Sözcükler Arasındaki Anlam İlişkileri

İÇERİK
1 Eş Anlamlı Sözcükler
2 Yakın Anlamlı Sözcükler
3 Zıt Anlamlı Sözcükler
4 Eş Sesli Sözcükler
5 İkilemeler
6 Yansımalar
7 Atasözleri
8 Dolaylama
9 Anlam Genişlemesi
10 Anlam Daralması
11 Anlam İyileşmesi
12 Anlam Kötülemesi
13 Güzel Adlandırma

SÖZCÜKLER ARASINDAKİ ANLAM İLİŞKİLERİ


1 EŞ ANLAMLI SÖZCÜKLER
Yazılış ve okunuş bakımından farklı fakat anlamca aynı olan kelimelerdir Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir Anlamdaş kelimelerin birisi genelde yabancı kökenlidir
kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyet-uygarlık, imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, sınav-imtihan, yöntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-sözcük, vasıta-araç
Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz: "kara bahtlı" kelime grubunda "kara" kelimesinin yerine "siyah" kelimesini kullanamazsınız Çünkü iki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş veya yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir
Türkçe kelimeler arasında da eş anlamlılık olabilir:
deprem-yer sarsıntısı-zelzele,
kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazen

2 YAKIN ANLAMLI SÖZCÜKLER
Yazılışı ve okunuşu farklı olan, anlamdaş gibi göründüğü hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, yani aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir
göndermek-yollamak, bezmek-bıkmak-usanmak, dilemek-istemek, çevirmek-döndürmek, söylemek-demek-konuşmak, eş-dost, hısım-akraba, bakmak-seyretmek,
Kardeşim sana küsmüş
Kardeşim sana kırılmış
Kardeşim sana gücenmiş
Kardeşim sana darılmış
Birinci cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, ikinci cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncü cümlede "üzülmek" anlamı, dördüncü cümlede "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır
Ben her sorunla başa çıkarım (baş etmek)
Bu kadar yürekten çağırma beni (candan)
Davranışları hiçbir zaman içtenlikli değildi (yürekten, candan)
Yaptığı işi önemsemiyordu (özen göstermiyordu)

3 ZIT ANLAMLI SÖZCÜKLER
Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir
Siyah-beyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek,
Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur Eylemlerde de durum aynıdır Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz
"sevinmek" karşıtı sevinmemek değil "üzülmek"tir
Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişir
"doğru" kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede "eğri" olurken, diğerinde "yanlış" olabilir
İki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı veya zıt anlamlı olabilmesi için aynı anlam özelliğini taşımaları gerekir Meselâ, siyah ile beyaz, ancak ikisi de gerçek (temel) anlamda oldukları zaman zıt anlamlı olurlar Hafif olmayan anlamındaki "ağır" kelimesinin ağır olmayan anlamındaki "hafif"le zıt anlamlı olabilmesi için ikisinin de gerçek (temel) anlamda kullanılması gerekir

4 EŞ SESLİ SÖZCÜKLER
Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları farklı olan kelimelerdir Bunlar yalın hâlde olabildikleri gibi ek almış hâlde de olabilirler Şiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır
Gül: 1 çiçek, 2 gülmekten emir
Kır: 1 kırsal alan, 2 kırmaktan emir, 3 beyaz
Yazma: 1 baş örtüsü, 2 yazmaktan olumsuz emir, 3 yazma işi
Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler arasında da eş seslilik söz konusudur Bu ekler görevce farklı ekler de olabilir:
Siyah anlamındaki "kara" ile "kar-a" (-a: yönelme hâl eki) gibi
"Oyuncakları olmuş çocukların kurşunlar"
"Zalimler her saat taze fidanları kurşunlar"
Neden kondun a bülbül kapımdaki asmaya
Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya
"hala" ve "hâlâ", "kar" ve "kâr", "adet" ve "âdet" kelimeleri eş sesli değildir Okunuşları ve anlamları farklıdır

5 İKİLEMELER
Anlamı pekiştirip güçlendirmek ve çekici kılmak için aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin veya zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan kelime grubudur
ev bark, çoluk çocuk, ufak tefek, doya doya
Yapı Yönüyle İkilemeler:
a) Yakın Anlamlı: doğru dürüst, delik deşik, eş dost
b) Aynı Anlamlı: kılık kıyafet, ses seda, köşe bucak
c) Karşıt Anlamlı: Aşağı yukarı, ileri geri, az çok, er geç
d) Aynı Kelimenin Tekrarı: duya duya, ağır ağır, yavaş yavaş
e) Yansımaların Tekrarı: çat pat, kıs kıs, fısıl fısıl
f) Sadece Biri Anlamlı: eğri buğrü, eski püskü
g) Yarı Anlamlı: eciş bücüş, ıvır zıvır, abur cubur
İkilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti konulamaz

6 YANSIMALAR
Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ait seslerin taklit edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime veya kelime gruplarıdır
tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır
Yansımalardan isim ve fiil türetilebilir
"miyavlamak, çatırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltı"

7 atasÖzlerİ
Atalarımızdan günümüze kadar ulaşan, belirli bir yargı içeren, söyleyeni belli olmayan düz konuşma içinde kullanılan sözlerdir
Kalıplaşmış sözlerdir, eşanlamlılarıyla dahi değiştirilemez
Kısa ve özlü sözlerdir Az sözle çok anlam ifade ederler
Tecrübelere ve gözlemlere dayanırlar, bazen âdet ve gelenekleri ifade ederler
Çoğu mecazlıdır
Anonimdir ve edebî tür özelliği gösterir
Genel bir yargı bildirir
Öğüt verme amacı taşır
At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır
Aç koyma hırsız olur, çok söyleme yüzsüz olur, çok değme arsız olur
Böyle gelmiş, böyle gider
Çocuğa iş buyuran, ardınca kendi gider
Damlaya damlaya göl olur
Dost kazan dost; düşman anadan da doğar
Eden bulur
Geniş gününde dar gezen, dar gününde geniş gezer
Göz görmeyince gönül katlanır
Herkes kaşık yapar ama sapını yapamaz
Her şey incelikten insan kabalıktan kırılır
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır
Üzerine laf düşmedikçe konuşma
Vakitsiz açılan gül çabuk solar

8 DOLAYLAMA
Bir kelimeyle anlatılabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir
"yavru vatan": Kıbrıs,
"büyük kurtarıcı": Atatürk,
"ulu önder":Atatürk
"derya kuzuları": balık,
"file bekçisi":kaleci
"Türkiye'nin kalbi": Ankara

9 anlam genİŞlemesİ
(yan anlam)

10 anlam daralmasI
"oğul" kelimesinin önceleri kız ve erkek çocukları için kullanılırken şimdi artık sadece erkek çocukları için kullanılması gibi

11 anlam İYİLEŞMESİ
"kötü" anlamındaki yavuz kelimesinin artık "yiğit" anlamında kullanılması gibi

12 anlam kÖTÜlenmesİ
"canlı" anlamındaki canavar kelimesinin artık yırtıcı yaratık anlamında kullanılması gibi
13 gÜzel adlandIrma
] "verem" kelimesinin dildeki korkunçluğunu azaltmak için "ince hastalık" ile karşılanması gibi
]Yabanî hayvan adı olan "börü"nün atılıp yerine "kurt" kelimesinin kullanılması gibi