Eylemin Yapısı

Eylemin Yapısı

A BASİT (KÖK) EYLEMLER: Yapım eki almamış, kök durumundaki eylemlerdir Türkçede basit eylemlerin çoğu tek hecelidir İki he*celi basit eylem azdır koş-, gel-, bak-
yürü- İnan-, uyu- …

B TÜREMİŞ EYLEMLER: Ad ve eylemlerden yapım ekleriyle elde edilen yeni anlamlı eylemlerdir
*temizle-, haberleş-, hastalan-, azal-, karar-, benimse-…
* bakın-, bakış-, yazıl-, anlat-, yazdır-, pişir-…

C BİRLEŞİK EYLEMLER: Birden fazla sözcükten oluşan eylemlerdir Üç farklı biçimde yapılır:

1 YARDIMCI EYLEMLE YAPILAN BİRLEŞİK EYLEMLER: Ad soylu sözcüklerin bir eylemle birlikte kullanılmasıyla oluşan eylemlerdir

Yardımcı Eylem: Ad soylu sözcüklere eylem anlamı kazandıran, kendi anlamını yitirmiş olan et-, ol- , kıl- , eyle- eylemleridir
Yardımlarınız için teşekkür ederim Beni görünce çok mutlu oldu
• Yardımcı eyleme genellikle yabancı kökenli sözcüklere eylem anlamı katmak için gerek duyarız (Türetme yoluyla eylem elde edilme ise ad soylu Türkçe sözcükler için de kullanılır)
hizmet et-
namaz kıl-
hesap et-
memnun ol-
Türkçe olan ad soylu bazı sözcüklerden eylem türetilemeyince yardımcı eylemden yararlanılır
iyilik et- yardım et-
Yardımcı eylemle ad soylu sözcük, ses değişikliği olmadığı sürece ayrt; ses türemesi ve hece düşmesi olunca bitişik yazılır

Ses türemesi olanlar:
hisset-
affet-
Ses düşmesi olanlar:

kay (ı) bol-
sab(ı)r et-

• Yerine göre başka eylemler de yardımcı eylem görevi üstlenir
karar ver-, telgraf çek-, oruç tut-

2 KURALLI BİRLEŞİK EYLEMLER: Bir eylemin kendisine özel anlamlar katan başka bir eylemle oluşturduğu birleşik sözcüklerdir

Birinci eylemin kazandığı anlama göre dörde ayrılır:

a) Yeterlik Eylemi: Eyleme “gücü yetme, başarma, olasılık” anlamlarından birini katar Eylem tabanla*rına “-e” ünlüsüyle birlikte “bilmek” eylemi getirilir
Soruyu çözebildim (Çözmeye gücüm yetti)
Sınavı kazanabilmiş (Başarma)
Öğleden sonra size gelebilirim (Olasılık)
Yeterlik eylemi olumsuz yapılırken ikinci eylem kaldırılır, onunla gelen ünlü harf bırakılır, olumsuzluk eki bu harften sonra getirilir
Soruyu çöz e medim (Yeterlik olumsuzluk eylemi eki)
“çözemeyebilirim çözmeyebilirim” Bu kullanımlarda yeterlik anlamı yerine “olasılık” anlamı verilir
Not: Yeterlilik fiilinin olumsuzu ile geniş zaman I tekil kişinin olumsuzu karıştırılmamalıdır
çözemem : Yeterlilik fiili çözmem: geniş zaman)

b)Tezlik Eylemi: Eylemin anlamına “çabukluk, tez*lik, birden oluverme” anlamları katar Eylem taban*larına “-i” ünlüsüyle birlikte “vermek” eylemi getirilir
Konuyu kısaca özetleyiver (Tezlik)
Kalabalıkta onu görüverdim (Birden olma)
Tezlik eyleminin olumsuz kullanımı iki türlü olabilir görüver – me – dim gör – me – yiverdim

c) Sürerlik Eylemi: Eylemlere “sürüp gitme, eylemin devam ettiği” anlamlarını katar Eylem tabanlarına “-e” ünlüsüyle birlikte “durmak, kalmak, gelmek” ey*lemlerinden biri getirilir
Sabah uyuyakalmışım (Sürerlik)
Ödevini yapadur, yemeğini şimdi hazırlarım (Sürerlik)
Bu anlayış yıllardır süregeliyor (Sürerlik)
Birinci eylem “-ip” ekli bir eylemsi yapılarak da sürerlik anlamı verilir:
uyuyup kal-sürüp gel-sürüp git-gülüp dur-
Sürerlik eylemlerinin olumsuz kullanımı pek yaygın değildir Genellikle eylemsiyle yapılan biçimleri olum*suz kullanılır
Duyduklarını herkese anlatıp durma
Artık böyle sürüp gitmez

d) Yaklaşma Eylemi: Eylemlere “yaklaşma, hemen hemen” anlamları katar Bugün kullanılmayan bu bilmşik eylem, eylem tabanlarına “-e” ünlüsüyle bir*likte “yazmak” eylemi getirilerek yapılır
Sıcaktan bayılayazdık
Gelirken düşeyazdım
Bugün bu eylemi, farklı söyleyişlerle vermekteyiz
Az kalsın düşüyordum
Neredeyse düşecekti
Olumsuz biçimi kullanılmaz,

3 KALIPLAŞMIŞ BİRLEŞİK EYLEMLER: Eylem olan sözcükler, farklı türdeki sözcüklerle kaynaşıp yeni eylemler oluşturur Bu yolla yapılan birleşik ey*lemlerin hemen hepsi deyim anlamı taşımaktadır
Bu davranışıyla gözümden düştü
Gol olacak diye yüreğim ağzıma geldi
Hastalıktan söz edip içimi karartma
•Deyim anlamı taşımayan, anlamca kaynaşmış az sayıda birleşik eylem vardır Bunlar, yardım*cı eylemin, ad soylu sözcükle zaman içinde kaynaşması sonucu oluşmuş sözcükler görünü*mündedir Bitişik yazılırlar
başvurmak, öngörmek, vazgeçmek, varsaymak…