz için çalıştı
Edat Tümleci : Cümleye amaç – sonuç, özgürlük, benzerlik, eşitlik, birliktelik, araç anlamı katan ya da sözcük öbekleri cümle içinde edat tümleci görevi yapar Örnek : Gemiler, güneye doğru yöneldi (Nereye doğru?) (yön)
Babama göre çalışan kazanır (Kime göre?) (görelik)
Rahat uyumak için ılık bir duş aldı (Niçin?) (amaç)
Çocuk, elindeki küçük kovayla su taşıyor (Neyle?) (araç)
Okula annesiyle gidecekmiş (Kimle?) (birliktelik)
Sen gelinceye kadar işleri bitiririm (Ne zamana kadar?) (zaman)
Öğelerle ilgili Uyarılar :
Öğe Vurgulaması :Cümlede, yüklemden hemen önce gelen öğe, kullanıldığı yere göre en çok vurgulanan öğedir Örnek :
Ayşe, yazdığı cümleyi arkadaşına yüksek sesle okudu
Ayşe, yazdığı cümleyi yüksek sesle arkadaşına okudu
Ayşe, arkadaşına yüksek sesle yazdığı cümleyi okudu
Arkadaşına, yazdığı cümleyi yüksek sesle Ayşe okudu
Soru edatı “mi” cümlede hangi öğeden sonra kullanılırsa o öğeyi vurgulamış ve o öğeyi buldurmaya yönelik kullanılmış olur Örnek :
Bütün bunları sana Ayşe mi söyledi?
Ayşe, sana bütün bunları mı söyledi?
Ayşe, bütün bunları sana mı söyledi?
Ayşe, bütün bunları sana söyledi mi?
Cümlede kullanılan soru sözcükleri herhangi bir öğeyi buldurmaya yönelik olabilir Örnek :
Bu kitabı benden sonra kim okumak ister? (Soru, özneyi buldurmaya yönelik)
Bu eteğin üstüne ne giyeceksin? (Soru, belirtisiz nesneyi buldurmaya yönelik)
Bu soruyu nasıl çözdün? (Soru, zarf tümlecini buldurmaya yönelik)
Dün akşam nereden geliyordun? (Soru, dolaylı tümleci buldurmaya yönelik)
Yerleri neyle sildin? (Soru, edat tümlecini buldurmaya yönelik)
Bugün kimi gördün? (Soru, belirtili nesneyi buldurmaya yönelik)
Öğe Çözümlemesinde Dikkat Edilecek Noktalar :
§ Bir cümlede önce yüklem bulunmalı, yüklem bulunduktan sonra yükleme yöneltilen sorularla özne ve diğer öğeler tespit edilmelidir
§ Yükleme, doğru sorular yöneltilmelidir; çünkü yanlış sorular yanlış sonuçlar doğurur
§ Cümle, öğelerine ayrılırken hiçbir sözcük ve sözcük grubu açıkta kalmamalı, hepsi yüklemle bir bağlantı kurarak bir öğe değeri kazanmalıdır Yalnızca bağlaçlar bu kuralın dışında kalabilir
§ Bağlaçlar, cümle içinde tek başlarına herhangi bir öğe olamazlar Ancak bağlandıkları bir söz grubu içinde görev kazanma özellikleri vardır
§ Bir cümle öğelerine ayrılırken, belirli söz gruplarının (deyimler, ikilemeler, tamlamalar, bileşik eylemler) kalıp olduğu ve cümlede tek öğe olarak değerlendirilmesi gerektiği dikkate alınmalıdır
§ Bazı cümlelerde aynı öğe olan dil birliklerinin arasına başka söz grupları da girebilir Bu durumda dil birliği bozulur ve aradaki söz grubu farklı bir öğeyi oluşturabilir Örnek :
Babamın çarşıda böyle küçük bir dükkanı vardı
Dolaylı Tümleç
§ Ara cümleler, asıl cümlelerin herhangi bir öğesi olamayacakları için cümle öğelerine ayrılırken farklı değerlendirme yapılmalıdır Örnek :
Hızlı hızlı yürüyordu, çünkü yağmur yağıyordu, avluyu geçip fakülteye girdi
Ara cümle
§ Ara sözler, asıl öğe ile birlikte değerlendirilmeli, ikisi de aynı öğe öbeği sayılmalıdır Örnek : Aşağıları, kayaların diplerini, iyice araştırmalı,
Açıklayıcı ara söz
Öğe Tablosu :
ÖĞELER
ANLAM
YÜKLEME YÖNELİK SORULAR

ÖZNE
Yüklemi yapan yükleme konu olan
Kim,Kimler,Ne,Neler
NESNE
Belirtisiz Nesne
Yüklemin Etkisini Üzerine Alan
Ne
Belirtili Nesne
Neyi, Kimi
Dolaylı Tümleç
Yönelmeli
Yüklemin Bulunduğu, Yöneldiği Ayrıldığı Kavramdır
Neye, Nereye, Kime
Bulunmalı
Neyde, Neyden, Nerede,Kimden
Çıkmalı
Neden, Nereden, Kimden
Belirteç Tümleç
Durum
Yüklemi Türlü Anlam Özellikleriyle Tamamlayan Öğedir
Nasıl, Ne durumda, Ne biçimde
Zaman
Ne zaman, Ne zamandır
Ölçü
Ne kadar, Nice, Ne ölçüde
Yer-yön
Nereye, Ne yöne
Neden
Ne, Niçin, Ne diye
Soru

İLGEÇ TÜMLECİ
Cümlede amaç, araç, birliktelik, görelik, neden, yön zaman gibi anlam ilgileri oluşturur
Niçin, Ne ile, Kiminle, Neye (Neye) göre, Ne gibi, Ne için, Nereye doğru, Ne zaman[/FONT]

CÜMLEDE ANLAM

Özel ve Nesnel Yargılı Cümleler :
Öznel Yargılı Cümleler : Öznede, yani söz söyleyen kişide oluşan; nesnelerin gerçeğine değil, kişilerin duygu ve düşüncelerine bağlı olan, bu nedenle de kişiden kişiye değişebilen yargılardır Öznel anlatımda kişi, cümleye kendi duygularını katar, bir yorum yapar Bu tür yargılar, "bence, bana göre" anlamı taşır
Nesnel Yargılı Cümleler : Öznenin, yani söz söyleyen kişinin düşünce ve duygularına değil, nesnenin, varlığın kendi gerçeğine dayanan, dolayısıyla kişilere göre değişmeyen yargılardır Bu tür yargıların, yorum ve değerlendirme içermeme, kanıtlanabilir özellikte olma, herkes için aynı anlamı taşıma, akla ve mantığa dayalı olma gibi özellikleri vardır
Örnek Cümleler :
ü Dostluğun olmadığı yerde insanca hiçbir değerin gelişebileceğine inanmıyorum
ü Oyunda dört kadın, üç erkek oyuncu rol almış
ü Dostluk, insanın ve insanlığın en büyük, ne yüce değerlerinden biridir
ü Öykünün yanı sıra birçok şiir yazmış, bunlardan bazıları bestelenmiştir
ü Şairin, sesini daha geniş kitlelere duyurabilmesi için dergilerde daha sık görülmesinde yarar var
ü Köyden kente yapılan göçler her yıl biraz daha artmakta, bu nedenle kentlerde konut sorunu ciddi boyutlara ulaşmaktadır
ü En iyi yapılan tatil, ormanda yapılan tatildir
ü Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'u aldığında 21 yaşındaydı
ü İyi bir romancı, şiir yazamaz; ama iyi bir şair, roman yazabilir
ü Türkiye Avrupa Topluluğu'na girebilmek için çeşitli girişimlerde bulundu

Genel ve Özel Anlamlı Cümleler : Aralarındaki ortak özelliklere göre, daha çok varlığı kapsayan, aynı kavramları topluca düşündüren sözcüklere genel; anlamları sınırlı olan, kavramları teke tek düşündüren sözcüklere özel anlamlı sözcükler denir Buradan hareketle genel anlamlı sözcüklerin kullanıldığı cümleler, genel, özel anlamlı sözcüklerin kullanıldığı cümleler ise özel anlamlı yargı içerir
Örnek :
ü Geri kalmış ülkelerde spora hiç önem verilmez (Genel Anlamlı)
ü Hindistan, futbola hiç önem vermeyen bir ülkedir (Özel Anlamlı)
ü Dünyada en çok satan kitaplar, romanlardır (Genel Anlamlı)
ü Ülkemizde en çok satan kitap türü, polisiye romanlardır (Özel Anlamlı)
Anlatımlarına Göre Cümleler :
Doğrudan ve Dolaylı Anlatımlı Cümleler
Doğrudan (Dolaysız) Anlatım : Söylenenleri biçimsel bir değişikliğe uğratmadan, kişilerin söylediği ya da sözün söylendiği biçimde, olduğu gibi aktaran cümlelerin anlatımına denir
Dolaylı Anlatım: Bir sözün kişi, zaman, anlatıcı değişiklikleriyle aktarılan biçimidir Bu anlatım biçimiyle kurulan cümlelere daha çok roman, öykü gibi anlatımsal türlerde, olayların yazar tarafından anlatılmasında rastlanır Örnek :
ü En iyi romanlar, bir bunalım döneminde yazılır, der Dostoyevski (Doğrudan)
ü En iyi romanların bir bunalım döneminde yazılacağını söylüyor Dostoyevski (Dolaylı)
ü Turgut Uyar : "Nobel Ödülünü kazanan bu yazarı, en içten dileklerimle kutlarım" Diyor (Doğrudan)
ü Turgut Uyar, bir yazısında , Nobel Ödülü kazanan bu yazarı en içten dilekleriyle kutladığını belirtiyor (Dolaylı)
Yorumlama Bildiren Cümleler :Yorumlama, görülüp duyulanlardan anlatıcının kendince bir anlam çıkarması, açıklama yapmasıdır Yorumlama, bu özelliğiyle kişisel, öznel bir değerlendirmedir Örnek :
ü Edip Cansever'in şiirleri sürekli bir açılım ve gelişim içinde görülüyor
ü Eğitim bir okul sorunu değildir, o insanın kendisinde taşıdığı bir eylemdir
ü Ne zaman yüzüne baksam gözlerini kaçırıyor, sanki benden bir şeyler saklıyor
Değerlendirme Cümleleri :Değerlendirme özelliği taşıyan cümlelerde anlatıcı; bir yapıt , bir sanatçı, bir olayla ilgili olumlu ya da olumsuz belirlemeleri anlatır Örnek :
ü Yazarın bu romanında çok etkileyici bir anlatım var
ü Yazar, sürekli gerilimler yaratarak okurun ilgisini hep canlı tutuyor
ü Son sergideki resimlerinde, yeşil tonları kırmızı tonlardan daha çok kullanmış
Tanım Cümleleri :Tanımlama; bir kavramı, bir durumu nitelik ve özellikleriyle belirleme, işlevini gösterme ya da onu benzerlerinden ayıran ayırıcı yönlerini göstermeye denir Bu amaçla kurulan cümlelere de tanım cümlesi denir Bir kavramın, bir varlığın anlatıldığı cümleye "Bu nedir?", "Bu şey nedir?" sorusunu yönelttiğimizde yanıt alabiliyorsak bu cümle bir tanım cümlesidir Örnek :
ü Roman, olmuş ya da olabilecek olayları anlatan uzun bir edebiyat eseridir
ü Sanatsal yaratımın temeli, doğayı taklit etmek değil, yeniden biçimlendirmektir
ü Cahillik ve bilgisizlik bir toplumu içten içe kemiren bir kurttur
Karşıtlık Bildiren Yargılar :Bazı cümlelerde birtakım olay ya da olguların karşıt özellikleri verilir Karşıtlara yer vermek, anlatımı belirgin kılar Örnek :
ü Dışarısı günlük güneşlik, halbuki burada paltolarımız bile bizi ısıtmaya yetmiyor
ü Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz
ü Bir vardı, bir yok oldu; böyledir dünyanın hali
Anlamlarına Göre Cümleler
Olumlu Cümle : Yüklemin bildirdiği anlam, eylemin yapılması doğrultusundaysa bu tür cümlelere olumlu cümle denir Örnek :
ü Ne kadar geriye bakarsanız, o kadar ileriyi görürsünüz (Olumlu eylem cümlesi)
ü Özü gerçek yaşam dayalı tiyatro yapıtları, doğrudur ve güzeldir (Olumlu ad cümlesi)
ü Sattığınız malların dökümünü çıkarıp karı hesaplayalım (Olumlu eylem cümlesi)
Olumlu Cümleler İkiye Ayrılır :
Biçimce ve anlamca olumlu cümleler : Bu tür cümlelerde olumsuzluk bildiren hiçbir dil birimi kullanılmaz, yüklemin yansıttığı anlamda olumlu olur Örnek :
ü Ne zamandır gelmenizi bekliyorduk
Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümleler : Bu tür cümlelerde cümlenin kuruluşu olumsuz, anlamıysa olumludur Örnek :
ü Seni sürekli eleştiren ve senin kuyunu kazan bu insanı nasıl bilmezsin? (bilirsin)
ü Bu kadar çok döversen hangi çocuk yaramaz olmaz? (yaramaz olur)
Olumsuz Cümle : Bir eylemin gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini ya da bir şeyin yokluğunu bildiren cümlelerdir Örnek :
ü Aradığınız kişi burada yok (Olumsuz ad cümlesi)
ü Dünkü davranışlarınızı hiç tasvip etmedim (Olumsuz eylem cümlesi)
ü Kimse olayın nedenini bilmiyor (Olumsuz eylem cümlesi)
Olumsuz Cümleler İkiye Ayrılır :
Biçimce ve anlamca olumsuz cümleler : Bu tür cümlelerde yüklem ya olumsuz bir eylemdir ya da yargı bildiren ad soylu bir sözcüktür Örnek :
ü Mutluluğunu herkesle paylaşsan da yalnızlığını paylaşamazsın
ü Başarı, zannedildiği kadar kolay elde edilen bir şey değildir
Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümleler : Bu tür cümlelerde olumsuzluk anlamı taşıyan ek ya da sözcük kullanılmadığı halde cümleler olumsuzluk bildirir Örnek :
ü Kim demiş onu çok sevdiğimi? (sevmiyorum)
ü O kadar sinirli ki ona parayı kaybettiğini söyle söyleyebilirsen (söyleyemezsin)
Soru Cümlesi : Bir işin yapılıp yapılmadığını sormak, bir şeyin nedenini öğrenmek, durumla ilgili bilgi edinmek ya da kuşkuyu gidermek gibi amaçlarla kurulan cümlelere soru cümlesi denir Örnek :
ü Kardeşin eve geldi mi?
ü Daha çok hangi kitapları okuyorsunuz?
ü Olanları sana kim anlattı?
ü Buraya nasıl geldin?
Soru öğeleri kullanılarak soru cümleleri kurulabildiği gibi, bu yolla cümleye değişik anlam özellikleri de katılabilir Bu açıdan soru cümleleri ikiye ayrılır :
Gerçek Soru Cümlesi : Yanıt gerektiren, soruyu soranın yanıt beklediği soru cümleleridir Gerçek soru cümleleri şu amaçlarla kurulabilir :
ü Cümlenin öğelerinden birini ya da birkaçını öğrenmek için, Örnek :
Bu elbiseyi mi aldınız?
Hangi kitabı ne zaman okudunuz?
ü Eylemin yapılıp yapılmadığını sormak için, Örnek :
Ismarladığım kitapları alacak mısın?
ü Anlaşılmayan bir düşünceyi, bir duyguyu sormak için, (Yineletme amaçlı sorular) Örnek :
Öğretmen gelmeyecek mi dediniz?
ü Anlaşılmayan bir soruyu anlamak için, Örnek :
Buraya neden mi geldim?
Sözde Soru Cümlesi : Yanıt gerektirmeyen, cümleye şaşma, küçümseme, inanmayış, beklenmezlik, özlem vb anlamlar katmak için kurulan soru cümleleridir Örnek :
ü Önüne baksan kör müsün? (Azarlama)
ü Bugün öğretmen gelir mi ki? (Olasılık)
ü Bu yüksek notu almak sana mı kaldı? (Küçümseme)
ü Nerde o günler? (Özlem)
ü O zavallı kime kötülük edecek ki? (Onaylatma)
Dilek (istek) Cümlesi : Bir dileği, bir isteği, bir arzuyu, bir temenniyi bildiren cümlelere, anlamları yönünden dilek veya istek cümlesi denir Örnek :
ü Yarın bizde toplanıp bir güzel yemek yiyelim
ü Çocuk tek kazansın da neresi olursa olsun
ü Umarım işleriniz yolunda gidiyordur
ü Ah şu bahar bir gelse, çocuklar neşe içinde koşup oynasa
ü İnşallah bütün düşlerin bir gün gerçek olur
ü Allah sana uyuz versin de tırnak vermesin
ü Gözün kör olsun
Emir (Buyruk) Cümlesi : Emir kipiyle kurulan ya da gelecek zaman kipinin emir anlamıyla kullanıldığı cümlelere, anlamları yönünden emir cümlesi denir Örnek :
ü Sandalyeyi çek, sessizce oturup bekle
ü Öğretmeniniz izinli, gürültü etmeden ders çalışın
ü Herkes ödevlerini önümüzdeki hafta getirecek, not alacak
ü Şuraya da bir halı ser, ortalığı topla
ü Sen de çalış ve para kazan artık
Ünlem Cümlesi :Korku, acıma, şaşırma, sevinme, kızma gibi ansızın beliren duyguları anlatmaya yarayan cümlelere, anlamları yönünden ünlem cümlesi denir Örnek :
ü Ah, elim yandı!
ü Kapıyı açtım ki bir de ne göreyim!
ü Oh, okul bitti, rahat bir nefes alalım!
ü O kimler gelmiş, kimleri görüyorum!
ü Elimi cebime attım ki cüzdan yok!
İçeriklerine Göre Cümleler
Varsayım İçeren Cümleler :Varsayım, gerçekte olup olmadığına, olmayacağına bakılmaksızın bir olay ya da durumu bir süre için var kabul etmektir Varsayım anlamı taşıyan yargılarda genellikle "tutalım ki, diyelim ki, farz edelim, düşün ki" gibi ifadelere yer verilir Örnek :
ü Büyük ikramiye sana çıktı diyelim, bana ne alırsın?
ü Tut ki puanın yetmedi ve üniversiteye giremedin
ü Şu anda kapının çalındığını ve oğlunun geldiğini farz edelim
ü Gözlerini kapa ve sımsıcacık bir odada dışarıda yağan karı seyrederek çay içtiğimizi düşün
Önyargı Bildiren Cümleler :Bir eylem henüz sonuçlanmadan, o eylemin nasıl sonuçlanacağı konusunda fikir yürüten cümlelerdir Örnek :
ü Bizi görür görmez yine bağırıp çağıracak
ü Ben zaten onun suçlu olduğunu baştan biliyordum
ü Göreceksiniz, son şiirlerinde de ayrılık ve ölüm üzerine konuşup bizleri hayal kırıklığına uğratacak
ü Bu çocuğun bir baltaya sap olamayacağı baştan belliydi
Öneri Bildiren Cümleler :Bir sorunu çözmek, herhangi bir konuda yol gösterip bilgi ve fikir vermek amacıyla, öne sürülen görüşü, düşünceyi ve teklifi içeren cümlelere öneri bildiren cümleler denir Örnek :
ü Kitabın sonuna bir de kaynakça konsa iyi olur
ü Konuyu iyice anlamak istiyorsan, önce tekrar et, sonra da bol bol soru çöz
ü Oyunda günlük yaşamın derinliğine fazlaca girilmeseydi, oyun daha derli toplu olurdu
ü Siyah eteğin üstüne mavi desenli gömleğini giyersen sana daha çok yakışır
Üslupla ilgili Cümleler :Bir yazar ya da bir eserin dil ve anlatım özelliklerine üslup denir Üslubun iki boyutu vardır Biri yazarın tekniği, kurgusuyla; diğeri dil ve anlatım özellikleriyle ilgilidir Herhangi bir metne yönelttiğimiz "Nasıl anlatılmış?" sorusuna dil ve anlatımla ilgili bir yanıt alırız ve aldığımız bu yanıt, yazarın üslubunu ortaya koyar Örnek :
ü İlk kitabında Halk edebiyatı söyleyişiyle yazdığı küçük şiirler vardı
ü Tasvir bölümlerinde dili iyice ağırlaşmış; yazar söz oyunlarına sık sık başvurarak sıfatlı, mecazlı ve sanatlı bir anlatım kullanmıştır
ü Kısa ve özlü bir anlatım, devrik cümleler, eserine en belirgin özelliğidir
Olasılık - Olabilirlilik Cümleleri :Olasılık, kesinliği olmaksızın bir olay ya da durumun ortaya çıkmasının beklenilmesidir Bu tür yargılar kesinlik anlamı taşımaz Örnek :
ü Yarın işe biraz geç gelebilirim
ü Şimdi bizim oralara da bahar gelmiştir
ü Sınav zamanı yaklaştı, herhalde düzenli bir çalışma yapıyordur
ü Durumu çok iyi, bu çocuğa küçük bir yardımda bulunur sanıyorum
Eşitliğin Söz Konusu Olup Olmadığını Bildiren Cümleler :Kimi cümleler, herhangi bir şeyin ortadan ya da eşit biçimde bölündüğü anlamı taşır Bu tür yargılarda eşitlik söz konusudur Ancak kimi cümlelerde herhangi bir şeyin ortadan veya eşit olarak bölünmediği anlamı vardır ya da eşitliğin olduğuna dair herhangi bir ipucu verilmemiştir Bu tür cümleler de eşitlik söz konusu değildir Örnek:
ü Harçlıklarını kardeş payı yaparak birkaç gün idare ettiler (Eşitlik Anlamı)
ü Bir elmayı yarı yarıya paylaşıp yediler (Eşitlik Anlamı)
ü Kardeşler, mirastan paylarına düşeni alıp, sessizce ayrıldılar (Eşitlik söz konusu değil)
ü Şirketin karını hisseleri oranında paylaştılar (Eşitlik söz konusu değil)
Gerçekleşmemiş Bir Beklentiyi Dile Getiren Cümleler :Beklenti, bir olgunun sonunda gerçekleşmesi beklenen sonuç, bireyin, belli şart ve durumların alacağı biçimler veya kendisinden beklenenler konusundaki ön görüşü anlamına gelir Bu tanımlamaya bağlı olarak kimi cümlelerde bir beklentinin gerçekleşmediği yönünde bir anlam ve yargı görülür Örnek :
ü Ankara'ya geldiğinde beni arar sanmıştım
ü Bizi bu sefer daha sıcak karşılayacağını düşünmüştük
ü Yıl boyunca çalışıp didindiğini görünce iyi bir okula gireceğini zannediyordum
ü Bu işten daha çok para kazanacağımızı ummuştuk
Gerçekte Var Olmayıp Öyle Sanılma Anlamı Taşıyan Cümleler :Kimi cümleler, herhangi bir olgu gerçekte var olmadığı halde, kişinin bu olgunun var olduğunu zannetmesi anlamını taşır Örnek :
ü Ben onun kardeşi değil, düşmanıydım sanki
ü Adama bak, sanki para vermiş de karşılığını bekliyor
ü Arkadaşı soruları çözdükçe, kendisi çözüyor gibi seviniyordu
Hayıflanma - Üzülme Anlamı Taşıyan Cümleler :Hayıflanma cümleleri bir olay, durum ve kişi karşısında üzülme ya da yerinme anlamlarını taşır Örnek :
ü Kuşlar göç ediyor, ne yazık ki kış geliyor
ü O güzelim kız, birkaç yılda çöküp yaşlandı
ü Yüreğinin acısını, yılların izini taşıyordu yüzündeki derin çizgiler
ü Zavallı adam, çocuklarını yetiştirebilmek için ne acılar çekti
Sitem - Kızgınlık Anlamı Taşıyan Cümleler :Sözü ya da hareketleriyle, birinin, bir kimseyi kırdığını, üzdüğünü veya gücendirdiğini öfkelenmeden dile getiren cümleler sitem anlatımlı; sözü söyleyenin bir kişiye kızdığını anlatan cümlelerse kızgınlık anlamlı cümlelerdir Örnek :
ü Her hafta sonu toplanıp kıra gidersiniz de beni çağırmazsınız
ü İnsan, kendisine bunca emeği geçen insanı bir kere de olsa arayıp sorar
ü Dediklerimi yapma da göreyim seni!
ü Sen kim oluyorsun da bana karşı böyle konuşuyorsun!
Yapıtın Konusuna Değinen Cümleler :Bir anlatımda verilmek istenen öz, düşünce ve duygu bütününe içerik adı verilirken kimi cümleler, herhangi bir yapıtın konusuna ya da özün ne olduğuna yani içeriğine değinir Örnek :
ü Cahit Sıtkı'nın şiirlerinde genel olarak ölüm ve yalnızlık teması ele alınıyor
ü Romanda kent insanlarının bireyci yaşamları ve bunun yarattığı bunalımlar anlatılmış
ü Ömer Seyfettin, kimi öykülerinde çocukluk ve askerlik anılarını işliyor
ü Ziya Osman Saba, yalın ve içten bir anlatımla yoksul yaşamlara karşı duyduğu ezikliği anlatır bu şiirinde
Aşamalı Bir Durumu Bildiren Cümleler :Aşamalı bir anlam içeren cümlelerde, bir durumun gitgide ilerlemesi anlamı vardır Örnek :
ü Zavallı kadın sürekli zayıflıyor, her geçen gün biraz daha küçülüyordu
ü Uçak önce havalandı, sonra yavaş yavaş bulutların arasında kayboldu
ü Hastamız günden güne iyiye gidiyor
ü Kurşun sırtından girince, asker önce dizlerinin üzerine çöktü, sonra boylu boyunca yere yığıldı
Beğenme - Takdir Etme Anlamı İçeren Cümleler :Beğenme, takdir etme anlamı içeren cümleler, herhangi bir şeye yönelik beğeniyi, övgüyü dile getiren cümlelerdir Örnek :
ü Aşkolsun delikanlıya, rakibinin sırtını bir hamlede yere getirdi
ü Her türlü rezaletin yaşandığı bu çevrede dürüst ve tertemiz bir insan olarak yetişti
ü Eserlerinde yapaylığa kaçmadan içten ve yalın bir söyleyişle dile getirir duygularını
ü Bozkırın ortasında açılmış sapsarı bir çiçektir bu şiirler
Anlam İlişkilerine Göre Cümleler : Bileşik ve sıralı cümlelerde birden çok yargı, önerme bulunur Genellikle Bu yargılar arasında ya da tek yargılı anlatımlarda değişik amaçlarla değişik anlam ilişkileri kurulabilir Bağlaçlar, ilgeçler ya da diğer dil birimleriyle kurulan anlam ilişkilerinin başlıcaları şunlardır:
Neden - Sonuç İlişkili Cümleler :Bir cümlede ifade edilen yargılardan birinin neden, diğerinin sonuç olabilecek biçimde kullanılmasıyla ortaya çıkan cümleler, neden sonuç anlamı taşır Bir cümlede neden sonuç ilişkisi genellikle "için, ile, den dolayı, den ötürü" ilgeçleriyle kurulabileceği gibi "den / dan" eki ya da kimi bağlaç ve sözcüklerle de kurulabilir Böyle cümlelerde "neden" bildiren kısım başta ya da sonda olabilir Örnek :
ü Yoğun kar yağışı yüzünden Ankara - İstanbul seferleri iptal edilmiş
ü Elindeki işi bitiremediğinden bir hafta kadar yeni bir iş alamayacağını söyledi
ü Derslere sürekli geç gelmesi ve ödevlerini zamanında yapmaması öğretmenini çok kızdırıyordu
UYARI :
"-den" ekiyle "dolayı" ve "ötürü" ilgeçlerinin birlikte kullanılması genellikle gereksiz sözcük kullanımından kaynaklanan anlatım bozukluğu yaratır Ancak anlatım bozukluğu olmayan kullanımları da vardır Örnek :
ü Sizi sevdiğimden dolayı böyle davranıyorum ("dolayı" ilgeci gereksiz kullanılmış)
ü Bundan dolayı akşam size gelemeyiz (anlatım bozukluğu yok)
Amaç - Sonuç İlişkili Cümleler :Sonuç bildiren bir yargıyla o sonucun hangi amaçla yapıldığını anlatan bir başka yargıdan oluşan cümlelerdir Bu ilişki "-mek / -mak için, -mek / -mak üzere" ilgeçleri ya da "-e , -a" ekiyle kurulur Örnek :
ü Biraz hava almak ve dinlenmek için arkadaşlarıyla Pazar günü pikniğe gideceklermiş
ü Onunla bu durumu bütün ayrıntılarıyla değerlendirmek üzere tekrar bir araya geleceğiz
ü Okula onu görmeye gittim

Açıklama İlişkili Cümleler :Açıklama, bilinmeyeni bilinir kılmaktır Bir kavram, durum ya da olguyla ilgili bilgi vermek amacıyla kurulan cümleler, açıklama nitelikli cümlelerdir Açıklama belirten cümlelerde yargılar arasındaki bağlantı bağlaçlarla kurulur Örnek :
ü Bugün okula gitmeyeceğim; çünkü hastayım
ü Yüzünden düşen bin parça, anlaşılan üzgünsün
Koşul İlişkili Cümleler :Bir durumun, yargının oluşmasını, gerçekleşmesini, bir diğer yargı ile, anlatılan koşulun olmasına bağlayan cümlelerdir Bu ilişki genellikle "-se / -sa" dilek koşul kip ekiyle, "ise" ek-eylemi ya da bağlaçlarla sağlanır Örnek :
ü Annem sana baktıkça gençlik yıllarını anımsadığını söylüyor
ü Sinemaya gideceksin; ancak önce ödevlerini bitir
ü İstediğin her şeyi alırım, yeter ki sınıfını geç
ü Git; ama saat on ikiden önce evde ol
ü Buraya gelirse görüşebiliriz
Karşılaştırma Cümleleri :Karşılaştırma, birbirleriyle ilişkili iki varlık, iki kavram ya da herhangi iki şeyi, ortak olan ya da olmayan yönleriyle anlatmaktır Karşılaştırma cümlelerinde; karşılaştırma ilişkisi "gibi, kadar, daha, en" gibi bağlaç, ilgeç ve belirteçlerle kurulur Örnek :
ü Haber alma gereksinimini en iyi karşılayan iletişim aracı televizyondur
ü Hiçbirimiz onun kadar duyarlı ve hoşgörülü değildik
ü Kendi yaşıtı insanlardan daha genç ve daha diri bir görünüşü vardı
Cümle Tamamlama :Kimi zaman bir yargı bütünlüğünden bir sözcük yada sözcük öbeği çıkarılmış olabilir Yargının anlamsal ve anlatımsal bütünlüğü göz önünde bulundurularak bu eksik tamamlanır
Tamamlanacak ve tamamlayacak cümleler ya da sözler arasında;
ü Anlamsal ilişki doğru kurulmalıdır
ü Zaman ve kişi yönünden uyum olmalıdır
ü Cümleleri anlamca bağlamak için uygun bağlaçlar kullanılmalıdır
Örnek : İnsanlar bilerek ya da bilmeyerek doğanın dengesini bozuyorlar, sonra aynı doğayı korumak için sempozyumlar düzenleyip, dernekler kuruyorlar; çünkü
ü Doğanın kendileri için yaşamsal değerini biliyorlar
ü Yanlış yaptıklarının bilincindeler
ü Kendilerini affettirmek istiyorlar
ü Doğayı taklit etmek istiyorlar